Friday, November 19, 2010

Khangdong Mopuohna

‘Khangdong’ kiti thucheng hi gam chom chom, mi chom chom chuleh chon dan chom chom nei ho’n jat chom chom in ahil chien na pe zong leu leisiet chung a mi atam jo’n dih asah le apom pen chu ahileh “Khangdong kiti phad lai hi mihing khat hinkho sung’a atha hat, alung thim hat lai chuleh adam thei lai, alung in aguot chan abol thei lai phad chu ahi” ti hi ahi. Alhaang pi in mihing kum sim a kum 15 apat a kum 35 sung a um ho hi khangdong ti in akihe e. Hiche khangdong phad lai hi mihing numei hihen pasal hizong leh ahinkho a apoimo pen phad sung chu ahi e. Khangdong hinkho mang thiem lou ho’n ahinkho lhung kei in hahsatna le gentheina tamtah aneilo jiuvin, amang dih’a phatah le kitubtah’a mangho di’n vang hinkho lhungkeiya nopsahna le lolhinna in aneithei uve. Lamchuom chuom’a Khangdong mopuohna ho aban ban in ana veu hite.
1. Innsung a Mopohna:  Innsung iti hi i-hung seiletna chule chonda’n, umchan le khanchan i-hin zil masatna ahi. Khangdong ho’n innsung’ah mopohna lientah anei uve. Innsung’a chate aphatmo’a agitlou’u leh innsung anop theipoi. Innsung’a i-mopuohna’u masapen chu nu le pa jabol ding hi ahi. I-hung pienna inu le ipa ija thiemlou’a i-suh lhasiet khah leh i-hinkho lhungkeiya vangsietna le gentheina eihin tosah thei ahi. Anu, Apa chung’a khanse le jalou’a noise tah’a bol mipa minu vang chu hoilai’ah um henlang i-chan hijong leh vangphatna toh ponte. Nu le Pa jabol kiti hi Bible a imu bang uva thildih ahi mai hilou’a damtheina le hinkho sotna ahi. Inu, Ipa jathiem’a lungsietna le khoto thiemtah’a bol hi imo pohna’u thupipen ahi. Aban’ah innsung’a isopi ho ngailut hi imopohna’u lientah ahikit’e. Sopi le sopi aki ngailud’a aki lungto leh innsung nei le gou chule lamchuom chom’a khantouna asuodoh sah’e. Aki tuoh/kipum khat loute innsung chu alhasam tultul uvin amangthahji tauvin, kingailu’a kituohtah’a cheng innsung vang chu anisieh in phattheina le vangphatna akimu uve. Kingailutah le kituohtah’a um’a innchen, louchen lolhingtah siem ding hi khangdong le chate ho chung a kinga ahi.
2. Khosung a Mopohna:  Khangdong kitubtah’a alamkaina khosung chu anopteiyin akhangtou teiye. Khangdong ho kikah’a kitomo, kimit thipna le ki-engsiettuona umna khosung chu acheng ho ding’a ahahsatdan chu meidil tobang ahiye. Khosung abang chu gollhangho judon le khamthei bol lam’ah akithutuoh ten jiuvin, upu naolhangho zong chutima chun akithutuoh ten jiuvin, akituo lai’u le aphajina’n ahung kinah phad tieng uleh haosa khosung vaihawm ho le nupi naolhang, chapangho lhuoh sathet le tijadna’n adimsah jiuvin ahi. Phatah’a i-vet le khosung kichepna ding lentuol phatah hinneiya, school hinneiya, lampi ho kitubtah’a hinnei khuo hokhu guollhang nungahho kithutuoh tah’a panla’a, kiloikhomna phatah nei kho ho ahiji deu uve. Tuni’a khangdongho mopuohna chu ahile i-nuoiya maban’a hung khanglien ding hochung’a i-mopuohna’u ahi. Itobang napha khangdong ihi sung uva ibol itoh dohho’u inuoi uva ho’n ahin zuitheidi’u ham, ahilou le ikitomona’u, ikikhentelna ho’u idalhah pieh diuham? Tuni’a khangdong kahi kiti ho’n phatah’a i-ngaituo uva pan athah’a ilah phad’u hita louham?
3. Houbung sung a Mopohna:  Houbung kiti hi kiloikhom na ho lah a poimo pen loi ahi. Houbung kitup tah neilou, kikhel le le, kilheh jap jap khosung chu kithu to naleh kipun khom na ahah sa in ahi. Chule houbung tam na khosung chu akitoh thei ngei ngei poi. Khanglai kiloikhom na phatah le kitup tah nei houbung chu ahat in, anop in, tahsa le lhagao lang akhangtou tei in ahi. Houbung sung a kikhop na a khanglai lasa ding, pan lading aum lou leh kikhop zong athi deh in anom thei poi. Hiche khanglai kiloikhomna ahat na ding in khangdong ho’n mopohna lientah anei un ahi. Lasah nalang a choir chule manchah ding tumging thei guitar, keyboard, music/sound system kiti ho khanglai ho mopoh na ahi in, pan phatah a lakhom thei lou khanglai ho chun hiti hohi a itih azong anei doh thei loudiu ahi. Itha hat lai, ibol thei lai ahi houbung sung a ding a hapeh a kipeh hi thilpha chuleh vang boh chan na khat zong ahi. Khamna thei a lop sang in Pathen thu a lop apha joi. Chule houbung to kisai a thil khoh tah khat chu khanglai lah a loitum, paitum siem hi ahi. Hiche khel a khanglai suhat mo ding aum tapoi. Lamkai khat nahi a khanglai sung a kimangcha khat nahi leh loitum, paitum siem hihbeh in, siem ding lung in zong gel hih beh in. Ajehchu nangjeh a na khanglai hatmo a, kipawl khom na nasuh boi a, na houbung chan zong akah khah ding ahi. Lamkai dihtah in mi khen tum anei po’n, mi zouse kibang in aki gop pi thei in, mi zouse kitoh tah a pan lakhom thei ding in apui huoi thei in ahi. Khangdong ihi lai a houbung sung a kimanchah hi athon in amoh manthah ngaipo’n, khonung le I hinkho sung a phatchom na eimu sah tei khat ahi zing in ahi.
4. Gam le Go chung a Mopohna: Eiho thinglhang mite hi go le gam a neh iki hol uva innchen louchen isiem u ahi. Hiche zieh tah ahi go le gam ingai lut diu ahi. Tuni a ivet le ichen nau gamsung ahin gammang, thing le go ma’ng ket kuot a aum na mun aum beh tapo’n ahi. Thing na louna aki suh mang teng le hui nundan, asat avot (climate) aki khel in hahsat nalang ima no cheh cheh u tina ahi. Kahung pien na le kasei let na Tuilaphai gam ahi in, kaneu lai in zingkal khat a nidan khat tobang vadung a ngathal kachoi a nga kaga kap le jing kal ann me kham kakap doh ji in, vadung zong tui atam in, suong hozong tui paan in atuom in, nga zong atam lheh in ahi. Ahinlah tuni in Tuila vadung zong akang ding in aum in, suong ho lampi siem na ding in aban lah doh zou tauvin, nga zong aum lou tithei ahitai. Kum kihei ding kuon chang at lai ngatui thah lai a nga pa ding zong aum zou tapo’n ahi. Hiche hi lou le ai mang a nga imat uva damdoi mihing ading a zong phalou ho iman jeh u ahi. Chule thing le go iha phuh/suhmang behseh tauvin I vadung nei ho’u zong akang kigo ngen ahitai. Ichen nau gam leisiet, thing le go, thing na louna ho ingailut lou uva polche hen hun le thanghuoi tah a iman zom zing uleh nikho khat le iman thah tei tei diu ahi. Kahung gollhan ti’l lai in ka guol ngaitah khat in mikhat huong sung a thingphung neu nalai khat ahoh chem in abon in ahiet lha in, hiche thing chu athi tei ding in aum tan ahi. Hiche thing nei pa chu alung hang beh seh zieng in ka guol pa jah achun,”Hiche thingnou ahoh nahiet a, agop lhah a nathi sah kigot bang in nang zong nakhan hoi lai tah in goplha inlang mangthah tei tei in” ti’n ahin sam in ahi. Kum ijat ham zou in kaguol pa khangdong pien hoi le thahat tah chu damlou na khohtah in ahin pha in ahinkho ana bei ta’n ahi. Abei nichun phad che sa a thingphung nei pa’n ana sam set nachu kalung thim ah kathah gel doh in kati aja ma ma in ahi. Hiche kasei hi thingphung neipa chun asam set zieh a kaguol pa chu thi ahi kati na ahi po’n, ahinlah keiding in kahin kho a kachin thei thil khat kamu doh in ahi. Gam le go, thingna, louna it le ngailut hi apoimo ma ma in ahi. Hiche ho ahung lhom a aum lou tieng le gamsa, vacha, chule gancha ho zong alhom suh tul tul ji in ahi. Apoimo khat chu vadung, vacha a nga mat na a damdoi phalou tah tah iman ho’u hi agang thei pen a ingah uva pha ahi. Khangdong ho’n gam le go, thing na, louna sumang le suse a pang lou a aveng tup le aching tup a ipan zoh diu ahi.
5. Kiloi khom na nei le gou ho chung a mopohna: Kum som le nga (15) masang chun igam sung uvah lampi le kikom tona ho phatah inei uvin, culvert ho kitup tah inei uvin, kolphe meivah (electricity) zong igam sung u atam jo ah ana lhung ta’n ahi. Ahinlah khangdong ho khanset le gitlou jieh in iding a ima cha suse lou culvert ho ilho se gam uvin, lampi hozong gamsung kivaipoh na government ho’n eiho kitup lou jieh in siem peh lou in sot tah ina koi peh uvin, agenthei in ipang un ahi. Electric gui le khuom zouse igu mang gam uvin, a gui hochu bel in mi tamtah in akisun un, a khuom ho thih se in akijoh un, tuchan in electric inei kit tapo’u vin ahi. Ichan diuva lom gotna vang ichang nauve. Tuni in khoilu thao mei ivah un, kerosene thaomei ivah uvin, sum tam tah tah iseng uvin ahi. Mingol te ihi jieh un genthei tah in hinkho iman lo tauvin ahi. Midang gam ivet le thinglhang kochong kheh kheh a cheng honzong electric meivah aki nei chil chel uvin, akhosung ho’u anop chom ma ma in ahi. Midang ho’n khantou na ama no’u leh eiho ikhang suh cheh cheh un ahi. Kaneu lai a hiche electric gui le akhuom gu a ana kijoh ho khat cha beh zong nomsa tah a inncheng kahet aum poi. Tuni a adam nalai hozong khut do a vah lou cha bep ngen ahi uve. Chule government akuon a panpi na a kisa Community Hall, School Building, tuilong (water pipe) inei ho’u ban nei chan isu se uvin, abaang ho le langva ho igu mang uvin, tuilong ho iki joh uvin  phat chom na’n la inei deh pouve. Phat chom tah sang in avel in inei thei kit tapo’u ve. Khosung, vengsung, gamsung a ikitaan u japi thil nei hohi eiho a ahi in iven tup uva ichin tup uhi thil poimo tah ahi. Khang khat chon gitlou jieh in aban a khang ho’n genthei ithoh lo ji uve. Khangdong nahi lai, nangma khang a thilpha nabol doh a nangma le nanung aho’n ichan ham a nopsah na ahin to diu nadei am? Ahilou leh nangma khan set jieh a na nung aho’n genthei ahin to diu nalhen joh ham?
6. Sum le Pai, sumkol veina’a mopohna: Sum le pai hi mihing ading a poimo tah ahi. Gamsung khat ahao sat na ding in sum le pai gampam, gamchom a pot doh lou a akivei den angai in ahi. Tuni a eiho hina a thildih loutah le apha lou tah chu thil ichoh phad uleh meilhei, kol le vai ho ijot zing uhi ahi. Kol le vai ho hin athil u choh na a iman u isum uleh idangka ho’u hi akikhol uva agam lang uva athot doh jiu ahi. Hiche phad le sum chu gamsung a kivei den lou a kinung mu kit talou ahi. Nakhut a sum nachoi chu naman doh a nako’m ahung kile kit thei le gamsung a sum kivei a ki haosa thei ahi. Tuni a kol le vai ho’n nang ann me joh lom khat beh zong nahin choh pieh khah em? Nang ma thil joh themkhat beh ngai cha henlang nahin choh pieh leh kol pa sum chu themkhat beh nakhut a hung lut kitding ahi. Ahinlah ama’n nang thil ho ngaichat na nei lou a nasum bou angaichat a agamlang a athot doh jieh a gamsung a sum kivei thei lou a ichan ham a ivai chat u ahi. Tuni in na Jat na Nam chanpi khat kom a thil cho lechun na ann me ham nang akon a thil khat beh achoh leh na sum chu nangma khut a hung ki nung le tina ahi. Hiche in avet sah chu gamsung a sum kivei a, gam pam a pot doh lou, sum choi chu kikhel mai mai tina ahi. Eiho’n “Eimi dukan a thil ichoh le aman tam behseh in aniel ahah e” iti jiuvin, ngaidan dih lou tah ahi. Sangkhol ham Toka khat ham nachoh chu aman dihtah chu Dangka 500 tita leuhen, Eimi pa chun 550-600 vel a aman asei di ahi. Ahinlah kol le vai pa chun aman chu 700-800 ati ding ahi. Haniel a naniel zou leh 500 napeh ding ahi in, nangma lunggel achu “Kaha niel doh thou e! 200-300 setpi ei kiem e” nati ding ahi. Ahinla Eimi kom a nachoh le 50-100 ham bou nahin kiem a nagel ding, ahivang ala hoi a cho zong lechun aman napieh chu kibang hithou thou ahi e. Kol kichepna le lhep na a lha lut bep nahi ahi. Christmas man nading in Pangal bong iti se se uvin ingai sa’ng lheh uvin, gamla tah ah hahsa tah in Pangal bong iga cho jiuvin ahi. Ipi ding a Eimi ho’n kum hitih chan (Christian ihi nau kum 100 iman jou u ahitai!) Christmas kimang ta a bong zong Christmas man nading a iki vah thei lou lai uham? Eimi khat in bong avah a hiche chu ichoh le bong man akon a som a khat (tithe) houbung sung a hung lut kit hilou ong? Pangal pa bong adei jat jat asah mantam tah a nachoh a som a khat siki beh zong nanung mu am? Phatah a lungthim thuh tah a thil hohi gel det det phad ahitai. Tukal thil cho a nache kit phat le Eimi ho dukan ah chotan. Eile ei iki tosot lou uleh meilhei, kol le vai ho’n hibang a eihin khen teldeh uva kichep na a inei chavai deh nung uva eihin siem thah diuva nagel ham? Pangal pa bong chu aman atam vang a atu’i a al chom ahipoi. Eiho thinglhang bong le voh khel a tui ding leisiet chung a hoi a namu ding ham? Khangdong ho’n lunggel le ngaidan khel tau hite. Hiche hung kikhel nading hi nang le kei akon a bou kikhel thei ahi.
7. Nampi sung a Mopohna:  Nampi thu akisei leh asei thiem ngen, ahe ngen le aching ngen ihi uvin, apha lheh e, ajieh chu minung del zong ihi deh tapo’u ve. I nampi’u natna tamtah aum in, chomkhat kah a siem phat thei ding zong ahi deh poi. Ahinlah tuni a khangdong ho’n igel phat diu chu iboi na ho’u sei sei tah lou a ipi ti leh maban a lungkhat thakhat a ipan khom thei diu ham ti joh igel khoh u angai tai. ‘Koi kho kel ham chomdeh diham?’ ti geldoh a midang namdang toh kite kah kah hohi bollou in apha e. Iboi na ho’u, inat na ho’u isei sei uva apha chom ding aum pon chule aphat nading zong isei doh zou tapo’u vin, imasang ding zoh u gel jo tau te. Iboi nau atam in, Nam ihi nadol uva I phat mo nau zong atam in ahi. Iboi na lien pen uchu iboi na’u isei sei uhi ahi. Ahinlah hiche hohi hasei da taute. Khangdong loi le pai ho toh I Nampi’u thu a kihou lim naho ah mi tamtah in pum khat le sakhat a um tei tei ding ti gel khoh na le lungvil na kinei ho mu doh thei in aum in, hiche poh nat na le lungvil nahin thil pha ahin so ding kinep aum lheh e.  Tuni apat in iphat naho zoh u sei taute. I namsung uvah lekha thiem tamtah inei tauvin, officer zong asang pen pen ho inei tauvin, Pathen thu sei zong minthang tah tah inei uvin, I lasa thiem ho’u la koima nuoi ah aum deh po’u vin, mi nuoi avang ihi deh po’uve. Eiho tobang a officer neitam koi umdeh am? India gamsung mai hilou in leisiet chung a I um lounau gam la aum beh po’n, hoilai mun a iche zong le ijat mi inam mi muthei le hetthei aum in, hoilai achu ihi na kiki sel a kijah cha ding ham? Kuki kahi kakipah in kaki thang at lheh e. Kiletsah na, kithupi sah na le chapou na a kasei ahi pon, I Nam sung uva thilpha, thilhoi, ihi nau va kiletsah pithei, midang toh kibang lou chondan phatah, mipha, mithupi le minthang tamtah inei jieh uva kasei ahi. Thini, man ni, vangset ni, lungdon khoisat toni, kipa ni ho a ipan khom dan u chule hieng le kom kigel khoh tona, ipi  ipu teu chondan tuni chan a kitup tah a inei uva ichin tup ho’u, khang gui le khankho kichen le kitup tah inei ho’u, iki gel khoh dan ho’u hoilai koi Nam koigam a kimu deh am? Hiche hohi ki letsah pi kham hilou ham? Khangdong hon imo poh nau chu hiche thilpha, chonchan pha inei ho’u hi mansah ding igot lou uva isuh hat joh diu ahi. Khosung le houbung sung a lamkai le mopohna nei ho jabol ding, haosa le vaihom ho jabol ding chule ahithei chan a khangdong khat hina jal a ama ho ithei top so a kitho pi a tosot ding hohi imopoh nau ahi. Kei gel dan in vang Nampi thu lientah a sei sang in ium na, ichen na, eima mimal le I innsung, I khosung ah ihi na bep cha’n kitup tah in um mai mai in cheng thei leuhen Nampi sung acham in hung kitup jieng tante.  
Amasa lang a isei bang uvin ‘Khangdong’ hinkho hi mihing khat hinkho ading a phad lah a amantam   pen le ‘Sanakhang’ kiti phad ahi jieh in chingthei tah a mangding in iki tiem uve. Hiche khang iman lai a ithil bol ingai to jouse khonung a ihinkho lhung kei a jinei, chanei, innchen siem na le hinkho chedol a eihin pilhin sah le eihin kithopi a hinkho lampi pha le dih a eipui uva pang ding ahi jieh in tuni a khangdong ho’n jat chom chom a imopoh naho’u geldoh zing le gelkhoh zing ding in iki dei sah nau iphong doh uve.  


- Mangcha Touthang
Asst. Editor, Laijon Digest

No comments:

Post a Comment

Note: Only a member of this blog may post a comment.