Wednesday, December 22, 2010

Nisa keiya ahiye

 Nisa a fee pieh ding na ngaituo khah’em? Electric hapta khat’a ni 7 load shedding um zing jieng zong a fee phatah’a kipe zoulou’a, nisieh’a vah zing jieng nisa a fee pieh ding hile vang, iti ahahsat tadem? Hinla, nisa fee dong ding in Spain gamsung’a um Galicia gam’a hung kuondoh, Angeles Duran kum 49 kitinu aki guovam seltai. Azeh chu Angeles in nisa hi keiya ahi ati ahiye. Iti nagel’em?
Tukum November nisim 26 nikhuo chun Angeles in local notary office khat’ah nisa ama’a dan in register ana bawl in ahi. Daan kahe mama’e, International agreement a chun vanlaijol’a um ni le lha, chule ahsi hohi koimacha gam in amaho’a dan’a asei theilou ding ti ana um in, hiche chun mimal akaan khapoi ti’n online thusuo El Mundo ana hedsah’e. Hiche hi anuom nuom in ana bawlthei ahi’n, hinla koima’n abawl puon, amasapen kahi toh kilhon’a keiya hiding ahi ati changmiel jieng’e. Hiche toh kilhon chun kum vanthamjol’a kum billion a sim ana umta nisa chu Angeles Duran a ahiti’n notary office chun register ana bawltai.
Angeles Duran in tuhin nisa mangcha leisiet mihiemho’n nisa fee apieh ding uvin hedsahna ahin neikittai. Kidangtah in ama’n nisa fee a amu sumho chu 50% Spain government kithuopina’a apieh ding in aseiye. Chule 20% chu Spain gamsung’a pension fund a apieh ding, 10% research bawlho’a ding, 10% kit chu vannuoi leisiet chung’a mihiem ho’n gilkiel athuoh tahlouna ding’a kithuopina’a apieh ding, adangse ama chang ding in aseiye. Mi huongphal tah vang hithou ding dan ahiye nisa neinu hi.
Angeles in hiche thuphuon ahin neizou pungkah khat tobang chebep nalaiyin US gamsung’a Vice President 45 channa’a ana pang Al Gore in US Federal court ah Angeles chung’a case ana bawl in ahi. Global warming toh kisaiya nisa neinu chung’a case abawl ahiye. Hiche chungthu’a hin Angeles in Al in Global warming hi mihiem ho bawlthu ahi ti’n ana seiyin, tuhin ka nisa ahin ngoh kittai ti’n aseiyin ahi. Hinla lungthoina vang anei hihbeh’e.
Numei khat in nisa keiya ahi ahin ti jieng hi thil kidang tamtah lah’a akidang diehset ahitoh kilhon in vannuoi leisiet chung munchuom chuom akuon in mihiem asang’a sim in Angeles chung’ah lunglhai louna thuphuon anei tauvin ahi. Keiho gam’ah nisa ahad val in, themkhat olsah in, nisahu zeh in kanatlo uve, adap behseh in nisa themkhat hin satbe sah in.... chule adang dang’a Angeles ki enghouna ana um’e. Hinla nisa neinu hin nisa vah akuon’a fee donding kal ngahlel in akisa buoi cheng’e.

Saturday, December 18, 2010

KUKI INNPI DAANBU

                                       KUKI INPI
                           Kivaipohna Dan Lhongpi

 THUBUL
        India le Burman jalen amu chun Kukite dong louvin Kuki gam hi avaipohnauva akoi thauve. Vaipo them, cham lensah thei ahiuleh tin khohsa louva akigel’e.
          Achesa kum 46 sung hin India le Burma vaipoten Kuki gamsunga cham lensah sangin thisan hoh-in alomsah tauvin, ahideh chun 1992 a pat NSCN(I-M) hon Kukite chunga galpi ahinbol khum jengu hin, Galbolte asuthip pouvin, Kukite long 700 val akijamtan, mihing 80000 val agam sunguva galjam’in akoi tauve. Chule Kuki kho 300 val ahalsah-uvin, alechensah jou tapaove.
          Chunga kisei ho jeh hin June 29, 1993 nikhon Imphal tolpi Kuki In a Kuki Nampi thalheng le Phungpi thalheng lhingkeiya kikhom hon Kuki Inpi (Kuki Government) aumsa chu akichohingin, nampi kihuhhingna ding, pu le pa khanga pat chepisa-
1.      Chi le Nam datneilouva,
2.      Namtin chamdel’ a chenkhom theina,
3.      Thudih a kivaipoh kit dingin,
Kitoh tah-in kihou lhuhna akineiyin, longdel’in akilol tai. Hiche kilolna hi Kuki gamsunga champi alensoh hel kahsea, akho akhoa, alhang lhanga gamkai jouse le nampi lah a, Kukiten toh thei chan toh cheh dingin Pathen thahat songin, Kitepna akineiyin, kihahselna tuni Olha (December) Gansemni (Friday) 15,1995 nikhon thugahna akibol tai.
         Koi hijongle hiche kitepna to kikal’a chon, apalkeh, thunitlou chu Nampin athu atan ding, chule Nampi thutan chu achaina phung bulpi jousen adihna banga apom tengle achaina ahitai.

                               NAMPI  THALHENGA  KITEPNA

                            Upa Inpi                                          Haosa Inpi
                   Phung Bulpi ho thalheng                      Nampi thalheng

                                  Sd/-                                                          Sd/-
                   Pu Holkholet Khongsai,                    Pu Holkhomang Haokip, Kumpi
                             President                                               President
                         Kuki Upa Inpi                                          Kuki Nam Inpi








1. Kuki Inpi Kivaipohna Lhongpi

a)  Khosung        -(1)  Haosa,               (2)  Semang             (3)  Pachong,           (4)  Lhangsam
b)  Lhangsung    -(1)  Haosa,               (2)  Semang             (3)  Pachong,           (4)  Lhangsam                           c)  Gamkai          -(1)  Haosa,               (2)  Semang             (3)  Pachong,           (4)  Lhangsam
d)  Kuki Inpi        -(1)  Kumpi,               (2)  Semang             (3)  Pachong,           (4)  Lhangsam

Hetding – Kivaipohna achet achai chu “Kuki Inpi (Kuki Govt.)” Lekhabua sim ding ahi.

2.  Haosa Inpi ki-ngapna : Upa Inpi
          Haosa Inpi ki-ngapna chu Upa, sating lhunna, phung bulpi ho ahiuve. Upa cheh le bulpi cheng       
          toukhomna chu Upa Inpi kiti ahi.

3.   Upa Inpi kin :
(1)   Haosa Inpi dinlena aum’a suhbeina aumtah le Upa Inpin mopohna jouse alah ding, Upa Inpi khut a ijakai lut ding ahi.
(2)  Kukite Dan a thutanna sangpen chu Upa Inpi (Supreme Court) ahi.
(3)  Kukite kivaipohna (Govt.) hi beimo ahi. Ajeh chu Upatnan atuh jing ahi.


                                                                                         Sd/-
                                                                            T. Lunkim
                                                              KIM RESOURCE PERSON















                                                          BUNG-1
       Khosung kivaihom

1.  Khosung Kivaihom
Inson’a thalheng kikhopna chu Khosung Inpi, Haosa In a kikhomji ahi. In tam le lhom dungjuiya thalheng kisem, amaho chun thu aneiyu ahi.
2.  Haosa :
                 Haosa hi japin Nam chondol’a akitung pen guiya kilason peh ahi.
3.  Haosa to vaihom khom ding :
(a)  Semang ( Khosung Semang)
(b) Pachong ( Khosung Pachong)
(c) Lhangsam ( Khosung Lhangsam)
Amaho hi Khosung thalheng hon phat teppeh a alhendoh jiuva, Haosa to vaihomkhom ahiuve.
4.  Khosung vaipo ho toh ding :
(1)  Haosa (Chief) Kin
(a)Semang, Pachong chule Lhangsam ho to kilung khat’a vai apohkhom theina diu akin pipen ahi.
(b)Khosung thutan
(c)Khosung mite neh le chah ding gam leiset alamdoh ding
(d)Nampi Inpi le gamkai vaipote kah a palaiya panga, khosung phatna atoh ding
(e)Kho mite achate bang abol ding ahi.

(2) Semang Kin (S)
(a) Haosa to kikamsan, khosung nei le gou, gam leiset, lho mun toh mun, vetup le chendet ding ngaito,
(b) Kho mite kitoh del’a chengkhom’a , kilungset to cheh ding, kihuto a kikhoh sahding agelpeh a,
(c) Damtheina ding tohgon aneiya, japin atohdoh ding,
(d) Khosung kivaipohna ding le lhangsung le lamkai chule Inpi kivaipohna manchah ding sum don ding adondoh jinga akoitup ding, aphaldoh ding ahi.
(e) Khopi sung kihouna Inpi toukhom ni le Thuching (lekha jih) a pang ding ahi.
(f)    Khosung kilolna jouse achin ding, thuching a panga nei le gao jouse achin ding ahi.
(g) Kho mite gou kholna ding mun agon ding, kho miten atohdoh diu ahi.
(3)  Pachong Kin (P)
(a) Khosung le gamsunga cham lensah ding, nei le gou chule mihing hinkho ventup a pang,
(b) Khosunga khanglai ku,m 12 a lhah chung-lamse tahsa kichuhna anei sahding,
(c) Khanglaiten kichuna anei sah ding, athepna dungjuia ahoptoh a –


i)                    Mi 4 li lamkai chu Lamhil, banpol         :  -
ii)                  Mi 8 lamkai chu Solle, banpol              : =
iii)                 Mi 12 lamkai chu Tollaipao, banpol    :                                   
iv)                 Mi 25 lamkai chu Makai, banpol           : *
v)                 Mi 50 lamkai chu Laikam,banpol         : **
vi)               Mi 100 lamkai chu Upa, banpol            : ***
(d) Athepna dungjui cheh a jan tengle mi 4/4 a in khat’a agekhomsah-a kho ngah a pang diu
(e) Abol theina cheh banga gam ngah, kho ngah chule nampi dougalseh ding akoitoh ding ahi.
(4) Lhangsam Kin (L)
(a) Khosung kikhopna jousea mikou khom le agongtoh chule thupandoh ding,
(b) Khosung le jet le vei lampi jouse mantheiya akoiya,
(c) Jet le vei kihettona jouse apoh ding,
(d) Khosung, Lhangsung, Gamkai chule Inpi kah a palaiya panga khosunga pat Nam Inpi kivaipohna geiya asemtoh jing ding.
(5) Kivaipohna ding Kai :
(1)  Mihem kum 15 a lhah chunglamsen amijat a kum khat sunga Inpi teppeh Kai apeh cheh ding ahi.
(2)  Gouva kon’a neijat dungjuiya sum le pai, thil le lo kimu dungjuiya Kai kila ding, ajat ding Inpin apehdol atep ding ahi.
(3)  Khosunga don ding Kai jouse gou kholna in’a akoi ding-
(4)  Khosung gou
(i)                 1/4 chu khosung natohna ding
(ii)               1/4 Lhangsung natohna ding
(iii)              1/4 Gamkai sung natohna ding
(iv)            1/4 Inpi natohna ding.

                                                               BUNG – 2
                           Lhangsung kivaiham
             Kuki Inpi kho ijat ham agopkhom Lhangsung khat asemdoh ding, Lhangsung mite dei min khat’a aminvo a avaihom ding, Inpi machalna ding –
1.  Lhang vaipo ding :
(1)  Lhang Haosa       (2)  Lhang Semang
(3)  Lhang Pachong   (4) Lhangsung Lhangsam hicheng hi Lhangsunga kho jousea kona kho –
(a) Haosa       (b)  Semang     (c)  Pachong le      (d)   Lhangsam
Kikhom’a uva alah-uva kona Lhang –
(a) Haosa       (b)  Semang     (c)  Pachong le      (d)   Lhangsam ding phat kitep’a alhendoh diu ahi.
2.  Lhangsung vaipo ho kin :
       Kukite kivaihomna sunga bailam tah a het ding chu khosunga tohvai kihomna banga chu Haosa,     
       Semang, Pachong chule Lhangsam hon atohjon peh diu ahi.
(1)    Lhang Haosa kin –
Lhangsung haosa jong khosung khat’a Haosa natoh tobanga chu apohna lhangsung chu kho khat tobanga apoh ding ahi. Lhangsung Haosa kin chu Lhangsunga –
(a)    Khosung Haosa ho le Semang, Pachong chule Lhangsam hotoh kilung khat tah a Lhangsung              
(b)     kho jouse kitoh a apoh diu.
(c)    Lhangsung thutan a pang ding
(d)   Gamkai Inpi le khosung Inpi jouse kah a palaiya pang ding, nampi chetoh na ding abol jing  
        ding.
(2)    Lhangsung Semang kin –
(a) Khosung Semang ho toh kikamsan ding; Lhansung hop gam leiset avettup’a chendet ding  
      agel’a, namdang koma leiset kijoh thei lou ding.
(b) Lhangsunga kho jouse kilung khatsah a, kitoh del’a pankhom jing ding agel’a kihuto cheh
     dinga akoi ding,
             (c) Lhangsung damtheina ding, damdoi In boldoh ding agon’a mipin tohdoh ding.
     Lhangsung kho jouse chun Inpi thupeh atohdoh theina dinga atahsa tah a akithopi ding,      
                   nampi machal na agel ding.
             (d) Lhangsung thuching, nei le gou ching, kilolna jouse record chinga pang ding ahi.
(3)   Lhangsung Pachong kin –
 (a)  Lhangsunga cham lensah ding, nei le gou chule mihing hinkho ventup ding,
              (b)  Lhangsunga kho jousea khanglai ho kichuhna avet tup’a khosung Pachong ho akithopi
        ding,  khanglaite themjilna lama khantou sah ding,
              (c) Lhangsunga kichuhna jouse khanglaite chu, khosung Pachong ho seiphat dungjuiya,

(i)    Kho-ngah ding mi 500 lamkai chu Dou vaihom
(ii)   Lhangsung gam-ngah ding 1000 lamkai chu Galsat : +*
(iii)  Lhangsung Nam galkap thei 3,000 lamkai chu Galpu : + ** tia ahop khen ding,   
        gontosa akoi ding ahi.
(d)  Athepnau dungjui cheh a akhotin a Pachong ho to kihoutoh a Khanglai ho chu kigosa akoi  
      ding ahi.
(4)       Lhangsung Lhangsam kin-
               (a)  Khotin a Lhangsam ho to kihoumat’a Lhangsung kikhopna jouse gongtoh le kikhop teng  
       thu pandoh a pang ding,
  (b) Lhangsunga kiviltona lampi jouse mantheiya akoisah a, khosung Lhangsam ho to atoh                     
         khom diu,
    (c)  Khosung le gamkai chule Inpi kah a het’a lom jouse ahet’a phondoh lom jouse aphondoh
          ding,
(d)  Khosung, Lhangsunng, gamkai chule Inpi kah a palaiya pang ding ahi.
                                               BUNG- 3
                     Gamkai kivaihom
  Kuki Inpin lhang ijat ham agopkhom’a Gamkai khat asemdoh ding, agamkai sung mite deepen khat min akisem’uva, hiche mina chun pangkhom diu, Kuki Inpi natoh machalna dinga kivaihomna asem diu chu –
1.    Gamkai vaipo ding ho :
(1)   Gamkai Haosa       (2) Gamkai Semang
(3) Gamkai Pachong   (4) Gamkai Lhangsam
Hicheng hi gamkai khat’a kigom Lhangsung,(a) Haosa ho, (b)Semang ho, (c) Pachong ho chule (d) Lhangsam hon alah-uva kona phat teppeh a alhendoh diu ahi.Atoh ding dol’u chu gamkhat khat sung chu khosung khat banga agel’uva,khosunga haosa natoh dol’a chu atoh diu ahi.

2.     Gamkai vaipo ho toh ding :
Gamkai khat hi khosung khat tobanga agel’u va khosung Haosa,Semang,Pachong le Lhangsam natoh banga chu atoh diu dol ahi.
(1)  Gamkai Haosa kin –
(a) Gamkai Inpi kikhopna vaipo ding, Semang,Pachong,Lhangsam to kilung khat tah a na atoh khomjing diu ahi,
(b) Gamkai sunga Kuki te chenpha gam leiset ama mopoh nading,
(c) Gamkai sunga thutanna sangpen a pang ding,
(d) Lhangsung Haosa ho to kihou toh a Inpi machal nading agelkhompia Nampi aphat chompi nading ageldiu,
(e) Gamkai Nampi thalhenga, Inpi le Gamkai kah a palaiya pangding,
             (2) Gamkai Semang kin –
                   (a) Lhangsung Semang ho to kikam san ding,gamkai sung Kukite nei le gou,gam leiset
                        chingtup’a pang,
(b) Gamkai kivaipohna ding,manchah le sum le pai gontoh a kholtupsa,khotin a koisah  
       ding,akiman ding dol cheh a chetohsah ding,
(c) Gamkai Inpi sunga thuching le neiching chule kihouna jouse record chinga pang ding ahi.
(3)  Gamkai Pachong kin –
(a) Gamkai sung Kukite nei le gou gam leiset chule mihing hinkho aventup’a cham alensah ding,
(b) Khotin le Lhangtin chule gamkai sunga Khanglai ho chu athepna dol cheh a mihing 10,000 lamkai chu – Douvaipo +*** Mihing 50,000 lamkai chu Galvaihom Inpi Jem akibeh ding,
(c) Galkapte manchah dingInpia kona alah a,ahoptoh ding,manchah chunga mopoa pang ding,
(d) Lhangsung Pachong ho toh kihou toh a,Inpi Pachong thusah a dou aseh ding ahi.

            
             (4)  Gamkai Lhangsam kin -
    (a) Gamkai sunga lampi jouse man theija akoija, gam chom chom to kichot tona lampi le thu  
          le la ajamtoh jing ding.
   (b) Khosunga pat Gamkai sung,thuguh ho lhangsam ho jouse to kihetoa hetding dol jouse   
         ahet’a phon ding lom jouse aphon ding,
  (c)   Gamkai Inpi kikhopna ding jousea mopo ding, kikhop teng thu pandoh a pang  
         ding,Gamkai Haosa to kilhon a Inpia palaiya pang ding ahi.
  (d)  Lhangsunga Lhangsam ho to kikamsa diu ahi.

                                             
                                              BUNG- 4
                                              Kuki Inpi kivaihom

Gamkai (State) jouse kigopna chu Kuki Inpi ahi.Inpi ni- (1) Upa Inpi,(2) Haosa Inpi aum’e.Upa Inpin Haosa Inpi natoh jouse chu Pu le Pa Danpi to avettoh ahi.Haosa Inpi kivaihomna vaipo ding chu gamkai jousea Inpipu ho,Semang ho,Pachong ho le Lhangsam hon akikhop tengule alah uva kona phat tep’a (1) Kumpi (Emperor), (2)Semang,(3)Pachong chule (4)Lhangsam alhendoh diu ahi.Atoh diu kin ho chu –
1.  Kumpi (Emperor) kin :
(1)  Kuki Inpi kikhopna lamkai pipu pending,
(2)  Kuki Inpi- Semang,Pachong,Lhangsam
 Inpin agonpeh atoh diu dol cheh atohsah a,amaho mangcha a (1) Gamkai Haosa ho (2     Lhang Haosa ho,(3) Khosung Haosa ho,(4) Semang ho, (5) Pachong ho le (6)Lhangsam   ho natoh chaloh khantouna le phatna abolding ahi.
    (3)  Inpi ngansena dungjuija Kukite gam leiset le gou thil neikhom jouse chunga thaneipen  
       hi ding ahi.
(4)  Kumpi phalna beiya Kukite gam halsi cha jong namdang koma kijoh theilou ding ahi.
(5)  Inpi deiya kibol kitong jouse chu Kumpi min akibol’a kitong ding ahi.
(6)  Gamchom le namchom to kijopna le kikhen hiti ho a hi Kumpi le Inpi nganse hon bout   
        ha anei diu ahi.
    (7) Namdang to kichamna hihen kidouna hileh Inpi thusah a Kumpi le  
       akisol ho tilouvin,Kumpi kalchuh a na atohlou diu,Kumpi bou apatna le achaina hi ding   
       ahi.
(8)  Inpi kikhop kah a thukin jouse Kumpin anabol’a akikhop teng Inpin vettoh  
       ding,phatsahna le paidohna kibol ding ahi.
    (9)  Semang,Pachong le Lhangsam to kihoumat’a Kuki Inpi kikhopna hi Kumpin akou ding  
           chule akha ding ahi.

              
                 2.  Kuki Inpi Semang toh ding kin :
                       (1) Kumpi umlouna le dammo veisetna Kumpi thalheng ding,
                       (2) Kumpi kamsanga pang,
          (3)  Kuki Inpi nei le gou, gam leiset chingtup ding.
          (4) Inpi kipohna ding sum le pai, angaicha jouse khom tup ding.
          (5) Kuki Inpi, Gamkai, lhangsung chule khosung jouse kivaipohna ache tohsah jing ding.
          (6) Inpi gonsa toh ding jouse toh chai theina ding atong ding lom ho abolsah ding, toh chai 
                ding ahi.
          (7)  Nampi khantouna dinga khosung, lhangsung, chule gamkai jouse avettup jing ding,  
                 atilkhouva pontho tah a na atohsah ding ahi.
          (8)  Inpi le Kumpi nganse dungjuiya dana neilouva na atoh ding ahi.
          (9) Nampi damtheina ding agon ding, atohdohna ding abol ding ahi.

   3. Pachong natoh ding :
(1) Kuki Nam nei le gou,gam leiset ventupna mopo pipen ding,
(2) Nam le gam leiset,nei le gou huhna dinga Kuki chate numei pasal khangdoh jouse kum 15 lhah chunglamse ahop toh a-
  (a) Kho le gam ngah ding
  (b) Gal kap ding –
        (i) Tolgal
        (ii) Twiya galkap ding
        (iii) Vanlai galkap ding akoisoh ding ahi.
(3)  Khotin a khangdong kilheng doh chu apan mun dungjuija kichuhna abolpeh a athep
        tengule athepnau banga ahop toh a,
 Alamkai diu – Galkap lamkai chu Inpi Jem +* asempeh a ahop toh ding.
(4)  Galkapte manchah angaicha chan Inpi henga phalna alah a lamdoh theina ding agel ding     
        ahi.
(5)  Galkapte damtheina ding tohgon atumbeh a aneiya,galkapte,hat le dam a akoi jing ding  
        ahi.
(6).  Apohna nam le gam leiset,nei le gou huh tupna ding thudol Kumpi henga ahetsah  
        ding,thunoh le dana aseipeh soh ding ahi.
(7).  Gal kapna ding le angahna ding Kumpi thu alah ding ahi.

   4. Kuki Inpi Lhangsam natoh :
(1) Kukite gamsung lampi, alen aneo mantheiya akoi jing ding,
(2) Gamsung kivetto na lampi jouse thusoh dungjuiya hon thei ahon a kha thei akha ding,
(3) Gamsung le gamdang thusoh jouse aphat cha ahetsoh keiya japi het lom, Inpi seiphong  
      dia adei jouse mipi aseipeh jing ding,
         (4)  Inpi kikhopna ding gongtoh le akoukhom’a pang ding,
         (5)  Kikhop sunga thupan le thuchaina phong doh a pang ding,
         (6)  Khosung, Lhangsunga gamkai le Inpi kah a kijopmatna jouse akhol chilla, Inpi henga alhut  
                jing jeng ding ahi.
     (7) Gamchom to kikah a thu kholmat a pang ding, Kumpi nganse dungjuiya nampi thalhenga 
           gamdang to kihou na a pang ding ahi.
     (8) Gamkai Lhangsam ho toh kikamsan diu ahi.
                         
                                                   BUNG 5
                                     Kuki  Inpi  Kai

Kuki Inpi kivaihomna dinga nam ngailut hetna beimo kai kidong ding chu Dan nia semding.
1.      Kuki chate milhing kum 15 lhah chunglam sen kumseh le miluvom khat’a dangka 10/-(som khat) cheh nampi ngailutna peh ding.
2.      Gou nei hon nam ngailutna neijat’a kon a ato diu chu – Dangka 1,000/- a chu dangka 10/- , Dangka 10,000/- a chu dangka 100/- Dangka 1,00,000/- a chu dangka 1,000/- lha lo neiya lhaseh a sum sang hon asan niuva apehdoh jing diu chule nei le gou thil le lo nei hon  anei jat man vettoh a chunga kisem banga hi ato diu ahi.
3.      Kai lakhom ding le ahomtoh ding chu khosung vaipo Haosa,Semang Pachong le Lhangsam ahiuvin,ahideh a Semang kin ahi. Hiche kaijat hi hop li a hop khat khosung natohna ding,hop khat Lhangsung natohna ding,hop khat gamkai natohna ding chule hop khat chu Kuki Inpi natohna ding ahi.Khosung hihen Lhangsung le gamkai chule Inpi gei hijongle sum jouse chu lam thuma kimang ding.
(a) Gamsung kivaipohna le khantouna ding,
(b) Gamsung huhna le damtheina ding,
(c)  Gamsung le gamchom kah a kihettona ding.
4.      Khosunga pat Inpi geiya kai dong ding hi Semang ho ahiuve.Aphat cha kai jouse alah khomuva ahop toh diu,alhunna ding mun cheh a alhunsah diu ahi.
                                    
                                        BUNG 6
                            KUKI NAM LHACHA HO LO

Kuki nam chedol’a Kuki Inpi hi achangseh a umdoh jeng thei ahipon,Khosung, Lhangsung gamkai chutengle Inpi hita chu kibanjop mat cheh ahiuve.Hiche sunga lhacha jouse hi acholman peh cheh ding chu,asemtoh ding Kuki Inpi ahi.

1.      Tohmansemna dinga chu amasa sum le pai kimujat vettoh masah ding, khosung natohna ding Lhangsung natohna ding,gamkai natohna ding,chule Inpi natohna dinga ahungsoh jat sum vettoh masah a,chuteng le lhacha ho ijat peh a chule natohna ijat neiding sei toh masah ding ahi. Aseitoh ding chu Kuki Inpi ahi.
2.       Kai ijat kidongdoh vetna dinga amasa kum khat sunga hi Kuki nam lhacha jouse lo beiya pang diu ahi.
3.      Lo akisem tengle Dan li a sem ding-
(1)  Khosung lhacha
(2)  Lhangsung lhacha
(3)  Gamkai lhacha
(4)  Kuki Inpi lhacha
(a) Haosa lo, (b) Semang lo, (c) Pachong lo (d) Lhangsam lo.
4.       Lo akisem teng le chele vale na a cholam ding jong semtha ding,chule cholman jong semcheh ding ahi.
5.      Kuki Inpin sum kimu dol avettoh a chunga kisei ho jouse hi asem toh ding,hichu nampin kijui jeng ding ahi.

                                    BUNG 7
                  KUKI NAM LHACHA DING
Khosunga pat Inpi geiya Kuki Nam vaipo ding ho chu alhendoh jele akidei nao jem kibang ding ahi.
1.        Kuki nam vaipo gun :
(1)  Kho Haosa tilou tahsa kum 40 chunglam lunggel pilhingsa,
(2)  Puchon Pachon (Custom le Culture) hethem mi, ngailu khosah, khan tousah nom mi,
(3)  Japi seiphat mi, nam ngailu, gam leiset khohsahna neiya, kehbe dingle khantousah nom mi,
(4)  Chihna le themna kicheh tah nei, kitah le adih a hangsan, thi ngam apang, langkaina bei mi,
(5)  Insung kiti thei dom, Hou, gut, Pathen ging mi,
(6)  Khosung, Lhangsung, gamkai chule Kuki Inpi kivaipoh hethem mi hi diu ahi.
(7)  Khosunga vaipo ding ho, mihem mu ahah le tahsa kum 40 noilam jong pang thei ahinai.
2.        Kuki Nam vaipo lhendol :
(1)  Khosung vaipo –
Khosung (1) Semang, (2) Pachong chule (3) Lhangsam lhenna dia Inson a thalheng hon alah-uva thu patdoh ding le thuching (lekha jih) ding alhendoh masah-uva amani lamkaina khosung vaipo ding phattep’a alhen diu ahi.
(2)  Lhangsung vaipo –
Lhangsung (1) Haosa, (2) Semang, (3) Pachong le (4) Lhangsam lhengdoh ding chu Lhanghop sunga kho jousea (1) Haosa, (2) Semang, (3) Pachong le (4) Lhangsam ho kikhom’ uva alah-uva kona thu pandoh le thuching (lekha jih) ding alhendoh masah-uva, amani lamkaina Lhangsung (1) Haosa, (2) Semang, (3) Pachong chule (4) Lhangsam phattep’a alhen diu ahi.
(3)  Gamkai vaipo –
Gamkai (1) Haosa, (2) Semang, (3) Pachong chule (4) Lhangsam lhengdoh ding chu alhang lhanga (1) Haosa, (2) Semang, (3) Pachong chule  (4) Lhangsam ho kikhom’uva alah-uva, thu pandoh ding le thuching (lekha jih) ding alhendoh masat’uva, amani lamkaina agamkai (1) Haosa, (2) Semang, (3) Pachong chule (4) Lhangsam, phattep’a alhen diu ahi.
(4)  Inpi vaipo :
Kuki Inpi (1) Kumpi, (2) Semang, (3) Pachong chule (4) Lhangsam lhengdoh ding chu gamkai (1) Haosa, (2) Semang, (3) Pachong chule (4) Lhangsam ho kikhom’uva, alah-uva thu pandoh dingle thuching (lekha jih) ding alhen masah-uva, amani lamkai na a Inpi (1) Kumpi,                 (2) Semang, (3) Pachong chule (4) Lhangsam, phattep’a alhendoh diu ahi.
3.        Kilhen Dan :
(1)  Lhenthei mi chu mi khat’in aphondoh a, achom khat’in aphasah hua, chule akilheng go pa jong anop le kitetna pansah thei ahitai, tia thu pan pan aphondoh ding ahi.
(2)  Kilhenna dei lhen ding chu mi mu louva jih thoa pen lut ding ahi.
(3)  Deilhen ding mi ni bou ahile adeilhen tamjo jo lhen doh ahitai.
(4)  Deilhen ding mi atam behseh le akitet lah a adeilhen lhom pen pen chu paidoh jia, mi ni she ahi tengle atam mu jo jo deilhen hiding ahi. Ahilou jongle kilhenna lah a khat chun akitetpi adang ho mujat akigop jouva atamjo amu tah le, ama chu akideilhen ahitai.
(5)  Ahithei chan’a Kukite lah avaipo ding jouse kitet louva mipi deilhen ahiding aphai.


                                  BUNG 8
                          Kuki nam dan suhtoh dol 
              Kuki nampi kivaihomna hi nampi chondan a kisem ahin, kah lah a koibe le lahdoh thei chu anikhoa kikhom jat Inpi thalheng 2/3 phasah a kibol ding, kivaihomna sunga nei le gou jouse michang val le alamkai ho hijongle, koiman ajeh beiya asuh mang thei louhel ding, kivaihomna abei jongle Nampi gouva umden ding ahibouve.

   1. Chungmang Pathen neichoiyo,               2.  Lhumlam Twikhanglen’a lut,
        Kagam dei um Kuki gam                                Sahlam jonin achetai,
        Solam Chindung hin juiye,                            Chittagong Kongkaimun ho’n,  
        Chinte Lalna Chin gamse                               Twipra gamsung hopsoh-in
        Lhanglam Arakan gam hop,                          Hinchal tolpi kimvelsoh,
        Vailu saina Lusai gam.                                    Samang Vaina Chachar gam.

   3.  Pute Lamna lamding gam,                        4. Akaltou tai Pakai lhang
        Hakai Leipha Karbi gam,                                Akan paitai Kanjang kho,       
        Chang bang dimna Dimapur,                       Eimani Manipur gam
        Nigal chutai Nichuhgal                                   Pute kholui Kuki kho,
        Ajuiye Kuki leidung,                             Solam luttai Kachin gam,
        Ahopai khonuma ding.                                  Chungmang Pathen neichoiyin.

                                            Li…Li…Li…Ha ! Ha ! Ha !

1917-1919 vannoi Gallen masa Laija Pu-le-Pa Gam huhna British te douva Kuki Gal-hang ho hetjingna dia kibol Kuki Nam la.