Saturday, June 30, 2012

Eiho ipi meidoina'n eimat'u hitam? - LD June 2012


Pu le Pate Britishte toh ana kidou uvin, ahadjo umlou in ana kithuh chet uvin, British te’n “Kanuoi uva lud tauvin” ati’u leh “Nei zoulou uva iti nanuoi uva kakundi’u ham?” ti’n ana pang chahkheh uvin, pasal ahiuvin, eiho tobang vang ahipouve...
Pu-le-Pate’n gam ana pieh dohlou vang uvin, Britishte’n ana lah piehtho (zou) dieh pouve. Alunghang uvin suongkul’ah anakoi uvin, gam lah pieh jieng ding chu, zummo thusei hilou in “Nupi khat ajipa kikaan tum’a kichepna’a kinei” daan in agel’un, Pathien phatsah ahilou ding ahe uvin ana ladieh tapouve.
Tuni’a hi Kukite jieh’a, gamsung’a cheng Naga hitahta, ipi mi hitahta, agamnei’a chengden thei ahi. Hiche ka seidoh jieh’a zong hi chapangho eiki thasahguo himaithei ahi. ‘Ahi’ katipoi, hithei ahi, athu akituoh’e. Hijieh chun hiche gam hi, i-chu nahlaidi’u ham, i-pieh dohdi’u hitam? Ken kachang’a kasei thei thil ahipoi, ka henai ti’a moh pao pao thei ahipoi.
Tuni’n Kuki Innpi apuo’a kinganseho ama chang-chang in chie zongle’u, June 29th, 1993 kum’a Kuki Innpi ana kichoh hing ahi ti zong nahed’u hinam? Hiche hi kihetuoh chet’a kibawl zong ahipuo’n, Pathien thilguon ahi. Mi’n kichepna’a eiman’u chu Pathien in avet zoulou ahi.
Chapang sen chunglang’a kilehtou’a kibantan kiti chu iti asiempa Pathien in athuoh zou ding ham? Chanu hoitah tah kichepna’a kineiya, chuzou’a alol kitan’a aluchang toh achuom-chuom’a kikoi.
Hijieh’a chu Pathien in eilungsiet uva alahpai thei loulai’u ahi. I-pu I-pate’n aluong’a ana chohdoh uva, athisan’u toh ana lheh’u ahi. Alahdoh theina ding uva, aphung achang’a atiil uva, mingol, milopho akam dim-dim’a sum ahetpieh uva hichan hi genthei i-thuoh’u ahi. Hinla Pathien anuompoi, athu akichai hihlaiye.
“Dongma’n tuh khaosa, tuh khao lui” kiti nadaan in, i-thi gamdi’u phad’a June 29th, 1993 kum’a suhnadi aki hedlou phad’a, Upa chingthei chieh 300 vaal kikhom’a, “adang sei tapoute, masang’a i-neisa’u, British toh i-kidouna’u gam venbitna di’n Kuki Goverment kiti Kuki Innpi choh hing kit taute” kiti’a, chuzou’a pat’a chu Nagate suosietna hung tang chot ahi. Chutilou hile ei-maichai i’u ahitai. Agam neilouho ahin goi uva, chouna (Kichou/Shift) ding’a lekha ahin pieh uva, nachoulou le’u katha ding nahiuve ati uva, ana chie masaho kisan athat uvin, hichan chu i-thuoh uvin, Pathien avouzang ana’n, tuni geiyin agamhi akila hih laiyin, hijieh chun haosa upa, Kuki Innpi di’a kilhengdohho hin na thipi ngapchad lou’u le kichepna’n bawl hih uvin, ajuoh mang’a napandi’u ahi. Hijieh’a chu, nageldi’u, mipi kom’a naseidi’u ahi.
I-gam’u tu’a akilalou laise zong hi, govt. hihen koi hizong leh i-nop’u le akilahdi’u, i-noplou’u le akilah loudi’u hinalai ahi. Ajieh chu thilkhat chu aneipa noplou’a kila theilou ahi.
Aning ning’a mizouse’n thil kibawl ahesuohta’n, Nagate’n zong abawlkhiel’u ahethim thim tauvin, hiche hi aheddoh masang uva, govt. hin NE india hi lahpieh ding ti’a ani-ani’a kisabuoi ahitai.
Hijieh’a chu “akichaisa ahitai, leisiet thuhi sei tahlou ding ahi” ti’a ana sei houbung lamkaiho thu ana kila hihleh hichan hi i-phah loudi’u ahi.
Ama meng-meng asei uvin, numei min in zong akimat ngai po’n tin, lamkaiho’n ana sei uvin, achanu mi’n apui phad le sang som, sang somni nahin puohlou’u le ti jieng zong mingolho lamkaina nuoiya ana ki umjieh’a ana kithunoh kha ahi.
Leisiet kihou’a, leisiet gaa ahi Pathien kihou’a hijahi. Pathien nna kitong ahi. Hijieh’a chu HOU LE LEISIET AKIMAT POI TICHU KOI HAM? A natong achuom ahe tithu ahi’n, i-boncha uva thu i-neithei suohkei’u ahi.
2002 UN meeting’a India in zong suoi abawl, Burma in zong suoi abawl chu, “agam neite thunopna lou’a koimacha’n koima cha gam alah theilou ding ahi” kiti ahi.
Nasei ngam hih uvem?
Chuche mitamtah in vote apieh lah’a agachieho’n mitamtah gam kilahpieh ding thu’a ima asei ngamlou’u ham? Tripura’a gachie tang’u, agam thingphuh thei louding, lhothei lou ding. Mizoram’a loulho man louchin khat’a tax 60 alahho’u khu ipi iti ham? Apu apate chenna gam, hiche sumdongho chun agam huhna ding’a Britishte ahungsat uvem? Hiche laiya hi??
Thudih seidi ipiding’a nakichad’u ham?
Mi’n nathil ahung kilah’a navet gehguh’a napho lou leh akilahdi hichula’em...! Nang nopna hichume. Hiche a nakol’u chu apha’n chate naote ho, na natoh’u thudawl’a hi abidoi hoilam ham? Kihelou ahi.
Kuki inpi kicho hing ni’n kiluolna 4 akila’n, Athum channa’a kisei chu:
“Indiate hi ka govt nahi’u leh, khuo 360 kachaan tauvin, mihiem 900 vaal, nunao chapang, mitcho, elbaai jaona in athat tauvin, hicheho thuhi nei seipieh uvin, hiche mithat hohi nangho daan dungjui in man uvin lang, chuzou tiengleh aluongman iti nasahdi’u ham? Khuo 360 hi nanung chensah kitdi’u ahi, ka govt nahi’uleh” tihi tuni geiya kisei ahi.
Lekha 60 vaal akithotta’n, dawnbutna khat zong kimulou ahi. Hiche hi adawnbut lou’u leh ipi naseidi’u ham? Ajieh chu govt. chun mikhat akitha zong le athatho suongkul’a akoi ham, akhailih hamkhat hiji ahi’n, Kukite 900 vaal kithana’a imacha bawllou chu govt hinam? Hiche’a chu lekha thiemho’n ipi naseidi’u ham? Mi’n nathat’a hichu govt. nakichad’u ham?
Black day akimanna’ah, bawl-bawl tapoute, Nagaho lunghang inte natiuvin, najah’u chalou ham? Mi’n nanu-napa that’a nakaapi zong chu nakichad kit nahlai ham?
Chijieh’a chu Kukite hin tu’a hi, leisiet khankhuo’a abidoi kiti chu hiche India govt. in eidawnbut louhiel’u leh khat, eidawnbut’u zong le i-lung’u lhai nam? Lhai hih’am? I-vetdi’u hinalai ahi. Adang seiding kahepoi, hiche laiya kipana ding chu, a kinganse ho’n adonji pouvin, achuom chuom abawl uvin, hiche i-umchan’u chu govt. in phatah in ave’n, Tongkhojang ham, Holkhomang ham in ahe’n, adang in ahepoi ati tieng’u chule anop nop uva kichepna’a naneidi’u ahi. Hiche laitah hi thuohlel um’a ahi.
Kikap zong leh phachuom lou ding ahi.
Hijieh chun khah phad ahi kasopi teho. Leisiet chung chang i-boipi lou uva ahile, tu’a i-innkote’u Tripura ho agentheina’u khu veuvin, alengpa’u akitom-tom vang in aphachuom tapuo’n, Mizoram aphata’n, Naga mingolho akichop dot-dot vang uvin Nagaland zong ahin phah ding, aban ban’a NE india hi lahzou ding, ahin heddoh phad’u leh police matsah ding, Army ho kapsah ding tihi govt tohguon ahi. Koima kadem ahipoi, govt in bawltahta.
Indira Gandhi that hochu phashi’a akhai thei uva ahile, hiche mi 900 that hochu iti’a adonda’u ham??
Bombay dung’a Kolkata dung’a Railway accident a mikhat athi zong leh Prime Minister ho helicopter in aleng lud uvin, idi’a Tamei’a mi 83 kithat chu koima’n ahung vetlou ham? Nasei ngamlou’u ham? I-lamkai houvin, thilchuom chuom’a eipui uvin, seiding ei-seisah pouvin, thildang dang abawl tauve.
Mihiem chu Pathien thilsiem ahi’n, kichepna ding ahipoi.
Nasei ngamlou’u ham? Mi’n mikhat athi leh aluongman adel thu-thu in, eiho hi ipi meidoina in eimat’u ham? Naoteho zong gam-le-nam ngailu nahiuva, thisan phal ngam’a pang nahiule aphai, Haosa upa hozong i-ki hounadi’u aum’e. Thisan phalngam’a napanna’u chun na gam ahin juohdoh thei ahi. Nakal chotdi’u daan kithiem chuh’un.
- Rev. Dr. T. Lunkim

Personal Hygiene - LD June 2012


Eima chang chieh tahsa chung’a thienna kitihi mihiem’a ding’a akhohpen khat ahi. “Thienna hi damtheina ahi” ti thuchih aum in ahi. Hijieh chun, damtheina ding’a thien angai lheh jieng in ahi. Leisiet mihiem zouse ding’a thienna hi thilkhoh tah ahi. Thienna hi jadni aum in - tahsa lam’a thienna le lhagao lam’a thienna ahi. Tahsa chung’ah tibah tamtah aum in, anuoiya hohi veu hite:
Luchang: Luchang in tibah 5 aneiye. Hiche hochu (a) Luchang sam kena lai (lulei), (b) Mit teni (c) Bilkuol teni (d) Nahhom teni chule (e) Kam ahiuve.
(a) Luchang hi lhuohbu umna ahi’n, hoitah’a ven angaiye. Adieh in government in lubuh venbitna ding in lukhuh lhoutah (helmet) garineo i.e. motor cycle, scooter, kinetic honda le adang dang tol ho’n aman tei diuvin thupieh aneiyin ahi.
Luchang’a sam zong hi mihiem ding’a hoina ahi. Phad sieh’a sob ngim zing ding, alhompen’a hapta khat sung’a nivei beh sob ding ahi. Luchang hi anet behseh leh hit le kha zong aum nuom in ahi. Mi toh samthi ahithei chan’a kikoplou ding aphai. Ajiehchu natna chuom chuom zong kilatuo thei ahi. Samvomlou kimang zong aphana’n, ahi’n akhohlou leh manlou aphajoi. Ajiehchu tehse samkang’a um chun Pathien loupina amusah in ahi.
Samvom lou nanu nuom leh sensitive test bawl masah angaiye. Hiche test ding dan chu ahileh navou nemlai khat ahilou le na khutphang nunglam’ah themkhat nu’n lang, minute 5 tobang ve’n lang patep in. Chu’a tithah ham, luohsuo ham aumlou leh nuthei ahi.
(b) Mit teni hi phatecha’a dep thiem ding ahi. Mit-theim hi na-ngon sang’a khohjo ahiye. I-tahsa pumpi ding’a vah ahi. I-mit akisuhmo leh ti pumpi hi athim tobang hi jieng ahi. Hiti ahijieh chun hieu-jang, molkang le adang dang’a moh thai-thai lou ding, tui thieng’a sobthieng ding chutieng leh chi themcha le patchon tui’a omsou’a alum thim’a avel’a suhthieng ding ahi. Chule mit anat leh doctor kivetsah ding, mitbeh napieh leh beh in, chomkhat zou tieng leh behlou’a zong na umthei kit ahi. Na vadoh leh na hung lhun tieng namai phatecha’n tui thieng in phiet masa’n chutileh natna tamtah’a kuon’a huoidoh thei ahi.
(c) Bilkuol teni zong hi phatecha’a depthiem ding, thil ging behseh kom’a um sodlou ding ahi. Ajiehchu aging behseh hin i-bilkuol sung’a khuongmai (ear drum) asem vang thei ahi. Hijieh chun lenna chung’a touho bilkuol huhna ding in patchon akipei. Music le adang dang thil gingtheiho’n zong nakuol asu-ngong thei in ahi.
Thinglhang’a nupi upaho’n alung ahan tieng achate’u biengphe abeng jiuve. Hiche zong hin nakuol asuh-ngong thei ahi. Nakuol suhthieng lou zong hin naa angonsah thei in, hijieh chun nakuol hi hapta khat sung’a nivei beh suhthieng ding ahi. Bilkuol suhthiengna ding’a molkang, thihzang, ahmul chule meikhet chang manlou ding ahi. Hisang chun mol nem muh khat’a patchon veiya (ear bud) nakuol suhthiengna’a man joh aphai.
(d) Nah-hom sung hi phad sieh’a suhthieng ding ahi. Asuhthieng ding dan hi tui themkhat hoblud’a nidlhah ding ahi. Hiti’a aki bawl leh nahhom sung’a anenho tui chun asuhthieng thei ahi. Mi abangkhat i-vet leh anahhom sung’a kuon’a anahmul hung jamdoh’a anephu lampeh hipha doh’a vetsiet umtah atam in, hiche jachad umtah ahi. Nahmul hi bodoh sang in bahche (scissor) neo amuh zum’a chetan tho’n aphai. Nap hi ha nidlou ding ahi, ajieh chu nakuol atohkhah thei ahi.
(e) Kamsung: Suolam gamkaiya um miho hi kamsung cancer (oral cancer) avei nuom uve. Hiche hi kamsung thiensahje i-hedlou jieh’u ahi. Churub cheb, le judawn in kam anamsiet sah’e. Khaini, zarda, dummuom le tuibuh neh zong hin oral ulcer asuosah thei ahi. Nephu sung lam’a haniho akase’n, chule hanat zong aum nuom in, ha alhou theipoi. Ha hinkhuo asodpoi. Hahi anat masang’a doctor kivetsah loi ding aphai. Hanat thuoh-thuoh hi aphapoi. Ha anatsod leh nakuol zong atongkha’n, chule hanat jieh in cancer zong amoh suodoh theiyin ahi.
Ha hi asunglam zong apolam zong phatecha’a nod thieng zing ding ahi. Buneh zou sieh’a kisuhthiengna ding in brush man khoh-khoh angaipoi. Tui’a bou khuothieng thei ahi. Ahinla jingkah kitholhah le nilhah i-mut masang’a vang brush a phatecha’a nod aphai. Athuh le alhum naneh zou sieh leh tui themkhat don in, hichun naha asuhthieng ding ahi. Ha natna hi kamsung thienlou jieh ahipen’e.
tipum (Main part of the body):
Tipum hi nisieh’a kisilthieng zing ding ahi. Tahsa athien leh aki damthei dom’e. I-ti hasat ped’a kisillou ding, phad chomkhat umdap’a i-tahsa akhin dom tieng leh kisil ding ahi. Puon sobna hi alou ahad in tahsa le lu sobna’a manlou ding ahi.
Sangkhol ahlou’a nisa thuohlou ding, chule sangkhol ahlou’a fan kijab sahlou ding ahi. Ajieh chu i-sunglam in athuoh zoupoi.
Oi-sung adam theina ding’a neh-le-chah kitim thiem ding ahi. Sa-me haneh sang in annche-me haneh hi hinkhuo sodna chule damtheina ahi. Sa adamlou nehkhah jieh’a mihiem veise atam’e. Hijieh’a chu sa i-choh tieng leh athieng le ahinpha kilhen ding ahi.
Nikhat’a mikhat in alhompen’a tui khon 8 (1 to 2 litres) adon leh adamtheiye. Tui athienglou akidon leh natna jad chuom chuom: jauncice, diarrhoea, cholera, typhoid etc akivei theiye. Tuilhom dawnho sung’ah suong- kidney stone, gall stone, piles etc. akisiem nuom’e.
Gilpi hi phatecha’a dep thiem ding, nna ha tohsahlou ding, oiva sed’a ann akineh le gilpi in nna aha toh in, gilpi tha asulhom in, hinkhuo achom’e. Hapta khat sung’a khatvei beh ann ngol’a gilpi kicholduo sah hi damtheina ahi. Sasung, sahing, masala chule malcha thah hanehlou aphai. Annche me haneh apha’e.
khut teni
Khut teni hi tahsa ding’a poimotah ahi’n, thieng zing’a koi ding ahi. Jahnuoi namsiet zong hi jachad umtah ahi. Hiche hin thienlouna avetsah’e. Hijieh’a chu savon’a hoitah’a sob angaiye. Chule sangkhol zong nisieh’a khel ding ahi.
Khut tinho zong tan chom zing angaiye. Ajiehchu tin kikah’a nen ahilou leh natna (germs) kizep’a kuon’a natna jad chuom chuom kivei thei ahi. Hijieh’a chu buneh masang’a khut teni sil ngimsel ding ahi. Tinlou (nail polish) hanu aphapoi. Tin natna jad chuom chuom asuohdoh theiye. Aki suhthieng tieng leh hoitah’a asuhthieng (nail polish remover) na’a suhthieng ding ahi. Achutilou leh i-tinho hi dammo thei ahiuve.
keng teni
Keng teni zong hi hoitah’a suhthieng zing angaiye. Adieh’a kengto le kengsih hi hoitah’a aki suhthieng zing lou leh avet hoipuon, chule nam zong anamseji’n, akhi kah’a nat phalou lud thei ahi. Chule keng tinho zong hi tan chom zing ding ahi.
innsung innvel suhthieng ding
Tahsa thienna ding’a innsung zong suhthieng angaiye. Innsung’a ganchaho - ahcha, uicha, vohcha le adang dang ludsah lou ding ahi. Amaho’a kuon’a nat phalou mihiem dammosah thei ahin puohlud thei’u ahi. I-inn’a kholai leng ahung tieng leh innvel chule kotpi dung thieng nam ti ave masapen’e. A innvel le a innsung thieng hohi amaho zong athieng tei uve.
Eh thahna hi eiho thinglhang miho’n i-gelkhohji pouve. Hiche hi dihloutah ahi. Ajiehchu eh-thahna mun akitublou jieh’a natna jad chuom chuom zong kivei thei ahi. Chule i-umna mun ding zong anamsiet sah lhehji in ahi. Hedding’a khohtah khat chu mi inn’a i-chie tieng akhoh ten lou leh eh-thah, zunthah bawllou ding ahi. Eh-le-zun i-thah zou tieng leh tui khatvei sun’a tamtah sun ding ahi. Khon khat khat’a i-sun leh eh hoitah’a kisunglha theilou ahi. Eh akimulai chan’a tui sun ding, dosah lou ding ahi.
conclusion
Koi hizong leh mit-eh um, nahkhih le nap um, bilkuol lam kimu’a lhuoh deh-duh, ha baal deh-duh, kam-ui letlut le kuvane san deh-duhho hin amihina, ahoina le athepna asuhmosah in, mi’n zong akidah in ajapoi ti hed ding ahi. Kivondan zong hed angaiye. I-kiloppi le kiloppi lou, amun le aphad in apuoh dungjuiya kivon ding ahi. Hou-inn kikhopna, picnic le khuol chienaho’a kivondan hed hi phatah ahi. I-ki vondan le i-ki siemdan in i-lim le lungthim asuodohji’e tihi suhmillou ding ahi.
- Mrs Neijathiem

SIMLAIHO DING’A CAREER COUNSELLING APOIMODA’N - LD June - 2012


Sopi u-le-nao, Kuki chapa-chanu, amasapen in kajaana salaam sahludtah in kahin bawl’e. Tuni nikhuo’a nangho kom’a kahung taona nuom chu ahileh simlaiho’a ding’a phachuom ding’a i-gel, chule bawlthei i-neiho’u zouse chu imchah lou in seiphuog jo’u hite tihi ahi. Khangdong thiemzilna lampang’a nang-le-keiyin iti pan i-lah ding ham tihi ami takip in i-gel ding uva thil mamotah khat chu ahi. Tuni nikhuo’a i-society sung uva khangdongho buoinaji pen ipi ham ti nagelkhah’em? Nang-le-kei zong high school chule higher secondary kaikha i-hile vang i-het thoudi’u katahsan’e. Thilpha ahi he’a bawllou chule thilse ahi he’a bawl’a chu chonsiet kiti hilou ham? Hinla tukhang hin mi aching gamta’n japi phatchuomna sang in amitakip in ama ama phatchuomna ding bou akivetta’n ahi. Aching athiemho’n zong akam thilpha le thutah seina chule thilpha bawlna’n akhut alhaang tapouve. Ama adam’a ahithei phot leh khohsalou, midang iti henlang, ajadmi iti zong leh donse lou zong  mi aki umda puon, aphamo lheh jieng in ahi.
Khangdong hohi khuonung’a nampi kingapna khuompi hiding ahiuve ti chula i-hengal uvin, ahinla amaho’a ding’a nang-le-keiyin thilpha kibawl behlou! A chutileh amaho’n koichu ahin vetton uva koi thilpha bawl ahin zui diuvem tihi thudoh lientah khat ahi. Eimaho’n bon khonung’a i-lamkaidi’u, i-khuompidi’u chule i-kingapnadi’u bon phate’a i-kisiem phat nuomlou’u leh konba eihung siemphat piehdi’u ham? Mihiem in i-tutu ki-ad ding ahi ti chula i-hengal uvin, ahile eiho’n khangdongho’a ding’a thilpha ijad i-tudoh, i-tohdoh tah uvem? Amaho lungsung’a hung khanglien ding itobang muchi i-tu’u hinam tihi eima-le-eima kidoh phad mong-mong ahitai. Khangdong tamtah in lekhasim i-bawl’a aban zomlou’a amoh ngahji’u ahidem? Sum-le-pai lhahsam jieh ham, ole thildang dang jieh ahidem? Bawlding ahedlou jieh’u ahidem? Ole career guidance lhahsam jieh ahidem? Hiche hohi alhangpi’a ajieh pen hung hiding da’n ahi.
A ipichu hita zongleh simlaiho’n lekhasim amoh ngahna’u ajieh ding’a kagel thupi pen chu kinepna aneilou jieh’u leh Career Guidance lhahsam jieh hinte kati nuom’e. Achuti leh i-bawl’a kinepna anei jilou’u hintem tihi ahita’n ahi. Chapang chu ahedna lhasam, mithusei pou-pou moh tahsan jieng thei ahi. Tulai khang’a hin career a chiepi ding’a pha profession jadchuom chuom ahung umdohta’n ahi. Masanglai chun arts bou ana kihe’n, service zong chu SEPOY chule IAS hobou ana’um tobang in akigel in ahi. Ahinla tulai khang in  career atam in profession mong-mong’a chiepi thei 200 valje’n hoitah tah aumta’n ahi. Tulai simlai chapangho’a ding in i-society sung uva career counselling alhasam ma-ma jieng in ahi.
Vetsahna’n chapang khat chu vanleng siemna lampang ahilou leh machine lampang lunglud tahen lang, ahinla ama chu arts kimoh lahsah khata henlang hileh akituoh nadem? Ahilou leh arts hethei le English thiem mikhat chu nu-le-pa deiman in science kimoh lahsah kha taleh ipi ati dem? Business lungludlou, maths thiem behlou chapang khat chu commerce kilahsah khata leh akituoh nadem? Chutobang machun science lam’a lunglud leh hethei khat chu arts ahilou leh commerce kilahsah kha taleh ipiti mong-mong dem? Chuti tahen lang hileh chapang khat chu thiemzilna lampang’a alhunna ding chu alhung thei nadem? Chuleh ahinkhuo’ah alolhing tah-tah zou nadem? Tulai hin stream hin kilhen khiel jieh’a alhunna ding lhung zoulou  simlai tampi aumta’n ahi.
Career counselling hi apoimo ma-ma jieng in ahi. Lekha chu simthei ahiman’a mohsim ngol sim-sim jieng thei thil ahipoi. Adiehset in counselling hi class-IX chunglamho’a ding in amamo lheh jieng in ahi. Ajieh chu Cl-X zou’a khu i-lungludna line a ludpai jieng angaiyin ahi. Chapang khat chu alungludna ipi anei ham- engineering, pilot, staff nurse, doctor, civil servant, educationist, sepai, navy, airforce, company secretary, financial analyst, businessman, teachers, MBA, NGO, social workers, bank manager, bank PO, ambassadors, computer software engineer, company manager, hotel manager etc….chule adang tampi aum thei nalaiye. Alungludna le athanopna ipi ham tichu phatecha hedpieh masat’a, course ahilou leh a line lampang seipieh’a pha ahi. Science, arts, commerce, ITI, biotech chule adang-dang  ama lungludna le atup adoi ipi akuon’a lhung theidi ham ti khuoldoh’a relevant leh appropriate subject chu lahsah’a pha ahi. Ahinla eiho society a career counselling alhahsam jieh in simlaiho’a ding in a line kilhen tuoh ding chu thilbai ahipuon, thil hahsatah khat  ahijo’e. Abangchu alawi-le-paiho’n stream khat alah man’a moh lah jieng zong akiumda puon ahi.
Achuti tah’a ahileh eiho’n zong CAREER COUNSELLING le CAREER GUIDANCE simlaiho’a ding’a phatecha i-bawl pieh zing uva pha hilou ham? Tu’a eiho’n thil neocha’a i-gelho’u hin khonung leh nna lientah ahin tohdoh thei ahi. Aphadi hihen lang asedi hizongleh. Chukeu hilou’a CAREER BOOKLET ho zong hi siempieh’a hompieh ding’a pha ahi. Ajieh chu CAREER COUNSELLING chu mizouse pang theilou maithei ahi’n, hizongle apanglouho’n zong hiche CAREER BOOKLET a kuon’a chu i-chan hamkhatpi ahin phatchuompi thei ahiye. Chule KSO gam chuom-chuom’a lamkaiho kom’a kahung taona nuom chu ahileh i-society sung uva hin simlai thiemzilho ding in CAREER GUIDANCE LE SEMINAR tiho hi alhasam ma-ma jieng in hijieh chun gelkhoh chieh’u hitin chule iti pan i-lahdi’u ham ti phatecha’n gelpha’u hite.
Thilpha ding i-deival jieh’a mihiem hina jal in seikhiel bawlkhiel umkha intin, hicheho zouse chu naboncha’u chung’ah ngaidam kahin thum’e. Chule Kuki chanu-chapa gampam’a um hihenlang hoilai’a um hizongle’u chun nachi-le-nam, chule i-culture’u haimillou ding in i-kitiem uvin, i-hedsa’u hizong leh  avel’a i-kihedsah kit uvin ahi. Simlaiho’a dinga thil phachuom ding ahikhahleh ti’n SIMLAI LAMHIL aki bawlguo’n, hijieh chun article ipi topic  hizong leh simlaiho ding’a phachuom ding, adieset’a career lampang toh kisai ahinah photleh nalim passport photo khattoh hin  thot ding’a tep-le-hedsah i-hiuve.Chule Kuki society sung’a ENGINEER ,MBA, PROFESSOR, SCIENTIST, EDUCATIONIST, ENTREPRENEUR, IAS, IRS, IPS, IFS, IAAS, IDAS, NURSE, STAFF NURSE, LAWYER, LECTURER, COMPANY MANAGER, BANK PO, BANK MANAGER, TEACHERS, SOCIAL WORKERS, RESEARCH SCHOLAR, DOCTOR ,ARMY OFFICER,COUNSELLOR  CHULEH ADANG DANG TOHMUN SANG (HIGH POST) neiho kom’a kahung taona nuom chu ahileh na line-line chieh uva article, tichu naludda’n, lekha na nasimda’n, na course zil, job prospectus, na brief profile attached with one passport photo chule na course sim, zill thu in 300-400  words vel in hinsun in lang, SIMLAI LAMHIL article ding in hinthot chieh’u hite ti’a sahluttah’a kahung tao ahi. Simlai lamhil khantouna ding leh simlai chapangho phatchuomna ding in article chu hinthot ding gelkhoh chieh’u hite. Hiche lekhahi Thadou-Kuki pao’a hiding, chule asung’a chu i-society sung uva lekha thiem, engineer, civil service, doctor, professor, lecturer, teacher, research scholar, educationist, army officer, businessman, etc ho’n article eipao’a ahin sutdi’u chuleh hicheho zouse chu lekha khat’a siemdoh ding tohguon ahi. Hichun simlaiho’a ding’a thilpha tah lampi kozangtu’a hung pangdi’u zong i-kinepna’u ahi. Tohguon kineiho zouse alolhin theina ding in TAONA’N kigeldohtuo zing’u hite.
Asim jouse patheinin phatthei eiboh cheh tauhen!
 Articles thot na di – simlailamhil@gmail.com ahiloule anoia address kipea khu thot zing thei ahi. Na article hin thot di chu 31st  June, 2012 kah ngeiya ahung lhun di deisah ahi.
 KAKIPAH’E KUKI KAHI
KEIMA NASOPI’U
 S.THANGJAKAP HAOKIP OF MAMUONG VILLAGE, HENGLEP SUB-DIVISION
 PRESENT ADDRESS AND POSTAL ADDRESS:
S. THANGJAKAP HAOKIP   s/o    Pa   S. THANGNGAM HAOKIP. B.  AIJALON VILLAGE, UPA NEHPU  ROAD,  OPPOSITE TO IMMANUEL ECA CHURCH, CHURACHANDPUR-795128
MANIPUR.

Eiho'n zong kibawl thei inte, bawl ute - LD June 2012

2011 census dungjui chun Manipur gamsung seh-seh’ah khuo 2391 aum zou’e. Hiche holah’a akeh khatbeh hi eiho Kukite’a ahiding tahsan aum’e. Adang chu thuchuom ahita’n, eiho khuo lah’a lampi kisuhtah’a nei ijad i-um zou diuvem? Khosung’a tuinehna kisuhsel nei ijad i-um diuvem? Inn 100 chunglam chenna ijad mong-mong i-um diuvem? Kailhang’a kuon’a nikhat sang’a gamlajo kenglam’a chiena ding ijad aum dem? Khosung’a dukan pilhing umna ijad aum dem? Khosung’a school nei ijad aumdem? School tobang um, oja umlouho simtha lou ding hileh la? Haosa um, khuo chaga umlou ijad aumdem? Inn 10 nuoilam chenna khuo ijad aumdem? Hednuom atam lheh’e, hizong leh adawnbutna kimu dieh ding ahilou jieh in ngaphot’o.

Ka laijon, ngaituo mong mong ding’a pha kasah tah khat aum’e. Ahmedabad’ah Punsari kiti khuo khat aum in, tuhin India ading’a village minthang pen ahitai. Eiho khosung’a khuopam’a pat guollhang ahung kiphaosah leh jebding’a del jieng nachu amaho lah’ah aumlou tiding ahi’n, mi avohna lam’a aminthan lou vang uvin development lam’ah nasatah in akhangtou uvin, India khopi tamtah in zong aphah zoulou ding hielkhop in akhangtou tauve.
Midang khuo’a NREGS thu’a sum negu’a kingohna, lampi hoilou jieh’a guo azuh leh phailei lah abang jieng zing laiyin Punsari khosung’ah wi-fi le optical fiber broadband network in khosung’ah internet a supply in, chapangho’n air-conditioned classroom ah lekha asim uvin, chate umchan le ojaho umchan vetlhah ahizing theina ding in class room zouse’ah CCTV akoi tauve. Chule khosung kikomtuona ding in mini-bus alhaisah uvin, khosung mun poimo lai-lai’ah CCTV 25 tobang akoikit nalaised uve.
Punsari tehin hichan’a khosung’a khantouna alhuntheina ding in kithuopina sum imacha amu pouvin, hinla amaho akuon’a khantou ding dei behsehna lunggel aum khah jieh chun government akuon’a fund amuho’u kum nga masang’a kuon chun ana kholtub chet uvin hichan hin minthanna thei ding hielkhop in akhosung’uh akisiemdoh tauve. Nehguhna le sum mimal’a ding’a ngailud behsehna sang in khosung’a ding’a khantouna ding joh akhohgel jieh uvin khosungmi mi 6000 ho’n amichan chieh uva insurance policy aneitheina ding uvin kumsieh leh Dk. 25 Lakhs chieh akoidoh uvin, chule mediclaim policy Dk. 25,000 zong aneisuoh kei uve. Hiche hi mimal in aki puohdoh’u ahipuon, khosung lamkaiho’n aguon tub suohkei’u ahiye.
Classroom zouse’a CCTV aum suohkei jieh in chapangho class lalou’a vahdoh ngam khatcha aumpuon, gunchu tah in lekha asim zing uve ti’n Hemant Patel, village sarpanch, kum 29 bep chun aseiye. Ama’n aseibena’ah khosung’ah tuithieng dawn ding aumtheina ding in plant phatah akisiem uvin, hiche chun innsuon’a litre 20 nisieh’a a supply zing ahida’n aseiyin ahi.
Punsari khosung mite’n hiche khantouna ahin delpan lai’u chun Dk. 25,000 bouseh ananei uvin, hinla tuhin Dk. 75 Lakhs aneidoh zou tauve. Atohguon’u alolhin theina ding in agamlei’u themkhat ana juohdoh uvin, hiche akuon’a chu hung kitoudel ahiuve. Punsari khuosung ahung khantouna ding’a gunchutah’a anatoh dan’u hedpi ahung hiphad in central le state government in zong kipaman ana pekha tauve. Amaho khuomi gampam’a natong khatcha zong aum pouvin, amaho le amaho kitoudel jieng ahiuve.
Kidang hilou ham? Punsari khosung’a cheng mihiem chu 6000 ahiuve. Innsung khat’a mi nga nga cheng ding in gel le chun, akhosung uva chun inn 1200 um inte. Inn 1200 cheng ahiuve ti’n gel’u hitin, hiche akuon chun eiho’n zong themkhat houlimna gah bawl’u hite.
Eimite lah’a inn 1000 chunglam chenna khuo ijad aum dem? 100? 200? Kakipap zep toh akilou’e. Hung kumsuh zep ing’e. 10 i-lhing diuvem? Ahilou leh 5 nuoilam? Khantouna kitihi eima’a ahung kipat angaiye. USA te akhangtou uvin, akhantou dan’u ija uvin, mittah’a i-mulou vang uvin Hollywood movies ho akuon in zong i-mudoh tam mama jieng tauve. I-jah’u leh i-mu zing vang uvin eiho ki khangtou jieng dieh puonte. Eima lungthim’a khantouna ding lunggel ahung piendoh phot lou leh khantouna chu ki deisuoh kei zong leh jaan mang tobang anahi bepseu ding ahiye.
Khat kidong kit’u hite. Eimite lah’a NREGS sum phatah’a hom khuo ijad alhing dem? Sum negu mong monglou’a development scheme zouse ahina ding bangtah’a chiesah haosa ijad i-um diuvem? Khantouna ding in amasapen in thiemzilna khohsah angaiye iti nuom uve. Thiemzilna ding in khopi sung khel khel angaipoi. Punsari zong chu khopi sung’a um ahi naisaipoi. Amaho’n amaho khosung’ah school akinei jieng uve. Inn 1200 a chapang hochu amaho school a kai jieng’u ahiye. Eiho’n zong school i-nei’u hinalou ham? Government in school eihin sah pieh uvin, asum eiho’n eiho chenna ding inn sahna’n ikinei uvin, community hall tobang, bongbuh tobang’ah chapangho lekha i-simsah jiuve. A khuomin zong seithei ing’e.
Government in thinglhang ningkochong hizong leh zilkung ding in mi aguoi in, lhasieh leh sum tamtah tah ape zing in, hinla deibang in thiemzilna achielha thei poi. Private school ho’ah tuition fee sangtah tah i-pe uvin, aneilelte’n fee lhom zepna, oja kisuhlouna, mat-le-mat’a oja kikhelna school ho’ah chapang i-kaisah uvin, hinla deibang ahung hilou ding eiho’n zong i-he uve. Government in athon’a thiemzilna thei ding eihin guon piehna ho uva thiem i-zil thei pouve. Hiche hi mi tamtah in ojaho ngoh inte. Ngoh thei zong um nante, hinla haosa phabep in ojaho lhalo duchadna in akhosung’a ojaho aga umdi’u ana jahda ji uve tithu zong akija’n, jachad aum lheh’e. Chubang’a ducha chu thiem hihzong leh achoh’a chohtho thei thou-thou ama’n zong oja khaam ana kichoh jieng leh hidi hija. Chapang thiemzil ding tamtah kisuhtah’a zilsahlou in ojaho thakhel hochun hithei himo in ahil uvin, Class ahung san zep zep leh ahilho zong buoi, asimho zong buoi.
Inn lhomcha cha i-chen jieh uvin development fund zong lhomcha cha i-mu uvin, official ho nehguh ding toh, aboipiho nehguh ding toh, muol-le-muol kikah’a lei kido ding chu aguilhung thei mong mongji tapoi. Punsari tehi eiho bang’a haosa’a kipuo ahi pouve. Panchayat in akipuo uvin, lamkai zong akilheng zing uvin ahi. Eiho kihileh kapan sung’a kaneh lou leh itih leh kaneh ding ham kiti tei-tei inte. Oimo thei zong ki umlou, oimo lou ding zong ki umlou kit. Mi’n khosung ngailudna jal in phad chomcha lamkai apuoh sung in aphathei pen ding leh ahoithei pen ding in pan ala uvin, akhantoupi uve. Eiho kivaipuohdan hi haosa ho’n khuo chaga ngailudna neitah in nna tong’u leh tinuom ihiuve. Khat-le-ni ngailudna neitah’a natong zong um nante, hinla atamjo vang akingolsah uve. Haosaho’n khuo chaga akisiem’u leh amaho’a ding’a khuo chen pilhing ding ahijieng’e.
Chule Punsari tehi inn 1200 cheng ahi iti tauve. Inn 1200 chenna khuo chu pilhing mong mong ding ahiye. Nga in atam athipi’n, hinla mihiem in atam ahinpi’e. Boina le hahsatna umta zong leh inn 1000 val chenna chu aki pumkhat’u leh bailamtah’a adaldoh theidi’u ahiye. Inn 20-30 i-chen uva bon hibang’a kiki suong’a, inn 1000 val chieh chengkhom leuhen kiki suong cheh intin, aching le athiem zong tam intin, competition sang intin, khantouna hiding in ginchad aum’e. Chule inn 1000 val chenna khuo’a chu dukan ijad aum thei dem? Kailhang neokhat zong umdoh thei ding tina ahitai. Hiche kailhang’a chu innko ijad in kivahna kham in ahinpi dem? Kum lhung keiya thinglhang lou kal’a, kumkhat nehkham musang’a haphat’a phajo ding ahiye.
Khuo neocha cha, inn lhomcha cha i-chenna kikah uva NREGS ahung umdoh kit in ahileh haosa bouseh cheng’a sum duchadna jieh’a khuo siem zong i-um tauvin, Christian ihina’u i-seldoh uvin, i-kam uvin Pathien thu giltah tah i-sei uvin, athu i-seipieh pa’u chu ana lunglhai khel nadem? Khuo neocha cha’a i-chen’u hi eiho’a ding in lamkaina khat hizongleh mi phahlelna khat ahikit’e. Alhompen in khosung khat’a hin inn 300 tobang kicheng thei henlang hileh tu’a sang in kingailudna pung intin, khantouna in zong eihin luonkhum teidi’u ginchad aum’e. Tu masang chu mun phabep’ah grouping centre nam sepaiho’n ahin bawl sao sao uvin, kipapi aum lheh jieng’e. Kipumkhatna in eihin suh loupidi’u ahibou’e. Ngaidan in kipumkhat thei hihzong leuhen number beh’a iki punkhom’u zong leh aphatna hung umthou thou ding ahiye. Inn tamtah chenna’a chun aching le athiem zong um intin, khosung lamkaiho’n dihloutah’a vai ahom’u zong leh aseidoh ngam ding leh ahouse ngam ding mi ana umtei ding ahitai. Chutieng chule lamkaiho’n zong thudih ahin chiepi pandi’u tahsan aum’e.
Ipilam ipilam hizong leh Punsari tehi vetton in nei’u hitin, i-khosung chieh’u khantouna ding in panla chieh’u hite. Bi-inn ngen lah’a building-a i-changseh’a chen zong chu ipi nuom dieh ding ham? I-khuo mite cycle a lhaiya en jeep le car tol chu nuom dieh ding ham? Amaho chun i-gentheipi nileh eihin gentheipi mong nadiuvem? Eihin kichad jieh uvin eihin gentheipi zongle’u, alungthim uva chun kipah kha maithei uvinte. I-gentheina mi’n kipana’a ana manding chu tijad umpen hilou ham?

Lunghel hi chonsiet ham? - LD June 2012

Pathien in mimasa Adam Eden huon’a achangseh’a alhat chu phamo asa’n, alhat khompi ding in Eve chu ana siem’e. Eden huon’a Adam le Eve in alangtuo gel’a hinkhuo nuomtah’a aman lhon chu asiempa Pathien zong alunglhai tangeiye. Pathien in Adam le Eve asiemhi aumkhom mai mai ding’a ana siem ahipuon, amavang kilungsiet ding, kingai ding, kikhuotuo ding chule leisiet chung’a chikhaiya pang ding’a ana siem ahi. Siemtil’a pat tunigeiyin hiche Pathien thilguon hi achiezom zing in, Pathien loupina khat zong ahi.

Pathien in numei le pasal chu kilungsiet’a kicheng, chu’a pat innsung siem ding’a aguon ahi. Vangsiet umtah khat chu ahileh numei-le-pasal akingai tapou chu kicheng ding tina ahilouhi ahi. Numei-le-pasal kilungsiet tah hochun lungtup ahin muolsuo zoulou tieng “Pathien janggoplou” ti’n i-sei jiuve. “Pathien janggop lou” ti’a i-sei tieng’u leh Pathien taitomna ahipuon, amavang Pathien phatsah’a thil zouse lhung ahibou’e ti avetsahjo’e.
Numei-le-pasal kilungsiet tah teni chun ahinkhuo’a akinepna lhon chule atup lienpen lhon ahin muolsuo zoulou tieng i-chan in athuohlel lhon in, i-chan in naa asalhon dem? Anatdan chu khangthahte seh-seh in ahed ahipuon, tehse, nu-le-pate zouse’n ana hed ahibou’e. Hinkhuo’a i-kinepna khat ahung buoi kiti chu mi tampi’n jad tampi in dawnbutna ananei jiuve. Mi abang khat chun a dongma toh akikhen leh khamna thei bawl’a, hibangse’a kingolsahna hinkhuo amang jiuve. Konkhat, adieh’a Kukite lah’a machun adongma toh kikhen jieh in thingnuoi-suongnuoi’a lud in nampi natong in akisei uvin, mipi asu genthei lhehji uve. Hiti chun adongmate uvin adeimo nakal’a adeimo cheh-cheh nadiuvin hinkhuo amangji tauve. Abangkhat machun kitomlahna tah in alaji uvin, alhinlelna’u lampi’a lolhin’a alungsiet nu/pa nungchan kitding ti’n lungpi kengtah in pan alajiuvin ahi.
Dongma toh akikhen jieh’a dawnbutna jad tampi i-hinsei uvin, seilou tamtah zong um nalai ding ahi. Mi zouse dawnbutna lam ahin aki khesuoh kei zongle’u amavang mi zouse’n abawl tei-tei khat aum’e: lunglen laasah, mao, laa siem kiti hi ahi. Kilachoina laa hohi adieh’a houhil tampi’n athed ahikit taged’e. Lunglen laa (love song) hi thed’a lom mong hinam ti vekit’u hite.
Kuki society sung’a hin lunglenlaa sahhi chonsiet dan in aumtai. Hiche lungput i-neiho’u hi kihildan hoilou jieh ahiding tahsan ahi. Gam khangtou hozong tida’u hite, i-kom i-vel’a i-chenpi nam chuom chuomho jieng in zong hibang’a joldeilaa athed bawl kitihi akihe khapoi. Ipi atileh ei society a joldeilaa hi musiet’a um jieng ahidem? Iki thuhil dan’u hi joldeilaa sapou chu achonse’a um’a, Pathien laa satapou chu mipha, midih, Pathien he ti’a gel ding in aumtai.
Pathien in tibah eipieh zouse’u hi ama loupi phuondohna ding’a i-mandi’u ahi. Hibang chun kam-le-lei, awsuo le lungthim pumpi Pathien lung lamtah’a manding’a lawmtah ahi. Hiche thupieh hi koimacha’n ahaipoi. Hinla hiche thupieh zuizou ding hi P Chapa ‘Jesu’ bouchu anahi tileng seivang hilou ding ahi. “Na aw chu Pathien’a mang in” tihi houhil tampi joldeilaa kalna (campaign) thucheng ahi. Aw Pathien’a man ding kitihi laa sah seh-seh ham? Ahipoi. Thusei’a zong akop ahitai. Tukhang in hou lamkai kahi ti tampi hin a aw Pathien’a aman mong hinam? Pao zummo, mikhat-le-khat kinahna ding thusei kitiho hi hou lamkaiho’n tukhang’a achiepiji’u ahi. Ahileh hitobang hochu thiem i-chan nahlaidi’u ham? Adih’e, mihiem koima alhing zoupoi, aki hethiem’e. Ahi’n mihiem khat in khat ngaina’a laa ngeitah asiem/asah bon hou toh kikal’a aum thei leh ipiding’a pao zummo le kiseisietna dim houbung hohi houtoh kikal’a i-lah theilou’u ham gel angaiye. Tu dinmun’a Kukite lah’a denomination simzou ahitapoi. Ipijieh ham? Khat le khat kikah kimitthip, ki-engsiet, mi sutuo tamjieh ihi mailoudi’u ham? I-aw teho phate’n mangcha leuhen i-hiti louhieldi’u tahsan ahi.
Joldeilaa sah bon satan natoh’a i-gel ding uva ahileh ipi ding’a zouse, mi sutuo had, tuolthat le guchaho ngailudna neitah’a i-bawl nahlai’u ham? Minu mipa tampi’n joldeilaa ho’a kuon kikangse di’n achate ahil hil jieng hiuvin, hinla amaho tah tah gucha, tuolthat, zouseiho ochadna’n adim jiuve.
Lungsiet kiti zong hi Pathien thilpieh ahi’n, joldeilaa siem/sah kiti hi mi kitah le mi thudih ho natoh ahibou’e. Alungsiet angailud khat toh ahung kikhen leh apona theilou mi phabep zong um nante, amaho chu aching’e nati thei mong nadem? Mingol, michavai lungsiet helou iti nuom jiuve. Hinla tulai i-Pathien thu kihildan’u toh kisubeh leh mi ngai theilou/lungse theilou hochu Pathien he’a a-aw Pathien’a ding’a mangcha ti’a geldi dan ahitai.
Mi ngailudna/lungsietna nei theilou hokhun lungsiet kitihi time pass a aman’u ahiye. Hiti ahijieh chun Pathine thilpieh khat time pass/tahsa nopsah nading’a amanjieh uva gaosap changthei lom ahiuve. Hitobang miho chun ngailudna/lungsietna hi time pass a agel jieh uvin kikhen kitiho zong hi puohnat ding’a lawm in agelji pouve. Apuohnat theilou jieh uvin laasiem’a mao/joldeilaa siem ding zong alungthim uvah akuonji tapoi. Hiti ahijieh chun houhil tampi’n hitobang mihochu “Aw Pathien’a mang” in agel jiuve.
Hiti chun mi kitah le lunggel seiphuong (laa’a hihen thu’a hileh) hochu satan natoh in i-gel uvin, lungsietna neilouho vang chu suhsiet neilou hiel in i-gelji uve.
Joldeilaa kitihi kihildan ahoilou jieh’a mi zouse’n aphalou’a anagel ahitai. Hizongleh lunglha pou hite, laijonho. Lungsiet le ngailudna dim tibah eina pe’u Pathine thangvahna joh in peu hite. I-bawl nalam zouse uva ama sumil lou’a i-bawl pou-pou’u leh i-khantou cheh cheh di’u ahi. Joldeilaa sah hi aphapoi ti doubt nei’a hinkhuo i-man sang uvin a manchahje thiem taute. Pathien in Kuki chate hi talent tampi eipeuve. Hiche lah’a laasiem le laasah zong hi ahi. Hiche talent teho hi i-manchah thiem’u leh nampi kiledohna hung hintin, nampi ahung kiledoh tieng Pathien thangvah, vahchoina, ama ahina bangtah’a i-houna thei hung hiding ahitai.
Chule achaina’n “joldeilaa hi ase ahipoi iti’u leh Pathien laa toh ipi akikhietna um’em?” ti’a dohna umthei ahi. Hiche thudohhi chomcha’a seichien thei ahi- joldeilaa hi ase ahipuon, asaho le angaiho’n chingthei tah in mangcha’u hen. Pathien laa chu Pathien laa ahi’n, angaiho Pathien phatthei buoh chang ahiuvin, asaho Pathien in phatthei na tanglou hiel’a abuoh zing ding ahiuve.
- Lien Chongloi

Chandel gam'a UNLF te bomb thang'a thiho luongman hoilam gei hitam? - LD June 2012

Kuki khang thusim’a suhmilmo hita ding in Chandel gamsung’ah meilhei thingnuoi UNLF ho’n nasatah in mipi ana sugenthei lheh jieng uvin ahi. Kum phabep vang achietai, hinla athahbeh in hiche thu hi Laijon ho cheng in aheddoh le ageldoh kitna ding in i-phuongdoh kit nuom uve. I-gentheina’u athahbeh in geldoh kit’u hite tina ahipuon, i-chung uva thil dihlou mi’n abawlho hedoh’u hitin, mite’n nuoise tah’a eihin bawlna uva kuon’a kivendohna ding dan lampi eima mimal chieh in iki geldoh theidi’u deisahna jal ahijoi.

Achiesa 2007 kum chun meilhei thingnuoiho’n phaicham dalha’n thinglhang lam ana velel lheh uvin ahi. Phaicham’a aum uva sepaiho’n amat’u leh atha-tha jieh’u bep hilou in, thinglhang gam’a chengho suh gentheiya thinglhang gam toupha ding ti lunggel anei jieh’u zong hintin, Chandel le Churachandpur gam’a thinglhang lam’ah hatah in gam ahin luotou uvin ahi. Mipiho ana sugenthei lheh uvin, haosa-upa diemlou hiel in Kuki chate chung’ah ana suose lheh jieng uvin ahi. Thinglhang mi chieh chieh hizong leh Naga chenna lah’a achatloh ngam pouvin, Kuki chate chung joh’ah asuose uvin, atepi ding beihiel in nunao chapang lung-linglao tah in anakoi uve.
Government sepaiho’n uinou del’a adel uva, hoilaimun hizong leh atha jiengji jieh uvin tijad man in mun tamtah’ah bomb thaang akam uvin ahi. Hiche bomb thaang kikamna munho chu Kuki chanu chapa tamtah’a ding’a neh-le-chah holna mun ahi’n, khuo helou’a loukuon, gamleng, thingpuo bomb thaang kichot puoh ahung umdoh pan panta’n ahi.
March nisim 13, 2007 chun UNLF ho’n TS Laijang akuon in Kuki cha mi 400 valzel hochu Myanmar gamsung’a um Lallim/Namuntta lam’ah ana puimang uvin ahi. Hoilai mun juon’a ipi bawlding’a chie’u ahi ahe khat zong aum pouvin, lungthim’a tijadna lientah leh dib kidop pum in thal-long gin jieh chun kap le mao in ana kitoldoh tauvin ahi. Kuki Students’ Organisation, Khengjoy Block in hiche thu toh kisaiya lekhabu khengjoy mirror ana suodohna uva chun mi kipuimangna toh kisaiyin Myanmar Army ho’n UNLF lamkai Ma-ngang le Paokeh chu ana man uvin, hinla alhadoh pai uve ti’n asun’e.
Gentheitah le lunggimtah’a itih leh ipi’n eiki that dem, ti’a dib phu dit-det’a um mipi hochu anop phad’u leh ahouse uvin, abang avo uvin, chomloukah’a tha’a umding’a kigel mipi 400 val hochung’a chun lungsietna neocha beh zong avetsah pouvin ahi. Lallim/Namunta mun’a chun UNLF ho’n mipi hochu adalha uvin, hiche chu phad lemchang’a kilah in Myanmar gam hin kantan in, India ahin dellud uvin, Moreh geiyin ahung jamlud peh uve. Moreh’ah Hill Tribe Council (HTC), Kuki Women Union (KWU), Kuki Students’ Organisation (KSO), Houbung kiloikhom holeh organisation chuom chuom ho’n mipi hochu ana vekol uvin, neh-le-chah, sil-le-chen, lhunna le gena geiyin ana velha zing uvin ahi.
UNLF in mipi 400 val apuimang thu’u ahung gindoh toh kilhon in lungthim ahin bawl kit uvin, March nisim 18, 2007 nikhuo chun Muolcham khuo’ah media ho akou uvin, vohcha ni athat uvin ahi. Media ho masang’a thutah seidoh lou ding in Muolcham’a kikhom mipi hochu UNLF in ana gih uvin, thutah seidoh ngam umtalou in UNLF te’n mipi puimang tahsang in avetubjo uve ti lam in thu aseidoh sah uvin, phaituol media ho’n hiche thu chu kipahtah in ahin thezal kit uvin, akap chu Kuki chate ihikit mai tauve.  Hichan’a Kuki chate kisuh gentheina chu government in aki hedmosah in, donselou in ana koiyin ahi.
Phailengkot khuo mite kisuhgimna
Hiche banzom ding chun achiesa May nisim 2, 2008 nikhuo chun Phaiphengkot khuo kom’ah UNLF ho’n 44th Assam Rifles ho ana ambush uvin, sepai 2 ana kablih uvin ahi. Hiche thusuo chu sepaiho hedsah ding in Phaiphengkot khuomi Holkholet chu aga chie in, sepaiho’n athusei ngailhah pieh’a thingnuoiho deltah sang in thupuo’a pangpa chung joh’a achu uvin, “thingnuoimi ho nasel jieh uva hiti’u ahi” ti’n amajoh ana vo uvin, alim kikhel hiel in avo uve. Melse tah in kampao kilawmlou tah tah in ahouse uvin, athukhel leh aped ped’a akablih jieng ding in Sehlon Post a um 44AR a 2IC pa’n ana gih kit’e.
Phaiphengkot thilsuoh jieh chun milhaam ni amankit uvin, Letkhai (20 yrs) le Thangin (23 yrs) chu Phaiphengkot akuon in Sehlon khuo alhun gei uvin lamlhung keiyin avo uvin ahi. Phaiphengkot le Sehlon hi kilometre ni le akeh tobang ahiye. Lam ahin jod sung’u chun sepai khat in anilhon in kablih ding aguo in, hinla sepai dang khat in hakham’a akham jieh in hinghoi in aum lhon’e. Camp alhun phad uvin asangkhol le toka zouse’u asudlhah sah uvin, abungbu in aumsah kit uvin ahi.  Sepaiho’n Letkhai aphelep abeh pieh’u leh akuol abengkha uvin, akhuojahna abuoilo’e.
Hiti’a 44AR ho chavalna jieh’a lunglhailouna thu chu agamkai haosa 9 kithuo in Deputy Inspector General (DIG), Assam Rifles, 26th Sector ah lekha ana pelud uvin ahi. Hiche lekha achun thilsuoh alhingsel in asun uvin, 44 AR ho chavalna zong ana dem uvin ahi.
DIG, AR 26th Sector kom’a kipe lekha achun sepaiho’n UNLF te’n May nisim 2, 2008 nikhuo’a Phaiphengkot a 44 AR tuipoho ana ambush nathu’u khosungmi Holkholet in aga seipieh nung’a May nisim 3, 2008 nikhuo’a 44 AR ho’n Letngam kiti pasal khat amat kit uva, thusuo seidoh lou in na im-mang guo’e ti’a angohkit thu’u zong aseidoh uve. Letngam mitmu changtah in achapa sepaiho’n avo uvin, abungbu in aumsah uvin, apa’n vezoulou in achapa a eng bawl tahlouna ding uva angeh leh ama zong anop’u leh a engbawl thei’u ahida’n aseipieh uvin, amai abeh pieh uvin, agih uvin ahi.
44 AR ho khutgu thuoh kha zouse chu May nisim 3, 2008 nikhuo in Sehlon Post ah kizen ding in akou uvin, hinla amun alhun phad uvin koi kizen malah, sangkhol le toka asudsah uvin, lampi’a suongneo kisunglah’a chun akhub in avale sah uvin ahi. Minute 10 tobang chuti’a abawl zou’u chun abungbu in aumsah kit uve. Hicheng achai phad’u chun oivased in ann anehsah kit uvin, ann ava phad uvin kicholduona ding phad chomkhat zong pelou hiel in alhaisah uvin, push-up abawlsah kit uve.
Hiche chungchuon’a chun khomi hochu gentheitah in abawl uvin, nitha pelou hiel in sepaiho’a ding in nna atohsah kit uvin ahi. Khosung mi 49 jen chu ni li sung in atol uvin, nikhuotha mu umlou hiel in sepaiho’a ding in natoh hahsa sa atoh sah uve.
Hiche banzom chun 44 AR te’n achiesa May nisim 11, 2008 nikhuo chun Phailengkot haosapu Mangthang chu anakou kit uvin, May nisim 2, 2008 nikhuo’a thilsuoh chu amoh doh jieng uve. Hiche thu chu army ho’n amaho toh ding kitoh ding ngaituo lou’a khuo hephalou haosapu thudohna anei uva, phatah’a adeibang uva dawnbutna apieh theilou jieh uva avoh’u chu haosa kiloikhomho’n hatah in demna ana bawl uvin ahi. Chuche  phad laiya 44 AR a Captain anahi Kamal le 2IC pa’n haosapu chu suonglheu lah’a akhub in avale sah lhon in, kichepna’n ana nei lhon in, chule maban’a UNLF te chalohna ho phatah’a aseipieh lou leh a inn-neipi a rape ding in 2IC in gihna aneiyin ahi. 2IC pa’n Sehlon’a chu mipite vengbit ding’a um hilou’a alhalo adei jieh’a um ahijohda’n zong haosapu kom’a chun ana seidoh in ahi. 44 AR te’n Kukite chon ngaina’a jaa umpen haosaho kichepna’n ananei uvin, ana sugenthei lheh uve. Hiche lah’a chun Phailengkot haosapu ahi’n, Phoilien, Aibol-Jamkhomang, JM Muoljol le Hengshi haosaho chu diemlou hiel in ana sugenthei uvin ahi. Christian te’a ding’a mun thiengpen Hou-inn sung jieng zong jaana neilou hiel in sepaiho kingahna ding in amang uvin, hou-innsung asubuoh hiel uve. Changjal le Phoilien khuosung’ah hou-inn chu ngahmun in akisiemdoh uvin, jaabawlna themkhat zong apepouve.
KSO panlahna
Chandel gamsung’a lungdonna meipi ahung jintoh kilhon in Kuki Students’ Organisation (KSO - Khengjoy Block) in nasatah in pan ahinla pan uvin ahi. Inn-le-lou dalha’a gaaljam ho nasatah in aboipi uvin, damlouho vekol ding in louthiemho zong amun’ah ana puilud uvin ahi. Chule government lam’a zong lekha mat-le-mat in ana pelud uvin, hinla vangsiet umtah in government akuon in nahsahna imacha ana umlou tobang in akilangdoh’e. Sil-le-chen, neh-le-chah, lou-le-ai in KSO in mipiho ana kithuopi uvin, chule Khengjoy khuomun’ah S.S. Sidhu, chuche phad laiya Manipur Governor pa khut’ah memorandum ana pelud uvin ahi.
Chule KSO-GHQ in zong nasatah in hiche thilsuoh hi ana thuohlel uvin, Manipur pumpi’ah general strike achiesa March nisim 23, 2007 nikhuo chun ana phuongdoh uvin, chule Kuki Movement for  Human Rights (KUMHUR) le Kuki Chiefs’ Association ho’n zong ana tosot uvin, chule lam chuomchuom’ah kithuopina ana bawl uvin ahi. Government hedding in KSO-GHQ, KUMHUR le KCA in Charter of Demands point 4 ana pe uvin: 1. Government in meilhei thingnuoiho bomb thaang kam abon’a asuh thieng ding, 2. Meilhei thingnuoimiho’n milham chung’a huham tah’a achalohna’u angahdohdi’u, 3. Manipur a nampi 3 (Kuki, Naga le Meilhei) ho achenna’u gam leisiet, chule chon-le-khan kijabawl pieh tuo ding chule 4. State le Central government in kumni sung’a meilhei thingnuoiho bomb thaan kam’a kisukhaho, inn-le-lou kihallhaho, neh kihol ngamlou’a umho dinmun aseichet ding.
March nisim 23, 2007 nikhuo chun thinglhang district ho zouse’ah lampi zuina ana um in, hiche nikhuo mama hin Delhi tuolpi’ah KSO-D lamkaina in Kuki nuoiya tribe chuom chuom, Paite, Gangte, Simte, Zou, Vaiphei chule adang dang le Naga simlai kiloikhomho jaona in lampi zuina ana um in ahi. Gentheina suhbeina ding’a KSO-D lamkaina’a lampi zuina ana um chu genthei kibena joh dan in ahung kilahdohta’n, Delhi tuolpi’ah simlai tamtah in ahinkhuo uva ahaimil tahloudi’u gentheina atuoh uvin, hiche ho zouse chu innmun’a um Kuki milhaam 400 valho gentheina suhtaangna ding’a gentheina athuoh’u ahitai.
Compensation?
Kum phabep chieta zong leh hiche thuhi LD in athahbeh in ahin podoh kit’e. Achiesa February nisim 16, 2011 nikhuo chun Goutinlien Gangte, eimi journalist khat in RTI Act mangcha’n Manipur government Home Department ah lekha ana seplud in ahi. Hiche lekha’a chun Gangte in Chandel gamsung’a meilhei thingnuoiho bomb thaang kam jieh’a kisukha le athiho chungthu ana dong in ahi. Hiche dawnbutna chu Achiesa March nisim 16, 2011 nikhuo in ahung suohdoh’e. Hiche lekha chun aseina’ah bomb thaang kikam jieh in mi 27 in ahinkhuo’u ana chaan uvin, mi 7 akisukha’e ati’n ahi. Chule hiche aki sukhaho zouse chu government in Dk. 10,000 chieh apie’n, athiho Dk. Lakh 1 chieh apei ti’n Home Department akuon’a hung lekha’a chun akisun’e.
Government in Gangte RTI ahin dawnbutna’a mithi 27 holah’a chun Chandel bou hilou in Manipur gamsung mun chuom chuom’a athi le amangho zong ajao in ahi. KSO-Khengjoy Block in lekhabu ana suodoh Khengjoy Mirror a kimu dungjuiyin Chandel gamsung’a meilhei thingnuoiho bomb thaang jieh’a thi chu mi 15 ahi’n, meithal’a akablih’u mi 16 chule akisukha 23 apha’e. Government record ah aki sukha ajaolou aum’e ti i-mudoh thei uve.
LD in Chandel gamsung’a bomb thaan’a kisukha khat ahoupina’a chun government akuon in panpina siki zong koima’n amulou ahi heddoh in aum’e. Chule Chandel gamsung’a simlai kiloikhomna’a lamkai phabep zong LD in ahoupi’n, hiche thilsuoh’a kisukha le athi-le-amangho’n panpina imacha aumlou’u ahida’n aseidoh uve.
Government in la Gangte RTI a chun Dk 1 Lakh le Dk. 10,000 chieh in athi le akisukhaho kithuopina apiehdan in aseiyin, koima’n la amu khapuon, hiche sum hi hoiya vaitham hintem? Neh-le-chah jieng zong kihol ngamlou’a genthei tah’a hinkhuo mang laijonho’n government akuon’a amudi’u sum amulou’u hi ipijieh hintem? Damdawi man ding hoiya akilah uva ipiti kizendi’u hintem? Tunigeiya elbaiya hinkhuo mang zong laijonho aum uve. Simlai tamtah in police ho khut athuoh uva, nungah tamtah a numei hina’u jaana neocha beh zong umlou’a police ho’n amai uva, anumei apasal khentum umlou’a mol athuoh uva, jail alud uva, thisan naisan tamtah inn-le-gam’a aluon nung’a panpina aumsa, ahungsa, mulou’a i-vaitham sahdi’u hitam? Sum’a chohthei hilou hinkhuo tamtah i-chaan uvin, inn-le-lou akihallha’n, bulhingsel’a pieng hizongleh tibukimlou’a hinkhuo mang tamtah i-umna’u chu government official khat-le-ni in sum nehnopna’a aneiding i-phal mong di’u hitam? Nampi kihot ling leu’a genthei i-na thuoh uva, seitheilou hiel’a tijadna’n eihim bopna’u chu mikhat le ni innchen siemna ding’a i-phaldi’u hitam? Hiche thu boipi ngam ding lamkai ngaichad ahiye.



Monday, June 4, 2012

Miuzeeko awardee awarded Lelte Award


Mizoram akuon’a hung suohdoh Lelte Weekly in kumsieh’a Lelte Awards ana homdoh zing’u chu tukum’a ding in Hoineichong Touthang in Lelte Chibil Awards (Thadou-Kuki) a ana sangtai. Miuzeeko Motbung’a chun Hoineichong Touthang in Best Gospel Singer award zong ana sang’e. Hoineichong Touthang hi 1st Kuki Idol, 2008 a runners-up zong ahikit’e.
Saikul gamkaiya um Laitui khuo’a kuon in ahung seilien in, Manipur thinglhang gamsung a awsuo ngeitah in ahin lhim in, gamgi khel in Mizoram lampeh geiya award aga kisan phah peh’e.
Innsung hahsatna jieh in Hoineichong in laasa ding’a ngaichad ahina munho’ah deibang in ana lhathei jipoi. I-dinmun uvin azillou lai jieh in artiste i-neiho’u aminthang uvin, hinla innchen lam’ah minuoi in aum zing uvin, hiche hi puohnat aum lheh’e. Artiste ho’n ahina’u toh kituoh’a hinkhuo ahin mantheilou phad’u  leh i-seise kit uvin, hinla amaho dinmun siemphat pieh ding koima’n i-geldoh pouve.
Album ahin release tieng’u leh chohtho lou in dubbing i-bawl pai pai uvin, akhoh behseh’e. Album khat bawlna ding’a sum kiseng jad beh i-nungmu sah uva pha hilou ham?
Hoineichong Touthang in zong innsung dinmun khohsahna jal in innsung mitoh thinglhang lou abawl uvin, innmun dalha’a laasa ding’a chiedohna ding in loukuonna ding phad nini nithum mangthai theiho joh chu pamai asahna phad ana lhungji’e. Deibang’a mi programme a ngaichad ahina’a laasa ding’a achie theilou jieh in minsietna zong ana tuoh tam lheh jiengtai. Chule eimi sung’a ding’a magazine minthang pen Jingvalpa in Decade Anniversary amanna ding’a lamkai hotoh kihed khielna aum jieh in Jingvalpa in Hoineichong Touthang thu suodoh talou ding in boycott ana bawl khum tauve. Hiche bep chu hilou in ama ngaisang mi tamtah in zong stage chung’a alasah angai theilou tieng’u leh lungphatmona’n ana nei zing uve.

Thadou-Kuki Football Club, Malaysia kisemdoh dan


Malaysia khopi’a Thadou-Kuki chate ana ki umna hi ana sodthim lheh ta’n, tahsa lam kivaipuohna’a khantouna machalna aum theina ding le luong diel’a kivaipuoh ding deina jal in khangthah hon hatah’a pan lah ding lunggel ana kinei toh kilhon in achiesa 24-Dec-2011 ni chun Mr. Thangkholien le Mr. Thonglienkhup in THADOU KUKI FOOTBALL CLUB (TKFC) hi khangdongte ngailutna jal in amani’n tha-le-zung, sum-le-pai lam hizong leh hatah in pan ala lhon in ana phutdoh lhontai.
Thadou Kuki Football Club tup-le-doi:
1. Malaysia khopi mun’a um Thadou-Kuki chate zouse muntin’a um’a natoh chuom chuom le kinai zep’a um hihih zongle’u, khat-le-khat kihedtuo zing’a ki ngailudna’n akankhom zing thei nadi’u.
2. Malaysia khopi hi country chuom chuom akuon’a mi tampi hung kikhopkhomna mun khat leh sports lang’a khangtou, lunglud gam ahitoh kilhon’a midang dang in zong eihin heddoh uva, ahesaho’n zong iki ngailudna’u ahedbe theina ding
3. Malaysia gamsung’a um Thadou-Kuki chate genthei hahsatna tuoh aum leh TKFC in ajochan’a akithuopi’a avetlhah ding, minu-mipa umlouna mun’a atamjo um akihi jieh in dammo veisiet nikhuo leh kithuopina ngaicha zing akihi’n, khat-le-khat, nopni dani’a panlah khom zing ding.
Thadou Kuki Football Club ahung ki phudoh apat’a tuchan ahung ki machal dan:
Country khat’a eimi um zouse kisuhkhom ding chu thil hahsatah hinte. Hiche jieh chun Malaysia gamsung’a um eimi ho zong chu Christmas le New Year tailou phaddang kimutuona ding aneiji pouve. Hiche tieng zong chuleh mi 30 kalval akikhomdoh zou pouvin ahi. Hinla TKFC phudoh ahitoh kilhon in eimi um atamjo chu holdoh in aum theiyin, khat hedlou khat in anahe’n, hiti chun oltah in ahung kisukhom uvin, ami asa akihetuo louho zong ahung ki holdoh thei tauvin ahi.
Chukit leh, ka hung kiphudoh til u chun keng keu ngen tobang kahi uvin, uniform jong ka nei pou vin, hinlah mi toh hiti chun keng keu vin ka hung ki chem2 uvin kei hon jong ka nei kham2 u kahin toh khom uvin ahi leh tun uniform jong lhing set in kaki sem doh tauvin ahi. Masang a koima hetdoh beh seh lou ei jeng in jong alhom mong2 ki hi ham tia ana ki gel chu, koi lhom ma lah2 ball ka peh ni kho u leh ka dim set2 ji uvin, ki chep phat teng jong leh e-ul-sa kai man ji nai lou leh e khel ding pam lang nga ana ding pai ngal…..Wow! khoiva atah (aju-honey) lai tah a api te alut apot aki lhah mat chet ukhu ka bang jeng ji uve. Ka kichep khom pi hou la alel lheh ji vang uva akhel diu um ji lou kim khat, hi che ho jouse hi ivet leh ka kilungto jeh u ahi in, hi che ho jouse jeh hin hitobang a damna ei-hin pe uva, kilungtona eihin pe uvah hatchungnung Pathen chu thangvahna sangpen kape uvin ahi.
Khatvei vei kichep guolsieh aum tieng leh Kuki Students’ Democratic Front le Kuki Worship Service lamkaiho’n zong aga tilkhou zing uvin, chule kichep veding’a chie zong eimi akibe zing ta’n, masang’a sang’a Malaysia gamsung’a eimi tamzep abang jieng tauve.
Tuhin amaho’n eipao tho zouse’n football peh bouseh boipi ding hilou’a lamchuom chuom’a ki ngailudna machal sah zing ding angaituo thupi pen’u ahizing nalaiyin, ahung lolhindi’u i-deisah uve.  Chi-le-nam, phung-le-chang’a kikhenna le kivetna umlou hiel in eipao tho zouse’n kilungtuoh tah in hinkhuo amang khom zing tauve. Hiche chungchuon’a chun Kuki sung’a um tribe chuom chom hotoh kiloikhomna siemdoh’a, nampi’a ding’a napha tohdoh’a, sopi thisan khat hina phuondohbe cheh ding angaituo thupi penho’u lah’a ajao zing nalaiye.
SOurce: www.bombiel.com

KNO le UPF kihoutuoh’a SoO hi lahdoh’a pha ham, ahilou leh chiepi zing ding ham ti seichien angaitai: Cap. Jacob Thadou, Organising Secy. UKLF - LD May 2012


Achiesa 1996 kum’a ana kiphutdoh United Kuki Liberation Front (UKLF) in March nisim 29, 2012 nikhuo chun kum 17 lhinna loupitah in Camp Nazareth - Muvanphuoi’ah ana mang uve. Meilhei thingnuoi UNLF ho’n nasatah’a Chandel gamsung’a eimiho ana suhgenthei uva, bomb thaang ana kampieh uva, ahinkhuo ana lhasuo leh mitcho elbai’a mi phabep akoi uva, haosa upaho jaana neilou hiel’a ana suhgenthei lai uva nam mite gentheina vezoulou’a hangsantah’a ana kidoupi’a, UNLF ho Chandel gamsung’a eimite chenna lah’a kuon’a ana nodoh UKLF in tukum’a kum 17 alhinna’u alop’u chun minu-mipa, numei-chapang, tehse-khangthah tamtah in ana kipapi uvin, kingapna thei mong mong’a gel in thanuomtah in programme ana mang uvin ahi.
UKLF lamkai lien SS Haokip Chief Guest hina’n programme guon ahi’n, ama ahung lhah theilou jieh in ama thakhel in UKLF Home Secretary Anthony Thadou apang in, SS Haokip akuon’a lekhathot simlhahna aneiyin ahi. Artiste minthang phabep zong ajao uvin, programme asunuom lheh jieng uve. Tuchung programme ahin Aimol Cultural Troupe ho’n zong pupa laam ahung vetsah uvin, nampi sung’a hin kingailudna le kipumkhatna in malam ason zing’e ti eigeldoh sah uve.
SS Haokip khel’a Chief Guest a pang Anthony Thadou, Home Secretary, UKLF in puonlab khaidohna aneiyin, laapi in anung azuiye. SS Haokip akuon’a lekhathot kisimdoh chun nam sepaiho hangsantah’a nampi’a ding’a pang zing ding in atilkhou’e. Chule Kuki min’a thingnuoi bawl’a, hinkhuo phalngam’a pang group chuom chuom ho zong angailudna thu aphuondoh ban’ah, kihoutuoh’a nam mite kinepna bang’a demand khat neikhom ding in tepna zong abawl’e.
Maj. Kennedy, CO, 1st Bn. UKLF in zong houlimna aneiyin, nampi sung’a lamkai chuom chuom ho’n programme ahung lhah jieh uvin kipathu aseiyin, chule nidang’a banglou’a kingailudna um’a ageldan zong aphuongdoh’e. 1996 kum akuon’a hung kipandoh UKLF in tohding tamtah aneiyin, khatvei thu’a tohdoh jieng thei ahilou jieh in banneicha’a UKLF natohna mipi’n tosot zing ding in angeh’e. Mi tamtah in thingnuoi hohi nam lamkai dan’a agel’u phamo asahthu aseiyin, nam lamkai hilou in nam sepai ahijo uvin, chule haosa upa, Kuki Innpi lamkaiho johhi nam lamkai ahiuve ti’n aphuongdoh’e. Chule nampi kiti chu thingnuoiho hilou in mipiho joh nampi ahida’n zong aseidoh’e. Nampi sung’a suhtuoh ding tamtah aum nalaiyin, adiehset in kingailudna le kilungtuona hi hatah’a lhasam nalai ahi ati. Tuchung election a Dingpi area a eimite MLA kaidoh jieng thei i-hilai uva midang khat eiho vote a i-kaidohsah’u datmo aum lheh in, hiche chun i-kilungtuo loudan’u avetsah’e zong ati. SoO kila zong hi kilungkhatna aumlou leh mohseh ahiding dan aseidoh’e.
UKLF 17th Raising Day nikhuo chun Zou Defence Volunteer (ZDV) a lamkai lien Kamkhenpau in zong mipi masang’ah houlimna aneiye. Meilhei hotoh kum tamtah ana kivop uva phatchuomna imacha aumlouda’n aseidoh in, UKLF chung’a tahsanna aneidan zong aphuongdoh’e. Kuki sung’a um tribe 22 ho kigopkhomna ding’a UKLF panlahna akipapi thu aseiyin, chule ahung lolhin ding akineppi dan zong aseiye. Phung-le-chang thu sei-sei aphatchuomna umlou ahitoh kilhon’a haisan’a, alienjo jad-le-nam phatchuomna ding joh ha boipijo ding in mipiho atilkhou’e.
UKLF in kum 17 lhin alop nikhuo chun media team in Cap. Jacob Thadou, Organising Secy. UKLF toh phad chomcha kimutuona aneiyin, hiche’a chun Cap. Jacob in Kuki bahkai tribe 22 hohi government in ei hedpi’u angaiyin, eiho kilungkhat tah’a dingkhom ding’a eihin vailhah’u ahitoh kilhon in SoO nuoiya um thingnuoi zouse’n hiche re-unification hi phatah’a tong muolsuo ding in tepna aneiyin ahi. UKLF in nasatah in Naga a ana umsa Anal ho ana boipi zing toh kilhon in Anal tribe ho’n Kuki ahina’u apomdet thei tauve ati’n ahi. Chule Kom tribe in zong Kuki apom tauve zong ati. Nagate’n nasatah’a ana lheplhah uva, ana lailah lud khah’u tribe ho kom’a Kuki ahidan’u gaseidoh ding chu thilbai hipuonte. Hijieh chun UKLF in khatvei thu in amaho kithujo zou puonte, chule NSCN(IM) in phatah’a aumpi zing’u ahijieh in deibang in natoh amachal theipoi zong ati.
Cap. Jacob in SoO toh kisaiya thudoh adawnbutna’a chun KNO le UPF kihoutuoh’a hiche hi lahdoh’a pha ham, ahilou leh chiepi zing ding ham ti seichien ahiding adeidan aseiye. Tudinmun bang’a achielhah leh imacha ahilou ding vang katahsan’e ati changmiel jieng’e.

Haosa aphatna le aphatlouna - LD May 2012


Eimite hi tuonlaiya pat haosa vaihomna nuoiya khocheng i-na hiuvin, thinglhang gam’a mun phalai zouse i-gam’u anahiye. Manipur context a seiding in Nagate sang in eimite’n gam lienjo le phajo i-toupha uvin ahi. Thinglhang gam’a hin masang’a leng khanglai anahi henlang tulai democracy a kivaihomna hizong leh, haosaho phatsahna lou’a thil kibawl aumpoi.
Ahinla gam phatah le lientah i-toupha vang uvin tuni hin akivet leh thinglhang miho lah’a zong avaichapen, alhasampen le minungdel in aki umzing in, hiche hi ipijieh hintem ti’a lunggil tah’a gellou akhoh lhehtai.
Khosung le gamsung, haosa’a kivaihomna hi aphatna le asietna themcha veu hite:

aphatlouna
1. Gam leisiet hi aboncha haosa khut’a um ahi’n, tunigeiyin akikhelna aum hihlaiye. Gam leisiet neichu haosapa ahijieh in, agam leisiet chu achengkhom mipite’n kilolzonna le hinna’n nei zongle’u, gam leisiet chung’a hin mipite thuneina imacha aumpoi.
Thilkhat chu anei dihtah i-hilou leh ngaikhohna lhasam tei ahi. Nagaho toh i-kidou lai uvin gam huhna’n thisan phalngam in pan i-la pouve. Hichun avetsah chu ‘Keiya bon hilou’ tina lunggel umjieh hitei ding in ginchad aum in ahi. Hijieh chun gam phalai zouse chu huhding donlou in i-hin jamsan gam tauvin, Nagate achang tauve.
2. Gampu hina hedna’n Pu-le-Pa khanglaiya pat chun haosaho’n chaangseo le samal anane uvin ahi. Chaang le miim titahlou in agamsung’a sa umho akitha/akikab zong leh samal ana kipe’n, hichun avetsah chu gam leisiet le asung’a um zouse hi mipi’a hilou, haosapa ama changtum’a ahidan hedchetna ahi.
Mipite’n gam leisiet hi kivahna le hinna’n anei nauvin, ahivang in manbei ahipoi. Haosapu’n avahsa zong hilou, mi’n choltah’a aga del’a ahin puoh chung’a atui laitah akilah chu thil kilawm hinantem?
3. Hinna/kivahna ding loumun jieng zong mipite’n amaho deina lai-lai kivad theilou, gam neipa’n apiehna mun bou avadthei ahi’n, mipite hin chamlhat tah’a hinkhuo amanna’u aum puon ahi.
4. Gam leisiet haosapu’a ahibang in, tulai khang in khantou-machalna (development) ahung ludta’n ahileh government schemes, mipite ding’a kiguong zouse hi haosaho’n koima chansah talou in contract dan in akilah tauve. Hiti chun mipite le haosaho kikah’ah kihed thiemlouna ahung lien zep-zepta’n, haosa tamtah in atonggim’a pan tahlou ding, thachol lou hiel’a government scheme a nuomtah’a kivahna ding lunggel ahung pung cheh-cheh ta’n ahi.
5. Khosung’a thil bawlthei, kivei thiem ahilou leh inncheng dom ahung kisebdoh leh haosapu’n vetnuomlou’a aning suh-suh jieh’a kichaolo tamtah aumtai. Hitobang’a thangthibna lunggel jieh hin khosung’ah abawlthei domho acheng thei pouvin, vaichadna’n i-khosung’u akhuta’n ahi.
6. Khosung miho hin haosapu a lunglhaisah laise uva bou agamsung’a chengthei ding ahijieh uvin koima’n kihuoltah in phailei, pucca building, thingphung (jonglha, haai, champra, kolchu le adg. kivahna thei) chule farm kitiho ngaikhohna aneipuon ahi. Kumsod’a ding lunggel neiya i-chenthei lou jieh uvin khonung’a nopsahna ding le kivahna ding beihiel in kinepna ding i-nei pouvin, i-tehthi chan uva chule i-chate’u le i-tute’u in zong kumkhat neh ding zong kimuna hilou thinglhang lou ahin bawl zom zing ding uvin aumdohta’n ahi.
Haosa atamjo hi dictator ahiuvin, mipiho hi khokhat’a kum ijad chengdi’u ham, koima aseithei umlou ahijieh in atohgim gaa midang in akilo sang’a ahcha bang’a neh kiholthu ding lunggel hung umdohji ahitai.
aphatna
1. Manipur hi 1891 kum’a pat chun Britishte vaihomna nuoi’ah ana um in, Manipur kivaihomna chu Thinglhang le Phaicham in akikhen uvin ahi. Manipur lengpa chu amin mai-mai in vaihomna lubuh (nominal head) in apansah uvin, thinglhang gam’a vang ahung thunei zou pouvin, khotin in haosa aneiyin, haosa vaihomna nuoi’ah ana umzing in ahi. Britishte’n Forced Labour ding’a mi chopkhom ding ahin guon’u chun gamsung lamkai (haosa) ho’n mipi huhna’n ana nang uvin, Kuki Rebellion, 1917-1919 ana suohdoh in ahi.
2. Manipur Land Revenue and Land Reforms Act, 1960 dungjui in thinglhangmi khat in athinglhangmi chanpi mama kom’a bou agam apieh thei ding, thinglhangmi hilou kom’a apieh theilou ding in daan ana um in ahi.
Thinglhang gam zouse hi haosaho min’a um ahi’n, aneitum umlou anahi leh meilheite’n MLR & LR Act repeal bawl ding ati’u hi bailamtah’a ana bawldohdi’u ahitai. Thuneina nuoiya umding, lou neocha cha bawl dingho’n zong gam vaipo Deputy Commissioner kom’a phalna alah’u hung ngai ding, DC in District Council ho phalna alahson kit hung ngai nalai ding ahi. Hiche kahlah’a chu lou bawl phad zouse hung kikhel man ding ahitai. Chule meilheite’n gamsung hoilai zouse kichohdoh uvin tin, suhna ding helou’a thinglhang kochong, koima deilouna mun mun’a i-kinotdi’u ahitai.
3. Britishte’n Manipur adalhah kuon uvin haosaho akoukhom uvin, “Ipi nadeipen uvem?” ti’a anadoh’u leh “Puonsandup, thihnaang chule chemjam” pou ana thum uvin ahi. Ahinla Britishte chun amanghaam dan in agel uvin, ‘a ihmu nalai ahiuve, ahung khahdoh tieng’u leh ahin deidi’u thilkhat bawl pieh angaiye’ ti ana heuvin ahi. Hijieh chun thinglhang gam zouse chu muol-le-lhang in ana homkhen uvin, koimacha’n achulhah theilou ding uvin haosaho chu ‘patta’ ana peuvin ahi. Chutilou hileh meilheite toh gam kichu’a sodlaipeh’a chu i-na kidoudi’u ahitai.
4. Haosaho’n thutanna hihen lang, guolnop chule khosung kivaipuohna hizong leh Pu-le-Pa chondan (customary law) dungjui in ahin bawlzom peh uvin ahi. Chutilou hileh mitin eima nop dan-dan in kichon intin, i-identity uhi suhmil’a ana umding ahitai.
thuchaina
Gam leisiet manchah ding dan keima lunggel phabep kahin seinuom in, mipite’n agelkhom’a pha asahho’u chiepie’a alhinglel aum leh belap’a chule adihlou aum leh lahdoh thei ding in anuoiya hin kahin pe’n ahi:
1. Tulai hin haosaho’n suoh le sal anei tapouvin, chaangseo kitihi umda taleh phante.
2. Mi zouse’n meithal amachang’a anei chieh ahita’n, ‘patta meipum’ kiti haosa’a atum aum tahlou jieh in samal neh zong umda tahen.
3. Pathien in leisiet hi mihiemho kivahna ding’a ei siempieh’u ahi’n, haosa seh-seh ding’a kisiem ahi diehpoi. Hijieh chun gam leisiet’a se-le-kai (tax) dang-dang zong haosapu’n akho mite kom’ah nehda tahen.
4. Innmun le huon, mikhat innchenna bulhing, ‘plot system’ in adung avai haosapa le khosung mipite kinoptuona dungjuiyin haosapa’n amanbeiyin pehen. Hiche innmun apiehdohna mun’a chu achen laise’n haosapu’n thuneina neida hen. Ijemti’a achengpa’n zong kichaodohna anei leh kijuoh thei puonte. Pucca/semi-pucca ho kijuoh henlang, leisiet vang suhkhah dahen.
5. Phailei hi haosapa’n aman beiya ana pieh aum zong leh aphad dungjuiyin compensation tobang in mipite’n haosa kom’ah kinoptuona dungjuiyin kilhat thieng henlang, phailei zouse hi ama-ama thuneina nuoi’ah umhen. Ajuoh nuom zong leh haosa le semang-pachongho hedsah henlang, khosung’a cheng khat mama’n kichoh leh aphai. Ahilou leh khosung’a ahung chenglud thei ding aum leh amaho ding in zong kiphal pieh henlang, gampam’a midang kom’ah juoh dahen.
6. Tukal leh mipite zong achaothei kahinai ti’n phad zouse’n kihuollelna neipum in chen dahen. Haosaho’n zong gam leisiet ‘keima thuneina’ ahinai ti’n suongpi bang in kigelda taleu phante.
7. Gam pumpi thaneina hi haosa khut’ah umzing henlang, ‘Farm’ le ‘Huon’ vang mipite amaho thuneina in kikoipieh hen. Pu-le-pa khang’a pat haosaho’n gou tobang’a ahin chin’u gam leisiet hi tulai aphad toh tuoh’a mipite’n zong chan (share) anei tamzep uva, hinna le kivahna mai-mai hilou’a haona le middohna’a aneitheina ding uva haosaho’n zong lunggel aneidi’u phad ahitai.
8. Khantou-machal dungjuiya government le agency dang-dang’a pat scheme jadchuom chuom tohdohna ding’a gam leisiet ngaichad ahitieng leh haosa’n (gam neipa’n) agamsung id dahen. Ngaichad ahina, scheme dungjuiya leisiet (gam) manbeiya pieh chieh ding aphai. Chule sum-le-pai muna ding le innchendoh theina ding tohguon ahijieh in, mipite’n zong gampu ahina dol in agam gaasuoh dungjuiyin achan ding’a lawm peuhen.
9. Khosung’a Hou-inn, community hall, school, playground mun ding le adang dang mipi ngaichad zouse ninglhingsel in kipe chieh hen.
10. Tulaiya khuochenna zouse khantou-machal dungjuiya damtheina ding’a chule gaal-le-tuol dinmun vet’a kivenna thei ding lunggel neipum’a leisiet umdan le khochen dan siemtuoh ding phante. Planning beihiel’a innsah/khochen bawllou ding ahi.
11. Gamsung le khosung susethei ding aum leh haosa, semang-pachong chule mipite kithuokhom’a dou chieh ding ahi. Thu-le-laa nuom henlang hahsa zong leh haosapu ding’a kichen pieh dan’a lunggel kineiho paimang ding, i-chenna mun-mun eima gam ahi ti’a gel chieh ding ahi. Mipite’n haosapu ding’a khocheng dan’a akigel laise’a haosa’n gam leisiet hom henlang, ipi bawl zong leh phachuom diehlou ding ahi.
12. Tulai i-khochen dan’u hi akivet leh nuijad le jachad umtah ahiye. Aki man-man in khuo i-sad uvin, inn 2 pou, inn 10 pou in i-cheng uvin ahi. Inn 50 a kipat chunglam chenna theilou gam/khuo nei zouse’n surrender bawl phad ahitai.
13. Ajona pen in haosa zouse’n tulai aphad toh kituoh’a kivaipuohna sung’a pu-le-pa chondan i-zuina ban uva kum 100 masang’a pu-le-pate thaneinaho hi 50% i-lhakaang uva, mipi thaneina (democracy) i-piehbe di’u dei aum’e. Achutilou leh haosa le mipite kah’a kihed thiemlouna hung sang cheh-cheh ding dinmun in aumtai.
Mipite’n zong mipi thanei’a kivaipuohna khang ahitai ti’a haosaho hi mipi tobang’a umsah ding akiti leh dih dieh puonte. Haosaho hung kumsuh zep ding, mipite khansang zep ding, 50/50 mun’a kivaihomna aum ding phante.
Source: Chennagam Oct. 2002
Alun Haolai


Jingvalpa magazine kum 10 lhingta - LD May 2012


Achiesa March nisim 24 nichun Kangpokpi Thomas Ground’ah i-magazine’u Jingvalpa kum 10 lhinna “Decade Anniversary” loupi tah in thupi “Pakai jal ahi” ti  mangcha’n ana kimang’e. Kum-som sung’a hahsatna le gentheina chuleh genthei hahsat valjieh’a lhiluonna tampi lah’a kuon’a eihin pui gaalkai’u Pathien ahijieh in Pathien loupina ding’a kiguong programme chu eiho namsung’a kin kibawlho lah’a alolhingpen holah’a jihlud thei in aum’e. Kin dang-dang bang in programme kichai masang in mipi acheh puon, akichaigei ni nipi nuoi’ah ulsa luong chut-chut in mipi’n kin a-uop uve. Hichu alolhinna khat ahi’n, Sadar Hills sung’a Gospel Artiste zouse ki minphah ahi’n khat-le-ni kal ahunglou aumpuon, chu nikhuo chun artiste mong-mong 30 aval’e. I-namsung uva kin kimang lah’a artiste tamna pen zong ahi’n, hichu alolhinna anichanna ahiye. VIP akikou zouse ama satah ahung lhachieh uvin, hichu alolhinna athum channa ahiye.
Hiche kin mandoh theina ding in kiguonna tukum February lha chun ana kipanta’n, hiche lah’a chun artiste ho anabuoi masapen uvin achaina changeiyin abuoi zing uvin artiste hochung’ah JINGVALPA in kipa thusei nilhum sei khovah zong leh akam in chimtih nei puonte. Chule, Jingvalpa laapi Pi Ncy Doungel in asiem in, Jingvalpa Kum 10 lhinna laapi Gl. Wycliff Lunneo in  eisiem pieh uvin, artiste dang ho lasah toh hiche laa teni zong album’a hin bawldoh ding tohguon aum in, chom loukah’a hung kihomdoh vahding in zong aumta’n ahi.
 Hiche kin’a chun Pi Nemcha Kipgen Hon’ble MLA 50 Kpi/AC; Pu Paolam Haokip, Chief of Gangpijang; Pu Papao Mate, Social Worker chu Jin-gun, Jin-ja’um le Kin-neipa in apang uvin ahi. Jingvalpa kiti magazine hi 2001 December 1 ni’a Good Shepherd School, Tujang Area’a Rev. Hemjangam in  issue masapen ana thiensuo’a hung kipan’a, kum 10 lhing ahiye. Kum 10 sung in gentheina, hahsatna zouse toh hung kimaituo, chule atuo masang ngeiya zong ahin tuo tei ding hena sa-sa’a nampi khankhuo ding ngainatna jal’a hahsat gentheina zouse suongtad’a hinnei Jingvalpa’n apat’a pat tuchangei hin Pathien jal ahi ati’n ahi.
Kum 10 lhinna kin-guon’a chun kum 10 alhin vetsahna’n balloon 12 kikam khom som lhadohna ana um in, Rev. Dr. T. Lunkim, Pi Nemcha, Pu Paolam, Pu Papao, Pi Ncy Doungel, Advisor JVP, Dr. Satkai Chongloi, Advisor JVP,  Rev. Lalsat (Editor pa pienna pa), Rev.  Tongkhojam, Rev. Siehpao, Rev. K. Hangsing in khat chieh in ana lhadoh uvin, chule flag zong 120 (12x10 tina, kum 10 lhin vetsahna) welcome post apat stage gei akitung in avet lomlheh jieng in ahi. Mipi chujad 1000 chun programme kipat’a pat akichai changeiyin nisa nuoi’ah kitubsel in atou uvin, Jingvalpa ngailu mong-mong ahina’u tohtho’n ahung vetsah uve.
Functional President Pu Papao Mate ahoulim na’ah “Jingvalpa hin bawlho hin bawl mai-mai hilou’a lolhinna tei-tei ding’a ahin bawl jieh uva kum 10 lhinna amu thei’u ahi’n, mizouse hi Jingvalpa khantou theina ding’a panla chieh ding in i-ki deisah uve, CCpur Parking’a kol in ajuoh’a akisahlel thei leh, i-bawl’a eiho i-panda diuham? Jingvalpa hi editorial board ho seh-seh i-nganse loudi’u, i-boncha uva i-panna thei chieh in pang’u hitin Jingvalpa tosot chieh’u hite” ti’n Jingvalpa kithuopina ding in Rs.10,000/- apie’n ahi.
Chief Guest Pi Nemcha houlimna’ah “Hitobang’a  Jingvalpa in kum 10 lhinna Pathien loupina ding’a amanhi Pathien iti kipada ding ham? Hitobang’a Pathien loupina ding’a i-society sung uva kin i-bawl’u leh i-society sung’u  iti kisiem phat da ding ham? Lekha thiem BA, MA, M.Phil, Ph.D ho’n zong Pathien ging in nna tong’u hite, I-society sung’u hi ase behseh in puiphata’u hite. Kilungsietna aum tapoi, kingailudna aum tapoi kidemtuona le ki-seisiet tuona’n i-dim tauve, khantouna aum tapoi, ngailudna aum leh thil zouse kibawl thei ahi. Tuni’a hitobang kin’a na masang uva amasapen’a kahung dinthei hi Pathien in eihin sol ahi. Gamsung siem ding’a nei lhendoh’u ahi’n, lung kituoh tah’a iki sottuo uva nna i-tohdi’u ahitai. Ki jachad poute hung uvin, area-area in development committee hung kisiem uvin, kahin deltho jieng ding, nampi le i-society uva ding in jahcha puong’e. Kamu tokah’a kadel zing ding ahi. Hinla atong ding nangho nahiuve. Pathien in talent eipe suohkei uvin,  tu’n zong editor pa a talent pieh achang in Jingvalpa kiti magazine hoitah in ahin bawldoh’e. Eiho i-khantoumo dan’u chu min jingkah’a news asim chai zoutieng leh eiho kom ahung lhungji bep’e. Pathien he’u hite, Pathien suong’u hite, Americate khantouna khu Pathien ahed jieh’u ahi. Kichang ngailudna pailha’u hite. Jingvalpa ahin bawlna sung’a hin hahsatna tam intin, sum-le-pai’a lhahsamna zong um inte, hizong leh Pathien suong’a apan jieh’a hichan hi hung gaalkai ahi’n, tu’a zong Pathien ging’a nna atoh zing leh kum 100  zong ahin muthei ding ahiye. Jingvalpa taana ding hin genthei tah in phai lang’ah achie jiuve ti thu kaja’n, hijieh chun kahung’a kahung kigel lhahna chu offset printer  khat choh pieh ding tihi ahiye. Tu tuvang kati poi, hinlah ka choh pieh tei-tei ding ahiye. Jingvalpa keu kati puon, eimi magazine zouse kithuopina ngaicha zouse gam-le-nam khantouna ding’a kabawl pieh thei chan kabawl pieh ding ahiye. Hinla leisiet loupina le kihoithosahna ahiding leh vang khatcha zong kakithuopi lou ding ahi” ati’n ahi. Sadar hills sung’a gospel artiste zouse nang-le-kei ti umlou in “Decade Choir” ti’n aki minsah in artiste zouse ahung lhalou aumpuon ahi. Decade Choir hochu  Chichin Tuboi, G. Thangboi Kipgen, Esther Sitlhou, Mangboi Kipgen, Hoibem Kipgen, Lunneo Kipgen, Chongboi Chongloi, Nehminlien Lhouvum, Boishi Chongloi, James Misao, Tintin Kipgen, Chingnu Kipgen, Hejang Dimngel, Thienkim Khongsai, Remthang Singson, Lalam Lhouvum, S. Lalboi Kipgen, Bebem Khongai, Niengboi Mate, Haopu Khongsai, Vavah Kipgen, Sasat Kipgen, Nemsiemhoi Kipgen ahiuve. Chuleh child artiste hochu Baby Lawmkim Khongsai, Niengrose Kipgen, Nenieng, Chongboi, Vahboinieng, Khaiminlal leh Thiemsi ahiuve.
Decade choir ho’n Jingvalpa laapi leh kum-som lhinna laapi chuohthet in asa zing uvin chule artiste ho kigomkhom in ahon-hon in laa asa uvin programme alholhin sah lheh uvin ahi. Jingvalpa kumsom lhinna kin-guon alolhin theina ding in committee ana kilheng doh uvin ahi. Kukite sung’a cultural lam’a kineppi umtah Gangpijang Cultural Troupe ho’a kuon in cultural dance vetsah in ana um in ahi. Chubang sunchang nisa nuoi chun mipi aki chai changei in kiling louhiel in atou uvin programme alolhin sah lheh uvin ahi. Jingvalpa ahung kisuo til’a kipat tuni chan geiya lamchuom-chuom’a lolhinna sang pen neiho zong kipa thilpieh ana kipie’n, hihochu anuoiya hohi ahiuve.
Best Agent: Kaisat, CCpur
Best Patron Member: Paongam Kipgen, Canan Veng Imphal
Best Ghost Story Writer: Kamboi Chongloi ( ALu umlou Nungah)
Best Love Story Writer: PK Hencha ( Lungset Chibai)
Best Contributor: Lun Haokip
Best Reporter: L. Nehkholen Haokip
Best Editorial Board: Bawipu Khongsai
Best Subscriber: Seiboi Singsit, IRS (Retd.)
Largest distributor : Pu Hemjang & Family, DM Road SH
Largest distributor (Shop): Lam Gangte, New Bazar Lamka, ahiuve.


Face to face with Baby Lhonghoikim Touthang - LD May 2012


UPSC nuoiya Indian Forest Service Examination 2011 aki phuondoh toh kilhon in laijon Baby Lhinghoikim Touthang in lolhinna ahin neiyin, ikipapi lheh uve. Alolhinna thusim laijon cheng in zong ahedding gelkhohna jal in Laijon Digest in interview bawl ding ana kingaituo in, New Delhi a um Gin Haokip, www.bombiel.com administrator pu in laijon cheng thakhel in Baby Lhinghoikim Touthang ana houlimpi’n ahi. Amani kihoulimna anuoi’a hin i-tahlang uve:

LD - Laijon Digest
Kim - Baby Lhinghoikim Touthang

LD: IFS namu theina ding’a itobang’a kiguonna nanei’em?
Kim:  Kana kiguondan ahile, keima’n study material kana neilou jieh in coaching class a kajao in, class lecture le material eipiehho’u chu phachuom kasai. Newspaper’a The Hindu kaveji’n, magazine ahileh Yojna, Kurukshetra, Pratiyogita Darpan tiho kasimji’n, chule 6-7 hrs tobang lekha kasimji’e.
LD: IFS tilou exam dang nabawl um’em? Aum leh lolhinna mule chun ipi nati dem?
Kim: Civil service kabawl in ahi’n kalolhingpoi, MPSC exam kabawl in result asuoh hih laiye.
LD: Ipi cadre nachan’em?
Kim: Tuhin akihe naipoi.
LD: Manipur hung thei ding bang hile chun ipi nageldem?
Kim: Manipur chu ka first preference ahi in, aki hung thei ding leh kipa um ding ahi.
LD: Eiholah’a shifting cultivation kheldohna thei ding lampi um’a nagel’em?
Kim: Shifting cultivation chu mi khat nehholna ahikit in, gamoh khamthei zong ahipuon, hiche jieh’a chu shifting cultivation dalhah theina ding in alternative source of livelihood aum angai in, horticulture ho bawlthei hiding in kagingchai.
LD: I-gam’u asa cheh-cheh (climate change) jiengta’n, hiche hi ipi jieh hiding’a nagel’em? Siemphat kitnatheiding lamaumkhadem?
Kim: Local level’a vet ding in climate change hi thing alhom jieh hiding in tahsan aum in, thingnou phulang in pan kihalah leh phachuom ding in kagel’e.
LD: Office na join-a na natoh masatpen ding’a nagel ipi ham?
Kim: Natoh kipat masang in local situation holeh programme ana chielhasa ho study masat ngaidi ahi’n, chuleh ken ka capacity a kabawlthei dingho phatah’a bawl ding kanuom’e.
LD: Milham hinkhuo man akuon’a thakhat tah’a officer hinkhuo man ding chu ipiti nagel’em? (IFS namuthunajah’analunggel)
Kim: Officer kihi tadi tilang ima kana gelpuon, result kahed-hed chun, “exam kit ngai talou ding” kati’n kakipahval in Pathien kom’a kipathu kasei ngal’e…
LD: IFS hinuom simlaiho’a ding seinuom nanei’em?
Kim: Aspirants ho kom’a kaseinuom chu ahileh optional subject i-lhen phad leh syllabus le past questions ho refer bawl’a i-comfortable na subject lhenthei ahi. Gunchu tah le pontho tah in pang zing le chun nalolhin tei-tei ding ahi.
LD: IFS khat hina ding’a na struggle ho neisei pieh thei di’u ham?
Kim: Kaki pattil laichun exam pattern kana hebeh seh puon, chule mi consult ding zong kana hepuon, ka 2nd optional paper lhenna’a kabuoi ma-ma in, chuleh science background akihi jieh in GS akilhasam in, history, polity, geography etc ho athah’a sim angai in, writing speed kaneina ding in zong kana ki practice ji’n ahi.
LD: Lekhasim khat (student khat) hina’a study environment hi Shillong, Delhi, Ghy, etc hoilai hoipen ding’a nagel am? Ipijieh’a hilaimun chu nadeilhen chuom zep ham?
Kim: Student khat in student i-hina i-kihed zing leh hoilai mun’ah um zong lehen aphasuoh keiye.
LD: Manipur a posting hile chun nangma official duty/task khel’a society ding’a i-changei purposeful hiding’a naki gel’em?
Kim: Kahitheina chan’a society a contribute theidi’n kakinem’e.
LD: Achainadi’n, IFS namuna ding’a family, friends, relatives etc ho’a kuon i-chan support/advice nana mu’em? Chuleh nalolhinna hi credit koi napieh nuom’em?
Kim: Ka family, friends leh relative ho a supportive thei mama uvin achung uva kipathu kaphuong’e. Pathien phatthei buohna kachan jal’a lolhing kahi, chuleh kanu-le-kapa supportna leh eitaopieh zing najal uva leh kei eingailu’a taona’a eigeldoh zing hojieh’a lolhinna chang zou bou kahi .
LD: Na phad mantam tah neipieh uva, tuni’a nang’a kuon’a hednuom, dohnuom kaneiho’u zouse lung thiengtah’a dawnbutna neipieh jal uvin  kakipah uvin, chuleh maban’ah Pathien in nakithuopi zing tahen!
Kim: Keizong kakipah’e, Pathien in nangho zong na umpi’u hen lang, na mapui zing uhen.

Career after 10+2 - LD May 2012


Simlai khat’a ding in matric hinchai ding kiti chu lolhinna amasapen bang in ageltheiye. Lolhinna masapen ahina ban’ah lolhinna ding’a kalbi masapen zong ana hikit’e. Simlai khat chu Class XI asim ding akuon’a hi a subject ding phatah’a akilhen angaitai. Hiche chun ahinkhuo hoichan alhun ding akomu pieh thei ding ahijieh in. Subject hi bailamtah’a lhen khiel jieng thei ahiye. Ahethiemho doh’a, na thepna le na hedna chule na lungludna toh kituoh’a subject na lhentheina ding in voh-eh chuon masaho gadoh ding i-deisah uve. Subject i-lhen tieng leh innsung dinmun zong vet zep ana ngaiji’e. Tahsa damtheina, nu-le-pa deilhen, eima bawltheina chule adang dang.
Simlai khat’a ding in career planning chu ama’a ding’a alekhasimlo tobang ahi atithei hiel’e. Amasapen’a hedding chu, government service natoh nuom ham, ahilou leh nangma changseh’a kivaipei ding nanopjoh’em? Hoilai mun hihen lang, ipilam hizong leh mun zouse’a hin competition sangtah aum zing in, neocha bawl khiel jieh’a zong kitahlhahna thei jiengseh ahiji’e. Anina’ah, information technology hatah’a ahung khantou toh kilhon in nidanglaiya sang in natohna ding tamtah ahung kisiembe bang in aumtai. Competition sangtah chu hiche sector a zong hi ana umkit thou ahiye. Hijieh’a chu lolhinna ding in field/line khat beh’a specialised hiding aki phamotai.  Hoiche line pen’a specialize ihidi’u hitam?
Career planning itih leh pat ding nati’em? Mangboi in high school asimlaiyin IAS hiding atup in, higher secondary achai phad in SSC ati’n, graduate achaiyin private teacher beh ati’n, aban in toh thei thei atikit’e. Career planning phatah ananei leh IAS chu ama’a ding ana hikha maithei ahiye. Career planning phatah umlou’a, phad ahung lhun dungjuiya achaloh jieh in toh thei thei ati’n, toh thei thei ding zong chu aumlou jieh in veng ning lam’ah pan dukan abawltai.
Career planning hi high school dalhah ding kuon’a pat’a siempat ding dei aum’e. High school hin dalhah’a higher secondary hung lud chu simlai khat’a ding’a a career kisiemna amasapen ahita’n ahi. Ajieh chu 10+2 akichai tieng leh hoiche pen simding hitam ti lhendoh ding simsenlou tobang umpan ahitai. Higher secondary ahin Science, Arts le Commerce ahijieng in, hicheng thum lah’a khat pen pen moh sim jieng thei ahi nalaiye. Moh simthei ahinai ti’a simho’n 10+2 ahin chai tieng’u leh hoilam zot ding hitam ti avaimoji tauve. 10+2 akuon’a subject ama toh kituoh kilhen khahho’n, 10+2 asim sung uvin aban’a ipi subject asimdi’u ham ti akiheddohji tauve. Ka pass de’o, ka fail de’o... ti’a buoi buoi ho hi atamjo subject kilhen khielho anahi nuom jiuve.
Tulai in leisiet khantou toh kilhon in tohthei athah thah tamtah aumta’n ahi. Chule natoh pum’a zong lekha sim zing thei ahikit nalaiye. Manipur ahin natoh pum’a lekha simna thei service phatah aum’e. Lakhpati nahilou zong leh MLA le Minister nanei leh teacher post ki ngaituo le chun natonglou hiel’a lekha nasim sim jieng thei ding ahiye. Hinla hiche chu eiho Pathien houho’a ding in deisah ahipoi. Ikivahna ding ahi’n, ikivahna ding chu thiengthou tah’a mu angaiye. Teacher zouse zong vang chuti dieh puonte, hinla som gieh khat zunche som gieh zouse zunche akiti’e.
Correspondence a simthei le simna thei zong tamtah aumta’n ahi. NIOS le IGNOU zong aumna’n, hinla hiche teni hi exam athiengthou jipoi. Guh le lah’a pass nathei ahijieh in iha deisah pouve. Chuti’a gunuom thou-thou ihi’u leh eiholah’a zong guh’a pass nathei centre phabep aum’e.  Eiho’a ding in lekha simsang ding, service muloi ding bouseh i-gel jiuve. Hiche hi innchen hahsat jieh’a kitoudel zoulou jieh ana hinuomji’e. Aphatna vang aum thounai. Hinla aphatna hi achamkim zou jipuon ahi. Lekha sim zouse’n government service hoitah i-tup uvin, ahin service hoitah chu eiho zouse’a ding in ana ongkit jipuon, avel vel’a panlahna in phad ana chiemangji’n, gelloubeh dinmun changeiya zong akiding thei kitleu in ahi.
Innchen hahsat jieh’a lekha simsang zoulouho’a ding in scholarships, freeships le financial support mutheina ding in government in tohguon anei zing’e. Profressional college zouse’a hin seat hi category ni in akikhen suoh keiyin, khat chu free seats ahi’n, adang khat chu paid seats akiti’e. Free seats ahin sum sen ngai zong leh paid ho’a toh tekah ding in aki senglou tobang ahitai. Hiche free seats mutheina ding chun entrance test a performance in mopuohna lientah aneikit’e. Hiche chu nang khut’a kingam hilou ham?
10 popular professional courses after 10+2
Adangho apoimo poi tina hilou in, phad le mun lhomcha bouseh houlimna ding nei i-hijieh uvin hiche lamjoh’ah ana kiheilud phot’u hite. Tulaiyin simlaiho’a ding in 10+2 chaiya professional course lamjoh’a kiheilud hi ahung kithang lheh jiengtai. Professional course a kiheilud’a, natohna ama lungludna le thepna lamtah bawlchah pai jieng ding chu simlaiho lungthim sung’ah ahalud lheh jieng’e. Hiche hi gam khantou toh kilhon’a professional course hin chai student ho ngaichadna akibe zing jieh hipen ding in gel ahi.
India gamsung’a professional course aminchie zepho:
1. Engineering and Technical Course:
India gamsung’a thiemzilna mun tamtah in Engineering le Technology toh kisaiyin professional course achiepi uve. Undergraduate, post graduate degree/diploma level, le doctorate level ading in institutes le university tamtah aum’e. Hiche course zilho’a ding in natohna ding a kihol zing in, alhama behseh vang aumji pouve. India in hiche course ading in mi angaicha zing in, eiho’a ding in zong gamtum muleu hen hiche course a ana ludho’n gam le nam’a ding’a tohdoh tamtah aneidi’u tahsan aum’e.
2. Business Management Course:
Tulaiyin simlai tamtah in level chuom chuom in management course aha bawl lheh uve. Management course simna ding in ndergraduate, post graduate degree/diploma level, le doctorate level ading in institutes le university tamtah aum’e. Hiche course chaiho’n corporate house holeh multi national companies ho’ah atong thei uvin ahi. Chule government sector a zong hiche course chaiho’a ding in toh thei tamtah aum zing’e.
3. Media & Journalism Course:
Hiche course a ludho’a ding in atohdi’u chu amaho mimal thepna dungjui chieh in ana ong jieng’e. Lekhajih, editing, reporting, voice-overs adg. Hiche course hi under graduate akuon’a doctorate level changeiya sim jieng thei ahiye. Institute tamtah in diploma course le short duration certificate apethei uvin ahi. Public relations, newspapers, radio, television, publishing house, websites, advertising agencies ban’ah governmental organisation ho’a zong nna atong thei uve.
4. Medical Course:
Medical college hi tu-le-tu dinmun in India gamsung’a akibe zing jieng’e. Undergraduate akuon in MBBS, BHMS, BUMS, B.Pharma ho asim theiyin, post graduate ah MD, MS le adang dang simthei ahikit’e. Chule diploma le doctorate level program zong aumkit nalaiyin ahi. Hiche line a ludho’n government le private sector ah nna atong thei uvin, government natoh mulouho’a ding in zong sum muna ding lampi akivad diehpoi. Hospital tamtah aum in, damlou la akivad puon, hospital a kivetsah nuomlou’a private clinic khel khel juon nuom zong mi alhom dieh puon, course chai pou-pouho’a ding in natoh ding chu akivad ngai mong mong poi.
5. Law Course:
Professional course simna thei ding law college atam lheh jieng’e. Under graduate le post graduate level’a simthei ahiye. Hiche course chaiho’n public le private sector ah nna atong thei uvin, lawyer, teacher, professor, legal adviser, legal counsel ahilou leh court ho’ah judge in zong apang thei uve.
6. Foreign Language Course:
Tulaitah’a ding’a akihedoh behsehlou, ahivang’a apoimo tah khat’a India in agelkhoh mama chu hiche course hi anahi laizang’e. Hiche course hi certificate, diploma le degree level ading in akihong zing’e. Atamlou vang in institution themkhat in postgraduate le PhD level a zong apethei thou’e. Hiche course chaiho’a ding in natohna ding government organisation, publishing house, research institutes, industrial house le media house ho’ah akihong zing in ahi. Chule government embasy ho’ah language translator in zong apang thei uve.
7. Computer Course:
Tulaiyin computer helouho’n boina sangtah tah atuoh tauve. Hung sang cheh cheh nalai ding in aum’e. Aha hedho’a ding in natoh muna ding kot akihong lien lheh jieng in ahi. Midang sang’a hedna chungnungjo neiho deilhen ahizing uvin ahi. University tamtah in computer course chuom chuomho zilna thei ding in kot ahong zing uve. Computer application, .net, hardware and networking, CCNA, system administration adg. ho undergraduate le postgraduate chule doctorate level changeiyin azil thei zing’e. Government le private sector ah natohna ding alhasam ngaipoi tithei hielkhop ahiye.
8. Animation Course:
Animation course hi alhuoh kichiem thei lheh ho’a ding bou ahi tithei in aum’e. Chule thilthah podoh theimi ho’a ding in lolhinna abailam zep’e. Azilna thei ding mun tamtah aum’e. Hiche zong hi 10+2 zou akuon’a simpan jieng thei ahiye. Doctoral course gei aumna’n, diploma le certificate course zong aumkit thou in ahi. Institute ho’n 2D-3D animation, graphic designing, visual designing, visual effects, digital film making le adang dang asim jiuve. Natohna ding in media house, publishing house, newspapers, production house, advertising agencies le academic institution ho’ah kot akihong zing’e.
9. Designing Course:
Simlai chapang tamtah in 10+2 ahin chai’u leh professional course lamjoh’a akiheilud nuom uvin, hinla nu-le-pate’n BA/MA beh chai phot leh tijoh i-naha seijoh jiuve. BA/MA i-simsah sung’u chun hedbe ding tamtah ana hedbe man uvin, hinla amaho lungludna lam’a kithahpat kit ding phad pamai saloi leh ngapcha lou loi tamtah aumji tauvin, ahinkhuo’u chu lunglud louna lam’a kiheilud chu ana himaitai. Designing course hi thanop umtah leh lunglud umtah khat ahiye. Fashion designing, jewellery designing, interior designing, apparel, textile le automobile designing course ho asimtheiye. Hiche course hose hi undergraduate akuon’a simpan thei jiengseh ahiuve. Asimbe nuomho’n doctor level changeiyin asim sim thei nalai uve. Eima business set-up a sumhol ding chu atamjo thanopna ahiji’n, chule alolhing thei lheh uve.
10. Fine Arts Course:
Fine arts akiti tieng leh art chuom chuom: painting; dance; drama; music; sculpting; ceramic design; mural design; pottery design adg. ho seina in akimang’e. Mihiemho deidan achuom chuom ahung piendoh zing toh kilhon in hiche course simho’a ding in natohna ding le summuna ding tamtah aumzing’e. Eiho lam’a pienpi khut thiem’a thilbawltheiho’n gasim’u henlang hileh lolhing lheh uvinte. Course chaiho’n advertising agencies, textile industries le media house ho’ah atong thei uvin, chule amaho changseh in zong nna akitoh thei uvin, sum akihol thei uve. Dancers, musicians, painters ho’n amaho changseh’a nna atoh’u leh alolhingjo uve. Chule mihil in zong apang thei uve.
Hiche achung’a hung kisei career hohi India ading’a tulaiya aminchie, chule simlai tamtah in alungludpi uva asim zing ho’u ahiye. Government office a natoh bouseh hinna ahilou dan mi’n aha hed cheh cheh in, eiho’n zong i-hedna ban uva i-hedbedi’u deisah ahiye. Mihiem’a ding’a innchen doh ding kitihi anuomlou koima um puonte. Government service bawlho ama lhalo bouseh’a innchengdoh zou ding lhom lheh inte. Nehguh akuon’a ki gamla’a, dihtah tah’a natongho’n lhalo tamtah asan vang uvin alunggel bang uvin a inncheng doh zou pouve. Alo atam leh asum manna ding zong tam ahipai jieng’e. Innchen kitihi thiengthou tah le Pathien deibangtah’a akipatdoh leh lolhinna’n anung azui nuom’e. Sum le pai tamtah tah lam hilou’a mu’a, Pathien phattheina kachan ahi tingam mi tamtah um zong leh o-chad ding ahipoi. Pathien phatthei buoh chantheina ding in ama’n thepna eipieh’u eipiehna bangtah in mangcha utin, ama deilou sumho neh ding velel lou in hinkhuo mang’u hite. Eima khang’a nuomtah’a neh’a chate’n genthei tah’a hinkhuo ahin man tieng’u leh chate oimo ding anahi behsehji poi. Ei suhkhiel jieh zong ana hikha maithei ahijoi. Chule guh-le-lah’a thepna hol zong a thring valtai. Thiengthou tah in thepna hol’u hitin, agaa tuitah nejo’u hite.

KPI-The lone constituency - LD May 2012


Kangpokpi Constituency ipi ati leh Nepali ho’n election ated theiji’u ahidem tihi mitampi lungdonna khat ana hipeh’e. Achomlam’a seidi’n, un-reserved seat anahi khah jieh ahiye. Ipi ati leh un-reserved seat anahi ham, athusim ana sud’u hite.
Manipur’a first general election ana um masang, Pu KC Pant Home Minister anahi laiyin Pu Kishore Thapa, General Secretary, Gorkha Union in Home Minister pu hieng’ah Gorkha ho’n Kangpokpi Constituency’a election ated theina ding uvin memorandum ana sep in ahi. Hiti chun 1974 kum in seat 60 lah’a election ana um in Kangpokpi Constituency a Congress ticket a ana kaidoh masapen’e. Term kit in atedkit in ana kaikit’e. Hiche’a kuon chun un-reserved seat ahung hipeh tai. Ama zou in Pu LS John ahung kai in aban in Pu Thangminlien Kipgen ahung kaitai.
UNRESERVED A KUON RESERVED A KHEL ANGAINA AJIEH HO:
Pu Kishore Thapa in Pu Paokai Haokip, Outer Manipur MP, le Pu SL Paokhosei khang in Kangpokpi gamkaiya Nepali ho chenna’a Panchayati Raj a aki vaipuohna ding uvin lampi ana vad panta’n ahi. Thinglhang gam’a kivaipuohna chu District Council nuoi’a um ding dol ahi’n ipi ati leh hill district khat nuoiya Panchayati le Council umkhom thei ham? Thinglhang district dang’a zong Nepali acheng thou in ahin Panchayati Raj institution chiena aum poi. Hedding khat chu, Kangpokpi gamkaiya Nepali atam in Hill District holah’a General mi in MLA kaina thei chance anei’u chu Kangpokpi Constituency bou hi ahi maiye. Unreserved ahi jieh in Meitei khat in zong ated’a kai doh jieng thei ahi.
1997 a Election result data anuoi a hin kahin tahlang’e:
Position Name Party Gender Votes
1. THANGMINLIEN KIPGEN NPP M 8693
2. KISHOR THAPA IND M 6522
3. HAOKHOLAL HANGSHING INC M 5589
4. S. DAPHYA IND M 1495
5. TEK BAHADUR IND M 185
6. S. LOW IND M 96
Eimi i-kailaise uvin aphana’n, ahin i-kai zing ding’u ahi ti’n koima aki tep ngam’ah aki umpoi. Tuchung zong chun Nepali khat 2nd a ahung’e.
IMPHAL ZONE:
Tu masang chun Sadar Hills a Kangpokpi le Imphal toh kinai khuo tampi Urban Area a koi ding ti’n Meilhei ho’n nasatah in ahin guong uvin ahi. CoPTAM pan hadna jal’in phel lhah in ana um in ahi’n mipi aki lung ling-laotai.
Manipur thu akisei tieng leh, “It has 9 District’s and “Sadar Hills Area” kiti hi i-jahpan tahdi’u tahsan aum’e. District status la anei ngal hih in ahin Senepati District a kuon administratively detached ahitai. Meilhei hohin ipi tohguon anei’u ahidem? Gel khamsed ahi.
Achung’a kipe point ho jieh hin reserved a khelloi’a Kuki domain hisah angai tai.
RESERVED A KHEL MO AHI DEM?
Sadar Hills’a MLA 3 inei uvin, amaho panna’a Outer Manipur MP pa leh Sadar Hills’a Civil Society Organisation ho’n hin makai’u henlang mipi’n ki tosot leh ipi himo dieh ding ham?
Mi konkhat in Nepali holeh Sadar Hills a Non-Kuki hon hin doudal uvinte, ti ngaidan anei uve. Adih’e, adoudal chu umding mong ahinai. Ahi’n, thil thupi khat i-bawl ding leh mi zouse kipa sah chu thil hitheilou khat ahi naban’a RISK lah angaina aum’e. Ajieh chu Sadar Hills chu Kukite ding’a i-future’u ahi.
Source: www.bombiel.com
Juana N. Chongloi

Aishi khuo mite'a ding'a manna - LD May 2012


Aishi khuo hi Chin State sahlam’a um ahi’n, kum 2010 chun akhuosung uva gamsa damlou khat ahung lhalud in, aki tha uvin, asa aneh’u leh akhuo jang uvin adammo uvin, nikhuo chomkah sung in mi 9 jen athi uvin ahi.
A dammo pat zou’u ni khat, ni 2 pan in ahung ha dammo cheh-cheh uvin, achaina’n thina’n ahin luokhum tauve. A chuti dammo phad uvin khosung’a adam domho’n adamlouho chu Khampat Hospital lam’a aposuh uvin, hospital lhung manlou’a lamkah’a, hinkho bei zong aum uve.
Hapta khat-le-ni sung in innko 20 vel sung’a mi 9 jen in dammona jieh in hinkhuo beina chan ana tuoh uve. Ngaina dan’a ana kitahsan chu “khosung’a gamsa lhailud aki tha’a, akineh leh khosung mite’n tuosiet atuohkhajie” ti ahi. Amaho’n zong chutobang ma hiding in anagel uve.
Gamsa aneh zou uvin, khosung mite khat in lamdang tah mang aneiyin ahi. Amang in mikhat in “Idia ka uicha’u na kitha uva, naneh’u ham?” ati ahi. Khosung mite chu hiche mang jieh chun akicha den kit tauve. Adammona’u chu gam’a thilhaho dammosah dan in agel uve.
Ahin adammona’u ajieh pentah chu aki khuol’a ahi leh sakhi damlou, gamlah’a neh-le-chah ki hol zoulou, khosung’a hung vahlud chu atha uva, asa aneh jieh’u ahipen’e. Sa damlou akineh leh kidammo’a, kithi thei ahi.
Damlou jieh in Khampat ahung lhung uvin, Khampat khopi sung’a tahsan chate leh doctors ho’n ahepi uvin, nasatah in apanhu cheh uvin, azen uvin ahi. Ahin dammona’a sum-le-pai tampi bei ahi’n, alhing’a panhu zouna aum thei puon, aban aki zen uvin ahi.
Kum 2011 chun anah nah in lou alhou uvin, chang a-ad uvin, ahi’n alousuohga’u zouse’u chu ajuoh uvin adammo lai uva akizenna’u sum abatho’u asah’u leh anehdi’u aumkit tapoi.
Khosung lamkaiho’n panpina ahin thum uvin, tahsa-le-lhagao’a sopi khat ahitoh lhon in, aki lainatpi’n, panpi theina lampi aki ngaituo’n ahi.
Nung zep chun Tamu Christian Church leh Khampat Christian Church a Pastors holeh upa ho’n agavil uvin, anehdi’u annchang  phachuompi aga ki hom in ahi. Khosung mite akipah thei lheh uvin Pathien thangvah in um zing tahen!
Hitobang tuosiet hi mizouse’n kituohlou chule koima’n kipeldoh theilou ahi. A thupipen’a kigel chu “khat-le-khat genthei tuosiet tieng kilainatpi ding” hi ahi. Genthei hahsat natuo tieng leh pawl (houbung) khentum neilou’a koima zouse’n i-toh chieh diuvin ikitiem uve.Pathien in khosung mite, apanhu ho chu le hiche thusuo simho zouse phatthei buoh tahen!
Dr. Nehkholal