Monday, June 27, 2011

Song of the month - LD June 2011


HINNA LEKHABU

Hinna lekhabu’a chu namin kizih hitam?
Apeh’a kizih’a chu namin kisun hitam?

Lei hinkhuo hi abei phad tieng
Lhagao zouse ama mun’a
Chie tading in lekhabu’a
Amin’u aholchieh ding’u

Hinna lekhabu’a chu namin kizih hitam?
Apeh’a kizih’a chu namin kisun hitam?

Pakai vaihomna ni’a chun
Lhagao zouse ama ang’a
Vaihom pieh’a ki umchieh di’u
Aw sopi naki guot tam?

Hinna lekhabu’a chu namin kizih hitam?
Apeh’a kizih’a chu namin kisun hitam?

Van inn nuomtah’a cheng ding in
Ngailud Pakai chun eitiem’ui
Chu inn nuom’a chengdi’n nang zong
Huhhingpu nanei tah’em?

Hinna lekhabu’a chu namin kizih hitam?
Apeh’a kizih’a chu namin kisun hitam?
Hinna lekhabu’a chu namin kizih hitam?
Apeh’a kizih’a chu namin kisun hitam?


Singer: Lhingboi Singson
Album: Kinepna Gam
Lyricist: Lalhnunpuii

Census 2011 at a glance - LD June 2011


· India now has a population of 1.21 billion according to the latest census
· 181 million people increases from the last census nearly equivalent to Brazil population
· Indian population is now bigger than the combined population of USA, Indonesia, Brazil, Pakistan and Bangladesh
· Among the states Uttar Pradesh is the most populous with 199 million people
· Of the total population 6237 million are males and 586.5 million are females
· The density of population is highest in New Delhi (11.297 persons per square kilometres followed by Chandigarh 9.255)
· India now has a child sex ratio of 914 females against males and overall sex ratio increase to 940 against 933 in 2001 census
· Among the states, Kerela with 1084 has the highest sex ratio.
· Literacy rate goes up from 64.83% to 74.04%. It has a male literacy rate of 82.14% and female literacy rate of 65.83%.
· Kerela with 93.91%, continues to occupied the top position in literacy while Bihar with 63.82 remains at the bottom.
The Census 2011 was done in two phases, house listing and housing census and then population enumeration. An estimated 2.7 million officials had fanned out across the country to undertake the exercise.
The decadal exercise the 15th head count of India’s population since 1872 to create a data base on demography, economic activity, literacy and education, housing and household amenities, urbanisation, fertility and mortality, social structure, language, religion and migration. This census covered 640 districts and 5924 sub-districts. The cost of the couting exercise is 22,000 million.

Exam passed - LD June 2011


Thiemvetna pe zouse’n a result angahlel uvin, apang zouse’n lolhinna amu pouvin, hinla gunchu tah’a ana pangho vang alosam ngai pouve. Class X le Class XII exam 2011 a pang’a laijon a lolhingho aki thumop nuom’e. Result asuo’a, na lolhin leh gangtah in na marksheet chu internet a ga download in.
1. Exam result asuo’a, lolhinna nanei leh abanchu ipi stream a kalud’a, ipi subject kalah ding ham ti kigelta’n.
2. Subject le stream zong hi asim ding nang hizong le chun innsung mite toh kihoutuoh in.
3. Science, science ti’n zong mohpen pen hih in, na innsung dinmun zong vedom in.
4. Subject lhenna zong chingtheiyin, hiche chun na damsung hinkhuo asiemding ahitai.
5. Subject le stream thu ahin lekha sim sangho zong dong in, khonung leh nakisih louna ding in.
6. Subject hi marksheet a mark atam tam in geldan lang, nalungludna pa zoh chu banzom in. Ahin subject hiaphamo aumpoi. Eima’n phatecha i-simpa zoh chu athupi pen ahi.
7. College lhenna’a zong chihthei angaiye. Naguolho tamna nalhen ding ham, aumlouna nalhen ding ham?
8. College nalhen tieng leh athupi pen chu ‘Teacher’ nahildi hochu phading hinam, itobang degree, experience anei uvem navetding a building, dress le naguolho tamna’a navetlou aphai.
9. Na college kaina ding past result zong venlang, athupi pen chu Teacher ho qualified (MA/MSc) ngen hinauvem ti navet ding ahi.
10. Class XI le BA/BSc zopna ding’a na innsung mite toh kihoutuoh in. Manipur hiding ham, outside Manipur nati’em?
11. Keivang Shillong, Delhi ti’n mohpen pen hih in. Na innsung dinmun zong nahedsa ahi. Delhi lah’a laijon nungah thithu kiseiho zong geldoh in.
12. Ka laijon, Class XI le XII hi Manipur sung’a nasim ding vang deisah nahi. Azehchu gampam’a umding in naki phalpoi. Se le pha nahekhen behseh hih laiye.
13. College kaina ding naki gellhah tah leh hiche college achun Admission form gala’n lang, entrace ngai idng ham, ngailou ding ham dong chien in.
14. Result asuo’a, internet a na download na marksheet chu mangcha’n lang admission hol jieng in. Original marksheet nanga leh na vaigei ding ahi ti sumil hih in.
15. Admission form College zouse’a lah vang laijon hobawl ding in pha akisapoi. Ahin na marksheet ahomo behseh leh akhohpoi, bawl in.
16. Na marksheet ahoithou nah leh college nadeina’a chun chie in lang, a college nadeidan chu seijieng in. Chuti leh naki hethiem jieng ding ahi.
17. Admission bawlna’ah innsung mi koima mangcha hih in. Ima zouse nang kipei in, na nu le napa’n sum apuohdoh chu alhingsed ahita’n, Class X pass nahitah leh imacha nabawlmo ding aum tapoi.
18. Admission hol’a nachie tieng nasam akilom dom in koiyin. Navon zong akilom dom in kivon in. Mi’n tulaiya hi hairstyle le dress a mihiem khat amihina avet ahitai.
19. Admission hawl/bawl’a nachie tieng kinavah sah lou in bag kipuoh in. Na document muntin’a thansah hih in, amitmo kaiye.
20. Admission bawlna’a min thu nadoh tieng kineosah tah in dawnbut in, chuleh maban pan nalah ding dan zoh haseiyin. Chuti leh mi lungsiet nachan ding ahi.
Life is a choice, not luck. Make a right choice that will surely leads you to success.

Multipurpose National Identity Card - Khupminthang Khongsai, Contributing Editor, Laijon Digest


Ka Laijon, Information Technology Age a um ihi tahzeh uvin tulha ahin hiche MNIC thu hi laijon innsung miho’n i-hedteidi’u dei aum’e. Hiche card hi Unique Identification Card ti’n zong akihei. Hiche hi western country ho’n kum 5 masang lai akuon chun ana mangpan tauvin, India a vang manthei hiding ham ti tuchung 2011 census toh govt. in ahin sumat in, ahinla mipi tamtah asunohphah lheh jieng’e akiti. Abang in hiche card hi Bible a 666 kisei chu ahi mong mong tai ti’n Biometric, lim kila ngam talou zong tamtah aum’e. Guollhang chapang khat zong chu lim akilah zou chun ahingnu’n Satan nou ati’n, amin khel in 666 ti’n akoutai. Lim ana kilasa, kisihlih kiguo zong tamtah aum in, ahinla laijon innsung mi chengse’n vang hiche hi gam khantou dungjuiya kikhelna khat ahi’n, nei chieh ding in pha akisa’e.
Ration Card, Greeting Card, SIM Card, BPL Card chule ATM Card ban’a Card thah hi i-hedbe lou’u akhohtai. Hiche card hi India government in a citizen zouse kom’a pieh ding ati ahi’n, hiche hin citizen hina, gam venbitna chule thil phalou akuon’a huoidohna hinte ti ginchad ahi.
Hiche card sung’a data umding hochu- Name, Address, Educational Qlfn. Signature, thumb impression, Blood group chule card zouse hi number kipe ding, 16 digit hiding, hiche chu memory 16 megabyte hiding ahi.
Card kiman theina hochu- government toh kimat’a tax zouse piehthei, telephone zong ki connect thei, bank account honna’a manthei, government scheme ho mutheina, driving licence muna thei, chule election card le pan card zong siemna thei hiding ahi. Hiche card a 16 digit dungjuiya government in vaicha ho ding’a athilguonho zong amuchet chet theidi’u, thinglhang’a ding solar lamp ho khopi’a tangden tiho umtalou ding, loan nadel’a namu tieng zong leh tulaiya percent ti zong umta lou ding, bat mang thei zong hikit talou ding. NREGS nikhutha ho zong eima bank account a ludchet chet tading, bazar kaina’a zong kipuoh’a manchah jieng thei, sum puoh zeh’a tijad ngai talou ding, card neiho’n India gamsung’a hoilai mun hizong leh vote alhah theidi’u, electricity bill i-bat leh agui lahdoh um talou ding, abul lam akuon’a kha hijieng ding, bill zong innmun akuon’a pieh jieng thei hita ding chule adang dang tamtah zong aum nalaiye. Hiche 16 digit number neilouho’n nei le gou ajuoh theiloudi’u, choh zong achoh theiloudi’u hikit nalaised.... kare.... hiche zeh hi hichu’o, 666 atina’u hi. Ka laijon, ahi’a aboina ding khat chu, driving licence le Pan card a min, kum ahilou leh address bang ana kibah lou leh police in eimat jieng ding tina ahitai. Hiche hi government in India gamsung’a adiehset’a terrorist, thilse bawl ho akuon’a kivendoh tei ding, chule black money ho control theina ding le nehguhho matdoh theina ding’a tohguon lientah’a anei’u ahiye.
Card hi aphatna ding tamlheh achu’o, ahivang’a private secrecy umthei talou ding, government in nanei nagou zouse ahed jieng ding, akisel umthei talou ding tina ahitai. Card a iti hamkhat’a eima hina ki record khielkha aum leh muntin’a boina kituoh thei nalai ding ahi. “Man is born free but everywhere he is chained” tichu hung hiding ahitai. Ka laijon, a ipi chu hitaleh, thilkhat asuo leh asietna le aphatna khuoltuoh’a, hedchien’a, chutieng leh panlah ding ahi ti sumil poute.

New Delhi i-minsietna mun’u hizing ding hitam? - LD June 2011


New Delhi tuolpi’a um eimi nungahho thusim ina jadoh zing uvin ahi. Lolhinna sangtah tah hinmuho thusim zong ina jajiuvin, vangsietna sangtah tah hintuohho thusim zong ina jadoh jiuve. Mihiem ihizeh uvin mi zouse’n thusim chuom chieh i-nei uvin ahi. Koima zouse thusim akibang suohkei theipoi. Lolhinna tuohho ikipapi uvin, vangsietna tuohho i-lhasietpi uve. Hiche ahung umdoh theina chu koimacha amachang’a hingthei i-umlou zeh’uh ahipen’e. Laijon khat ihizeh uvin lolhinna le vangsietna chung’ah lunggel puohdan iki hedthiem pieh tuo jiuve.
Eiho’a ding in gampam tamtah aum’e. Ahinla gampam tamtah lah’ah New Delhi ahin eimite i-tampen uvin ahi. Atampen ihi’u toh kilhon in newspaper le magazine ho’ah i-thusim’u ahung kisuodoh zing in ahi. I-seisa ma bang uvin vangsietna hileh vangphatna hileh ahung kisuodoh dungjuiyin athuoh ding dan koima seilou in lungthim in ahin phuongdoh jiengji’n ahi. Innlam’ah thuthang tamtah akija zing in, hiche thuthang hozong hi atamjo New Delhi akuon thuthang ana hikitji’e. Azehchu i-tamna pen’u ahizeh in thuthang zong atamna pen ahiding hedsa ahikit’e.
Tuchung in zong New Delhi akuon in thuthang khat ahung umdoh kittai. Cecilia Chong kithana thusim hepha zouse’n alaidip akidop suoh keidi’u tahsan ahiye. KSO (D) Press Release kamudoh chun keima tah zong katimul akithoudoh jieng’e. Ajing jingkah in local paper ho’ah athu ahung kisuodoh kit in, jachad le puohnat umlheh zong leh thusuo ahizeh chun ahung kisuodoh ding mong ahi’n, ipi ilodi’u hitam? Akichai chu akichai ahi maitai.
Cecilia Chong hi 2005 kum chun Churachandpur a um Kam (name changed) toh ana kicheng in, maban ding gelkhohna jal in New Delhi ana juonlhon in ahi. Hinla New Delhi ana zot lhon chu amani’a ding in kikhenna zoh ahung suohdoh tai. 2010 kum in ana kikhen lhon in, hiche akuon chun Cecilia in Nigeria mi Innocent Nwayo toh kilungsietna hinkhuo ana mang khom lhontai. Kichenna chet aumlou vang in Uttam Nagar Phase II ah innkhat aluokhom lhon’e akiti. Inn neipa Gurdev Singh in inn bahara lahnuom in a inn luona lhon chu agaveji’n, hinla koima ana um jilou zeh in ana kinungle kitji’n ahi. Innvel’a umho’n aseina uva inn-neipa’n ni 12 zou sieh leh inn bahara ahung dongji atiuve. May nisim 20 ni, nilhah lam nidan 4:00 don in Gurdev Singh inn bahara dong ding in achiekit in, nidang’a banglou tah in Innocent le Chong room akuon chun thil namse tah khat aja’n, alungdon man in Police ho ahedsahta’n ahi. Police ho’n kot akhen hong uvin ahileh innsung’a chun bag sung’ah Chong luong damsa chu ahin mudoh tauve.
Gurdev Singh seidan in Innocent le Chong in first floor aluo lhon ahi’n, Nigeria mi mama Michael kiti khat in third floor aluo’e ati. Puon’a kiveimi dan in akisei lhon’e zong ati. Hinla police ho akuon’a thulhut kimu chun aseina’ah innsung’a chun puon’a kiveiho von ding mong mong imacha aumpoi atiuve. Hiche thu ahin police ho’n FIR khat register abawl uvin ahi.
Ajing in Delhi thusuo ho’n Nepali nungah khat athisa’n akimudoh’e ti’n ahin suodoh kit uvin ahi. Ahinla Chong lawiho voter ID card khat mudoh in aum in, hiche akuon chun athi chu Nepali hilou in Chong ahida’n heddoh ahung hibep’e. Eimi nungah khat athi’e ti heddoh ahitoh kilhon in KSO (D) in nasatah in pan ahin lapai uvin, Chong luong damsa chu Dwarka Christian Cemetry ah Zomi Christian Fellowship (ZCF) Pastor TK Lian in vuidohna aneiye.
Alangkhat’ah Chong lawipa Innocent chu holmo in aum in, hiche thu kisut changei ahin mudoh ahi hih laiye. Innocent hin ningkum October lha’a chu India ahin zotlud ahi’n, Mumbai akuon’a New Delhi ahin zotkit ahiye. Tu’a a inn luona Uttam Nagar Phase II a hi tukum February nisim 4 akuon’a umpan bep ahiye. Police in Innocent chaloh dan Nigerian Embassy hedsahna anei in, chule Nigeria mi phabep zong thudohna anei tauvin ahi. Innocent toh kithuo hiding’a ginmo mikhat police ho’n aman uvin, thudoh ding in ahen uve. Ginchad umtah akuon’a thulhut kimu khat in aseina’h Innocent hi a visa kichai ahita’n, India a aum nahlai ding tahsan aum tapoi ati.
Thudang kija khat chun aseina’ah Innocent inn luona building ahin nungahho ahung vahlud zing uve ati’n ahi. Hiche nungah hochu party bawl ding’a kivon ahizing uvin, ahung valud phad’u zong jaan khang nung jiengseh ahiji’e akiti. Khatvei zong hiche nungah hochu khaam in aum uvin, thudoh ahina uva chun simlai jiengseh dan in akisei uvin ahi. Mivom guollhang hotoh kivop zing chu Chong bouseh hilou’a, nungah dang zong phabep um nalai hiding ham ti ginmo aum’e.
Thusuo jad jad, achuom chuom hung suoh zong leh eimi numei khat athisa’a bag sung’a kimudoh kiti jieng vang hi thil gimnei tah khat ahitai. Chule hiche thusuo kisut changeiyin Chong hi koicha koinao ahi heddoh ahi hih laiye. Police akuon’a thulhut kimu khat chun aseina’ah  a innsung mite’n case ahung bawl uva ahileh hiche thu hi thah boipi hiding ahi ati.
Gampam’ah mi tamtah i-umdoh tauvin, hinla akhoma ma jieng khat chu i-umna mun’a imi isa koima’n eina hedkhah lou ding hi thil tijad umtah ahiye. Eimi simlai le natong, gampam’a aumna mun zouse’ah KSO le KWS aum suoh keiyin ahi. Nu le pate’n zong cha le nao gampam’a i-koidoh ho’u hin KSO le KWS a khohgel nah uvam ti phatah’a khuol chil ding in deisah ahiye. Gampam’a um hingal’a, ami asa kibahpi alaijonho’n aumlam zong ana hedlou, chule a umna mun zong kihedoh lou mi phabep aum’e ti’n ginchad umtah akuon in thulhut akimui. Mihiem koima i-chang’a phathei aki umpuon, i-boina, i-lungdonna le i-kipa nikhuo’a eihin kithuopi ding imi isa kibahpi hotoh kihedtuo tei tei ding hi gampam’a umho’a ding’a thil poimotah ahi’n ahi.
Tuchung’a Chong in ahinkhuo achanna chung’ah lunglhai louna thuphuon internet ah tamtah mudoh theiyin aum’e. Facebook ah pasal khat in Saipikhup toh nungah melsetah’a kithana lim internet akuon’a kiladoh chu Chong kithana lim dan’a siemthu in abawl in ahi. Ahinla hiche lim siemthu chu ipizeh’a nampuon toh akoitha ahi hilchetna peding’a facebook user khat in thupieh anei phad in ana ladohtai tithu zong akijai. Khat vangsietna chu khat in kichepna’a ana bawl lunghanpi zong tamtah aum’e. Chong hin ahinkhuo mantamtah ajad le nampi chanpiho’n kihilna’a aneitheina ding uvin ana lhasuo dan’a i-gel ding uvin deisah ahiye.
Gampam’a um numeiho thu kithang kijadoh aum zing jieng in ahi. Khat le ni mitmona zeh in gampam, adieh’a New Delhi mun’a um i-chanute’u zouse minse dan in aumdohta’n, akhoh behseh’e. Gampam’a um numei zouse akibang ding’a gel’a, moh thed jieng zong mitamtah aumtai. Agelkhiel lheh uve. Som gieh khat in azun ache leh somgieh zouse zunche akiti’e. Hinla ana hidieh jipuon ahi. Khat le ni mitmo zeh’a adang zouse’n zong minsietna atuo thei ahiye. Nungah khat mitmo zeh’a nam pumpi in minsietna amuthei ahi ti geldoh zing ding angaikhoh lheh jieng in ahi. Nopsahna ding ahilou leh sum bai muna ding gelna zeh’a kilhathangna chun kum tamtah hung kisiemtou tou nampi min chu imacha lou thet’a asuh lhah jieng thei ahiye. Delhi Police officer khat in aseina’ah North East numeiho zeh in ka natoh’u ahahsa lheh jieng’e ati’n ahi.
Innmun’a um nu le pate’n zong gampam’a um i-chate uvin itobang hinkhuo aman’u hinam ti khuol jiji ding deisah ahi. KSO ho aumnai moh tijieng thei ahipoi. Nangailud tah nacha chu ajad le nam mite’a ding’a jachadna hung kuondohna pen ana hikha thei ahiye. Hizeh chun gampam’a um i-chate uvin KSO le KWS agelkhoh nah uvem ti heddoh teiyin aphai. KSO le KWS toh kigamla chapang chu ahinkhuo zong i-chan hamkhat achavaisa ahitai kiti leh seival hipuonte. Nam minphatna susetu’a i-cha le nao ahung pankhah ding tijadna’n nei’u hitin, a hinkhuo mandan’u vetlhah pieh zing le’u hen eiho ding’a zong i-sum senlo umna anahijo ding ahiye.

Career queries - LD June 2011


Pu Editor, kahin dohnuom chu ahileh 10+2 Arts simlai kahi’n business lang’a kalunglud lheh jieng in hinla boina neokhat zeh in Science, Comerce tiho kana lathei tapuon, tua kasim kajo phad leh ipi subject pen laleng business lang'a chance kanei nalai dem? Lungsiet'in neihin seipieh di’n kahung tao'e.
+919402722285
Laijon,
10+2 Arts nachai tieng leh business lang’a naludmona ding imacha aumpoi. Bachelor of Business Administration (BBA) bawl le chun na lungludna subulhingtu hijieng tan nate. BBA hi Professional Course ahi’n, BA, BSc, B.com kitiho bang’a degree course zong ahithou’e. 10+2 a Science le Commerce nalah theilou zeh in lungneo hih in. Ipi stream hizong leh BBA lahmona ding imacha aum diehpoi. 10+2 nasimna’ah mark asang theipen muna ding in hatah in panla le chun, BBA ludna ding in nahin kithuopi thei pen inte.



Pu Editor,  Cl-X simlai kahi'n ken katup chu I.F.S (Indian Foreign Service) ahin, Cl-XI apat ipi subject (tichu  science/arts) kila leh apha dem?  Ipi iti kilolhin ding ham? Lungsiet tah’a neihin seipieh di’n kahung tao’e. -Lulun Haokip
Laijon Lulun,
Indian Foreign Service natup chu LD in nahin kipapi lheh jieng’e. IFS nahi theina ding in UPSC na jodpa angaiye. UPSC jotheina ding in ipi subject hizong leh na lahpen pen chu phatah’a master ding ngaituo in lang, chule text book bouseh in mihiem lolhinna apiehlou ahidan zong ana geldoh zing in. Ipichu hitaleh Indian Foreign Service lungtup’a nei nahizeh in UPSC ading in phatah in ana kiguo in. Laijon Digest February issue a Career Column chu ana nungvet le chun UPSC kiguonna ding in nahin kithuopi thei inte.

KSO Silchar Brance phudoh hita - LD June 2011


Achiesa May nisim 1, 2011 nikhuo chun Kuki Students’ Organisation (KSO) Silchar Branch phudoh in ana umtai. Chule May nisim 15, 2011 chun 2011-13 geiya lamkai ding’a lhendoh’a um lamkai thahho’n KWS-Silchar kaikhomna’ah Pu Dr. J. Guite Asst. Professor, Assam University, Silchar khut’ah oath taking ananei tauve.
Sl. No. Name Designation
1. Ngamkholen Haokip President
2. Paojatong Singson Vice President
3. Lunminthang Mate General Secretary
4. V.Lhingboi Haolai Joint Secretary
5. Paominthang Haokip Finance Secretary
6. Hemminlal Haokip Inf. & Publicity Secretary
7. Thangminlen Singsit Asst. Inf. & Publicity Secretary
8. Thenkhogin Haokip Education & Statistic Secretary
9. Lunkholal Guite Social & Culture Secretary
10. Kamminlen Changsan Games & Sports Secretary
11. Dr. Linda Changsan Treasurer
Sd,/-
Hemminlal Haokip
Inf. & Publicity Secy. KSO - Silchar

English in a nutshell - Shongminthang @ Gugui Haokip English Honours III Yr. Modern College, Porompat, Imphal - LD June 2011


In this latter-day of faster communication and globalization, English remains the mantra for the secret of success especially for young learners like laijon aspirants. Unless our communication skill is up to the mark with English as an International tongue, the interviewer of the HR may bid us for the next session for the rest of our lives. To be a fluent speaker, one needs to learn from every possible corner, maybe from others or in our own ways like listening to BBC, VOA, CRI, National and so on and so forth. Apart from Radio to TV Channels we should start reading English newspaper articles aloud and look for new words and sentences format. You may also install English advance dictionaries CD software to your PC to practice the stress and pronunciation at any time. Many publishers and writers may draw your attention although the actual learning method lies within you as English proverb says “Rome wasn’t built in a day”.
In broader sense, we learn in two ways- written form tracing back to its history and spoken form with the help of phonetics and grammar.
To gain confidence from the grass root level one needs to learn and looks back as here under:
Literature (from Latin Littera; letter) is the art of written works which means “acquaintance with letters”. It is prose, written or oral, including fiction and non-fiction, drama and poetry. Different ages are highlighted in brief as below to trace back its history:
1. Old English or Anglo- Saxon
2. Middle English literature
3. Renaissance literature
4. Early Modern Period: a) Elizabeth Era, b) Jacobean literature, c)Caroline and Cromwellian literature,  d) Restoration, e) Augustan literature
5. 18th Century literature
6. Romanticism
7. Victorian literature
8. English literature since 1990: a) Modernism, b) Post-Modern literature, c) Post World War II
Following the above cited chronological view, phonetically we have 44 sounds in English with 12 vowels, 8 diphthongs and 24 consonant sounds. Understanding all this with sound symbols which we have found in dictionaries and thesaurus must help to improve in our pronunciation. Besides differentiate the dissimilarities between British and American English in terms of pronunciation, spelling, grammar and vocabulary is a must for.
Here are some differences in terms of spelling and vocabulary:
1. British word ending in “our” is “or” in American English as in; colour – color, honour – honor, favourite – favourite.
2. British word ending in “re” is “er” in American English as in; centre – center, metre – meter.
3. British word ending in “ce” is “se” in American English as in; defence – defense, offence – offense.
4. British word ending in “ise” is “ize” in American English as in; recognise – recognize, realise – realize, analyse – analyze.
5. British word ending with “ogue” is “og” in American English as in; dialogue – dialog, catalogue – catalog.
6. British single consonant often double in American spelling as in; wilful – wilful, enrolment – enrolment, instalment – instalment.
In terms of vocabulary:
The first seems British word and the latter be an American word as in; holiday – vacation, invigilator – proctor, lift – elevator, main road – highway, mobile phone – cellular/cell phone, nursery – kindergarten, pharmacy – drug store, queue – line, shop – store, CV – resume as Bio-data in Indian English.
Some knowledgeable for better English
Ø Sometimes the date is written in numbers only as for instance 9/7/1988. This should be avoided, as confusion may arise- to an Englishman it means 9 July 1988 but to an American it means 7 September 1988.
Ø Do not use Cockney as a synonym for Londoners because not all Londoners are Cockneys. Ø Be aware of using Capital and small letters as; Many bishops were present at the meeting, but: The Bishop of London chaired the meeting: and X was a professor at Harvard University, but Y was Oxford Professor of English History.
Ø TOEFL: Test of English as a Foreign Language (http://www.toefl.org)
Ø IELTS= International English Language System (http://www.ielts.org or http://www. ieltsindia.com)

KMAA KICHO HING KIT TA



Achiesa 1990 kum’a, ana kiphutdoh Kuki Martial Arts Association (KMAA) chu achiesa 25th April, 2011 nikhuo in Kuki Innpi Churachandpur (KIC) hedpiehna nuoi le frontal organization khat hina in aki chohing kitta’n ahi. Hiche nikhuo in KIC Office Tuibuong mun’a KMAA lamkai oath taking nei hochu:  L Nehkholien Haokip - President, Hengousang Khongsai - Secretary, Ngamkhomang - Organiser, S Lalboi Vaiphei - Organiser, Thangkhopao - Executive Member le VLH Nehminthang - Executive member ahiuve. Chule KMAA lamkaiho chengse’n 2011 - 2014 term chan apuohdi’u ahitai.
Oath taking kichaiyin KIC le KMAA lamkaise’n annkuong sokhomna zong anei uve.
KMAA kicho hing kittoh kilhon in Kuki sung’a Martial Arts lampang’a lungludna neiho’n kichuhna jaothei tadiuvin zong KMAA President L Nehkholien Haokip in thulhut ahin neiyin ahi.

Mary le Lhingboi - LD June 2011


Lhingboi alungthim anuom tapoi ti kaheddoh zeh chun kiphatlamna’n eihin bawm in, hinla kei eihin lungsiet zeh’a lungthim nuommo ahi ti’a kagelkit zeh in tu tailou phad lemchang dang Lhingboi kom’a lungsiet thimthu lelna ding umkit ding in kagel tapoi. Hizeh chun kiphalam lheh zong leng ka kiphatlamna hochu ka nunglam toka sakhao’ah kaheng lud in, hinkhuo ading’a kalungsiet ama bouseh ahida’n kaseidoh pieh tai. Hinla kei gellou bangtah in Lhingboi’a ding in kathusei doh chu kipana sang in lunghanbe chehna ahung hijotai. Mary in nathusei chu jadoh leh keichung’a lungnuommo ding ahiye, sei tahih in ahin ti’e. Ahipoi Lhingboi, nahed khiel ahibou’e. Mary toh kei kikah’ah imacha aumpoi. Kahin mu nikhuo akuon in nang’a ding in kalungsietna zouse kana khendoh tai ti’n avel in kaseikit’e.
Phad sodtah kakihou lhon in, hinla Lhingboi lungthim chu keiya ding in akiheidoh tapoi. Hatah’a kakinep vang in kakinepna chu aguilhung lou ding tobang in aumdohta’n, iti panlah ding ham ti zong kageldoh thei tapoi. Hizeh chun lungnuommo tah in mangpha kakilhah lhon in innlam kahin juontai. Kalungthim vang akicholduo thei mong mong tapoi. Lhingboi kalungsietna asandan atepi ding umlou’a kagel ahizeh chun kalungsietna donlou’a eihin koi pieh tobang’a kagelchu thuoh hahsa kasalheh jieng’e. Ipi kati ding hitam? Ahilou leh Lhingboi kaga heldan chu ama lungdei lou lam ana hikha ahidem? Mary toh ipiding’a hibang’a eihin ginmo ahidem? Mary toh kei kikah’a kilungsietna khaogui neocha zong akizam puon, mi hedlou kah’a guhthim’a kana deichad chu ahijieng in, hiche chu kei tailou midang ahe koima la aumpuon, ipi ti mong mong ahidem?
Inn’ah von kaki khel in, David holding in kachiedoh kittai. Athiengsel’a seiding in David chu kangai hihbeh’e. Hinla thuguh kei hedlou khat le ni beh ama akuon’a kaheddoh thei aum khah leh kati ahiye. A inn uva ana um in, mihing, bu naneh tah’am? ti’n kadong’e. Kamin nahedlou ham? Mihing holah’a David kahiye ahinti’e. Jo****al kati’n kanuisat’e. Tuni Mary toh kaki mulhon in, thukhat aseiye kati leh ahung lunglud paijieng’e. Ipithu ahi henuom in eihin dong loi loi jieng in, kenla imacha kasei pieh dieh tapoi. Itih’a pat’a Mary nahel hitam? Nangpa hin imacha neihin seipieh nuomlou hichu’o na? ti’n kasei pieh’e. Hilou chu’o, seidoh ding zong jachad aum’e, Mary kahel leh nuom hih’a, nang zoh chu kadeiye atichula, ti’n ahin seidohtai. Hiche zeh’a chu Lhingboi kom’a kei neiga hehsiet ngai ham ti’n kadong pai jieng in ahileh David abuoitai. Aban seibe talou in kadingdoh in innlam kajuontai.
David lungthim heddoh theina ding’a kaga lunglahna chu alolhing lheh jieng’e. Gari neo kahin toldoh in, Lhingboite innlam kajuon kittai. Lhingboi in kei eihin muchun kipamel apupoi. Ahinla azeh kahedsa ahizeh chun khoh kasapuon, Lhingboi chu keiya ding ahi ti’n kisuong tah in innsung’ah kaga sunglha paijieng’e. Keivang chu welcome behseh vang kahi dieh tapoi.
Verandah’ah katou lhon in, kahoupi guot chet leh lamlien’a gari lien khat ahung lhai zeh chun ka garineo chu kaga tollud in, inn-nunglam’ah katol ludtai. Chuzou in kahung lud kit in, Lhingboi kom’ah kaga toukit’e. Sun’a ikihouna chu ipiti nagel’am ti’n kadongkit’e. Mangcha, nei hethiem maiyin, kahin lungsiet louna ahipuon, kaneo akuon’a Mary toh hung kivop kahita’n, tu’a kei nangni kikah’a kahung kijelud ding keiya ding in anuom theipoi. Lawi bang in kivop zing hitin, hinla lungsietna thimthu avel in hin seida tale chun kati’e ahinti’e. Lhingboi, nangzoh in nahed thiemlou ahibou’e. David in Mary ahel leh Mary anoplou zeh’a alungthim siet man’a nangkom’a azou zou amoh seisei ahiye. Na ginchadlou leh David zong dong naite kati leh alunggel akikhel thut jieng’e. Khuo athimtah zeh in innsung lam zoh’ah katoulud lhontai.
Chomkhat zou in David ahung vahlud’e. Heiha, Bhai.... nang zong na na um ham? Na gari la? Kei umlam heleh hung ludlou ding dan ahiye. Gari lien ahung chu kakipahgu lheh jieng’e. David, Lhingboi kom’a nathusei chu thutah thuzou ahi tuchun hin seichien’o ti’n kano in, kei kaki chiedoh tai.
Jingkhuo ahung vah in, College juon in kachie kittai. Lampi’ah Lhingboi achangseh in ana ding in, kaki mumo sah leh amazoh in eihin kou’e. Kalungthim in hiche chuba hichume akihol hol kati’n, kaki zahmo sah kit nalaiye. Alunghang dan’a eihin gelzeh chun akiphalam lheh jieng’e. Kanung’ah eihin zuiyin, Mangcha, neina ngah tang’o ahin tikit’e. Hichangei ahiphad chun kenzong kangah in, kaki lhonpi tai. Lungsietna thu mong mong kaseidoh lou zeh in amanla apandoh thei dieh puon, thipbeh in class-room chan kaki zuilud lhon’e.
Katouna mun’ah kachangseh in kana tou in, chomkhat zou in David ahung vahlud kittai. Bhai.... ima zouse ken todna dan’a kanagel zeh’a hichan’a nagentheilo ahi’n, neihin ngaidam’o ti’n ngaidam ahung thum’e. Chiedoh’o.... nang tobang mi chavai adang zong um tapuonte kati’n kaletod’e. Lhingboi toh naki hou lhon kit’em? Ima zouse ahethiem suohkei tai. Nahin lungsiet lheh’e.... ahin tikit’e. David thusei banlai tah chun Lhingboi lam kave’n ahileh ama’n zong einave in, amel’ah lungsietna adim in, ngailudna’n atuom chah kheh jieng’e. Kitim zou talou in class room sung’a chun kadingdoh in, Lhingboi komlam kajuon pheitai.
Akom’ah kaga tou in, Lhingboi, kahin lungsiet dan.... kahin ngai val’e... ti’n kaga ngol ham ham tai.  Kipahtah in ama’n zong kenzong kahin lungsiet’e ti’n olcha’n eihin seipieh’e. Kakipah behseh in akhut katuh pieh’e. Hiche laitah chun Mary ahung lud in, ka umchan lhon chu amu’n, amel’ah lhasietna akimu’n, lungthim nuommo tah in class room akuon in alhaidoh in, akinungle tai. (aban lhakit le’o)

Navy Seals - LD June 2011


Minthan ding gelkhoh pen’a nei hilou in, gamsung’a ding’a manchah phatah hijo ding’a siemdoh’a ana um US Navy SEALs ho’n tuchung’a Osama Bin Laden ahin tha jieng phad’u hin a minthang khel khel ding’a siemdoh ahilou vang uvin aminthanna’u asang lheh tai. Hiche thu in vannuoi ahin holing jieng phad hin US Navy SEALs hochu itobang lom lom’a bawltheina nei hi’u ham tichu mitin bildona ahipen maitai. Hiche toh kilhon chun amaho chaloh dan hednuomna zeh zong hintin, 1990 kum’a ana ki release Navy SEALs film chu film lui lam in ana chieta zong leh vannuoi leisiet chung’a tulaitah’a ding’a film kiha vetpen leh akiha download pen asuohdoh ta’n ahi. Hibang lomlom’a mitin in angaisang US Navy SEALs ho thusim chomcha hizong leh laijonho bildona guilhunsahna ding in LD in chomcha’n athusim’u ahin tahlang nuom’e.
Navy SEALs hi WW II laiya United States Navy in gam velhi’a, thuchien khuolding le sepaiho hung nading suhtub ding gelna’a ana phudoh’u ahiye. Hiche akuon chun 1942 kum in US Army le Navy ho kithuo’n Amphibious Scout and Raider school chu Fort Pierce, Florida mun’ah ana phutdoh tauve. Army le Marine corps akuon’a bomb toh kisaiya thepna neiho le tuithiem sepaiho Naval Combat Demolition Unit (NCDU) nuoiya training kipeji ahiuve. NCDU hi US in 1942 kum’a North Africa anasad laiya Operation Torch a ana manpan’u ahitai. Operation Torch alolhin toh kilhon in 1943 kum apat Amphibious Scout and Raider School in a syllabus uvah Underwater demolition ahin jaosah pan tauvin ahi. Hinla 1943 November a Tarawa kibuluna’a Marines tamtah in galmun lhun masang’a thina anatuo zeh uvin Rear Admiral Richmond K Turner lamkaina’n Underwater Demolition Team ahin phutdoh kit uvin ahi. Hiche a hi Naval Construction Battalion (Seabees) akuon Navy personnel ho ki volunteer uva, sepaiho galsadna ding mun vetlhih dan le sepaiho lampi guontuoh dan training kipeji ahiuve.
President John F. Kennedy (World War II Navy Veteran) in Southeast Asia a thilsuohho akuon galguh bawlho douding’a special operation team angaikhoh dan ana phuongdoh in ahi. Hiche toh kilhon chun May 25, 1961 kum’a athuseina khat’ah US Army Special Forces ho jaana lientah apieh ban’ah Special Forces suhhadna ding in $ 100 million ana pedoh in ahi. Chule March 1961 in Arleigh Burke, Chief of Naval Operation in guerilla and counter-guerilla unit phudoh ding in hedpina ana neita’n ahi. Hiche unit hohi tuinuoi, lei chung le vanlaijol’a zong manchah thei ding’a training kipe ahiuve. Hiche hi Navy SEALs (Sea Air Land) ho hung kipatna ahi. SEALs member hohi atamjo Navy te Underwater Demolition Team akuon ahiuvin, galsad dan experience phatah neisa ahiuve. Navy te Amphibious Forces ading in zong amaho hi apoimo lheh jieng uve.
Navy SEALs hohi US Coasts lah’a hopni in akikhen uve (Team One le Team Two). Team One ahileh Naval Amphibious Base Coronado, San Diego, California ah aum uvin, Team Two ho Naval Amphibious Base Little Creek, Virginia Beach, Virgnia ah aumkit uvin ahi. SEALs member hohi khut’a kinahda’n, parachute a kikhai dan, demolition le paochuom chuom ho kihil ahiuve. Chule Underwater Demolition Team replacement training zong abawlkit uve. SEALs team ding’a lhinna aneitieng’u leh SEAL Basic Indoctrination (SBI) training Cuyamaca muol’a Camp Kerry mun’ah aneikit jiuvin ahi. SBI achai tieng uleh Platoon a lud uva, Platoon training abawlkit ji nahlai’u ahiye. Chule CIA nuoiya um Special Activities Division (SAD) le Special Operation Group (SOG) in SEAL akuon’a sepai alahludji’u ahi.
US Navy SEALs hohin alhangpi’n Specal Warfare Operator Naval Rating le Navy Enlisted Classification (NEC) 5326 amuna ding uvin kumkhat val training aneikit jiuvin ahi. Navy SEALs zouse’n hapta 24 sung “A” School kiti Basic Underwater Demolition / SEAL (BUD/S) school a basic parachutist course achai uva chuzou tieng leh hapta 18 sung SEAL Qualification Training aneikit ji’u ahi. Sailor koi hizong leh Hospital Corpsman nuoi ahilou leh Navy Special Operation Combat Medic course abawl uva, chuzou tieng leh operation force a jaotheina ding’a NEC SO-5392 amuteidi’u angaiyin ahi. Achung’a hose achaitieng’u leh gal’a kuonthei ahina ding uvin lha 18 sung training aneikitji nalai uve. Hiche sung lehin vang training dang banglou tah in suty akithum thei tauve.
Navy SEALs training hi voluntary ahi’n, officer holeh training bawl ding’a lhendoh’a umho’n alang lang’a training aneiji’u ahi. SEAL candidate ding chu pasal hiding, Navy le Coastguard akuon US Citizen, kum 18-25 kikah mi hitei ding ti ahi. Kum 17 nuoilam mi koitobang ajaonuom aum leh nu le pa phalna aneitei ding angaisah uve. Amaho chun kum 29/30 sung atoh theidi’u ahi. Hiche’a jaothei ding hochu high school zousa, aniempen’a ASVAB a mark 220 amudi’u, chule English pao hedna phatah anei’uh ngai ding ti ahiye. Hiche ho zouse chung chuon’a chu a khomu theina aniempen’a 20/75 hiding, ahilou zong leh 20/20 changeiya suhdih theiho zong hithei, chule umchan thiem, khamna theiya kibuollou mi hiding ti zong ajaosah khel khel uve.
BASIC UNDERWATER DEMOLITION/SEAL (BUD/S)
Naval Special Warfare Command aum akuon in BUD/S ahin personnel ho zouse Physical Training Rehabilitation and Remediation (PTRR) kipe ahiuve. Hiche BUD/S training sung ahin hapta thum sung Indoctrination Course kiti INDOC aum in, hiche hi phase thum in ahomkhen uve: (i) Physical Conditioning (hapta 3 sung), (ii) Diving (hapta 8), (iii) Land Warfare (hapta 10). Hiche hi officer ho leh personnel ho tha le zung siemtubna ding, leadership aneithei nadi’u le team khat’a pankhom zing theina ding’a abawlsah ji’u ahi.
Phase masapen ahin BUD/S student ho zouse’n “Boat Crews” ti in mi 6-8 in akihom khen uve. Hiche phad sung hi Hell Week zong akiti. Azehchu pungkah 132 sung’a kicholduona phad anei jilou’u ahi. Ahinla achol behseh ho’n Drop on Request (DoR) apieh theidi’u phalpieh ahiye. DoR peho le akisukha ho simtha in hiche phase sung ahin training bawl 70-80% tobang paidoh in aumji tauve. Amaho chu training zoulou ahi mai tauve. Voluntary ahizeh in training zoulou, abul akuon’a kithahpat nuom aumleh apomkit thou uve. SEALs member nivei thumvei cheng BUD/S bawl zong aumdapoi.
SEAL QUALIFICATION TEST (SQT)
BUD/S a selection muho’n NEC-5326 muna ding’a NSW nuoiya SQT abawlkitji’u ahi. SQT hi hapta 26 sung ahi’n, thilbai ahipoi. Ahahsa val behseh jieng’e atiuve. SEAL khat hitheina ding in Basic le Advanced Skill zouse akihil jiuvin ahi. Hiche’a akihilna ho’u chu - SERC, Tactical Air Operation le Combat Medicine, Communications, Advanced Special Operations, Maritime Operations, Combat Swimmers, Land Warfare, Close Combat Weapons and Assaults chule adang dang ahiuve. Hiche sung a hi 20 Man Platoon le 10 Man Squad a kihom khenji ahi tauve. Platoon khat lamkai le vesui ding in PLT Mentor/Chief khat chieh apansah jiuvin ahi. SQT zoulou’a kitanglha zong tamtah ana umkitji’e.
SQT staff ahin Platoon thum/Phases of Cadre (Maritime Assault, Urban Assault le Rural Assault/Land Warfare) aum in ahi. Hiche phase hi Post Platoon khat le instructor squad ni in alamkaiji ahiye. SQT ahin chai tieng’u leh SEAL hitheina ding in NEC-5326 adelsah kit nalai uve. Hiche zou tieng chule hoilaimun hizong leh manchah thei ahiji tauve. SEALs member hohi Special Warfare Operator (SWO) ti’ ana kihe ahiuve.
SEAL TROOP (TRP) TRAINING
Seal khat hita zongle’u amaho ding in kicholduona phat aum thei dieh puon ahi. Azehchu SQT achai tieng’u leh SEAL Team akuon’a order le assignment hung chan chu atohdi’u ahijieng’e. Pre-deployment Work-up anei zing uvin, hiche hi lha 12 le 18 kikah sung’a ding  in phase thum in ahomkhen kit uve. Amasapen hi Professional Development Phase (PRODEV) akiti’n, formal le in-formal school ho’ah course jadchuom chuom ahil jiuve. Hiche phad sung ahin Operational Combat Team adi’n qualification le designation poimoho piehdohna anei jiuvin ahi. Hiche phad sung’a azil’uh thepna hochu:- Scout/Sniper, Surreptitious entry, Technical Surveillance Operation, Climbing/Rope Skills, Range Safety Officer, High Threat Protective Security le adang dang ahiye.
Phase nina hi Unit Level Training (ULT) atikit uve. Lhagup sung’a ama ama group (NSWG1/NSWG2) Training detachment a TRP/PLT in anuoiya skills hohi ahilji’u ahi: Small Unit Tactics, Land Warfare, Close Qaurter Combat, Long Range Target Interdiction, Rotary le adang dang ahiye.
Phase thumna hi Squadron Integration Training (SIT) akiti’n, lhagup sungma troop in a conduct, advanced training SEAL Squadron kithuopina toh abawlji’u ahi. Achaina keiya Joint Special Operative Task Force (JSOTF) nuoiya SEALs Squadron pumpi’n Troop Operation kithakhatna ding’a Certification Excercise (CERTEX) abawlji’u ahi. Hiche CERTEX achai tieng’u leh SEAL Squadron ahung hitauvin, deployment ding’a lhing mong mong ahi tauve.
SEAL TEAMS
SEAL Team hi group ni’n akihom khen’e. Naval Special Warfare Group One (West Coast) le Naval Special Warfare Group Two (East Coast). Hiche teni hi Naval Special Warfare Command nuoiya um’ah ahi. NSWC hi NAB Coronado, California a um ahi. 2006 chan in Navy SEALs Team 8 ana umdoh’e. Hiche Navy SEALs team hohi Vietnam gaal akuon’a group ni’a hung kihomkhen ahi. Tulaitah’a SEALs Team aum hochu Team 1, 2, 3, 4, 5, 7, 8 le 10 ahiuve. Amaho hi leisiet chung hoilai hizong leh akhoh chan’a manthei jieng ahiuve. Tuchung’a Pakistan gamsung’a um Abbottabad mun’a Osama Bin Laden that’a kisei SEAL Team 6 hi umlou hi’ah ahiye. Hiche hi media ho hedkhiel zeh’a Team 6 dan’a kisei ahi’n, atahbeh in Navy SEALs ahin Team 6 aumpoi.
Navy SEALs Team khat hi Navy Commander (0-5) in alamkai ahi’n, operational SEALs Platoon phachuompi le head quarter khat anei chieh uve. Navy SEALs team khat in Staff Head Quarter le 40 men troop thum chieh anei uvin, hinla akhohna mun’ah squad 4 ahilou leh 4-5 men Fire Team 8 jen in akihomkhen thei uvin ahi. Navy SEALs Team khat ahin troop holeh staff ho pum in personnel mong mong 300 tobang aum chieh uve. Navy SEALs Platoon khat ahin OIC (Officer in Charge/0-3), AIOC (Asst. Officer in Charge /0-2), Platoon Chief (E-7), Operation NCO/LPO, le Operation E-5 apat E-7 aum in ahi. Troops le Platoon ho’a aluboh pen chu Commander/OIC le Senior Enlisted NCO (Senior Chief/Chief) ahi.

Kuki thingnuoi zouse khat’a adinkhom theina ding zoh boipi masa’u hite - KNF - LD June 2011


Achiesa June nisim 2, 2011 nikhuo’n Ebenezer Camp ah Kuki National Front in Thadou Kuki Journalists’ Union (TKJU) le Manipur Hills Journalists’ Union (MHJU) ho ana kimupi’n, hiche nikhuo chun KNF General Secretary Aron Kipgen in mipiho hedding in anuoiya hung kisundoh hohi media ho mangcha’n phuondohna ananeiye:
India sung’a cheng Kuki Nam miten ‘Kivaipuohna tum’ Kuki State neiding deina jal in 1946 kum in Kuki National Assembly ana kiphut in, 1960 in Govt of India kom’a zihtho in Kuki State ahin thum pan uvin ahi. Ahin Govt of India in Kukite eina nahsah pouve. Chuin Mizoram a um Mizo National Front in Mizoram Statehood a ding in arms struggle ahin pan in, ‘Kawnpui Convention’ a Kuki National Assembly in Kuki-Mizo nam khat ihiuve, anati uvin, hiche Statehood kithumna ahin, Manipur sung’a Kukite chenna zouse zong ana huoptha sah un, hizeh chun Kuki National Assembly in Mizo state muna ding in pan anala’n ahi.
Ahin Mizoram Statehood a ding’a kinoptuona Govt of India toh Mizo National Front in June 30, 1986 kum in “Mizo Accord” ana kaita’n, Mizoram State ahung kisem dohtai. Manipur a Kukite i chenna’u khatcha zong hiche state thah’ah ahin huopsah tapouve. Kukite dalhah in ana um tauve. I-nam’u gentheina le donselou’a ei kikoi zing’u Pu Nehlun Kipgen in ana pona in Kukite i-gentheina’u hi ei-le-ei kivaipuohna “KUKILAND” kiledoh tapuonte ana tin, 1987 kum in namsung’a lamkai, haosaho tosotna jal’in KUKI NATIONAL FRONT ana siemdoh tai. Hiche hi Kukite’n Kuki State, KUKILAND hiem le thal pum’a i-hinsad panna’u ana hi. Tuni’n namsung’a thingnuoi Orgn tampi ahung umdohta’n , kithatuo kimattuo, nam kikhen telna sodtah ahung um nung in United Peoples’ Front (UPF) le Kuki National Organisation ( KNO) in i-hung kipunkhom uvin, KUKI nam kiduo dohna’n akila’n, mipi zong alungmuong in ahi. Tuni’n KNF in ahin patdoh Kuki State, KUKILAND a dinga Kuki Arms Revolutionary Movement hi Suspension of Operations (SoO) chan GoI toh i-hung lhung tauvin ahi.
Kipapi umtah in Kuki Innpi Manipur in nam guollhang, thingnuoi organisation zouse khat’a dinkhom ding ngaituona’n Kuki Nampi Palai ahin siemdoh uvin, KNP makaina’n Kuki thingnuoi zouse Sept 2, 2010 in Delhi a meeting ana kibawl in namsung thingnuoi organisation cheng in lunggel seikhomna ana kineiyin “Delhi Declaration” ana kineiye. Hiche meeting a ana kideipen chu Kuki Nampi Palai in Nam Sepai zouse khat’a dinkhom theina di’n pan lahen ti anahi.  KIM/KNP in UPF leh KNO khat’a dinkhom theina ding lampi ahol’e ti kinepna akinei laitah in, hinkhuo phal’a, meichang masang’a ob-do’a gamtum delna’a pang Kuki thingnuoi lamkaiho kidohna umtalou in, Kuki Innpi Manipur in Dt 30/10/2010 Cabinet Meeting ah KUKI STATE DEMAND COMMITTE ahin siemdoh kittai. “Kuki National Front hiem le thal pum’a, thisan le hinkhuo phal’a KUKI chate ding’a Statehood KUKILAND kahin delna uva, kahina’u kapailha uvin, Kuki state khat muna ding ahipou leh KUKI thingnuoi zouse kihoupha’u hitin, iki noptuona’u Forum khat a nampi’a ding in kipunkhom ute” ti’n, nam kitho kitna ding lampi kana siem uvin ahi.
   Kuki State Demand Committe hi namsung revolutionary organisation zouse hedpieh lou’a Kuki Innpi Manipur in akisiem/aphudoh ahizeh in 26th Nov 2010 ni’n KNF Peace Camp, Ebenezer mun’a KIM/KNP/KSDC lamkai zouse ana kikou in, ipi hileh Kuki thingnuoi zouse khat’a adinkhom theina ding zoh boipi masa’u hite .. I-din khom thei tieng’u leh Govt of India kom’a i-dei i-ngai.. statehood thu seina’u hite. Hiche zeh hin Kuki State Demand Committe hi kihoutuohna aum tokah in Nam damtheina ding in imacha bawlda uvin lang, Kuki Nampi Palai nahin patdoh’u Kuki thingnuoi zouse khat’a dinkhom ding itipa’u zoh chu habuoi in hin boipijo uvin ti’n kinoptuona ana kineiyin ahi.
Mipi’n eihedthiem pieh ding uva kadei’u chu Kuki State Demand kibawl hi kadeimo’u ahipoi, Namsung kihoutuohna umlou’a kibawl ahizeh in anjo tieng Namsung kihed khielna, kikhen telna, nam boina zoh hung hikha kit inte ti ahi. Chule KNF in 1987 a pat’a Arms Struggle kahinpat uva, thisan le hinkhuo tampi Kuki State, KUKILAND a ding’a kahin phal zeh uva tuahi Kukite’n Govt of India toh political dialogue neitheina lampi, SoO eineipi’u hilou ham? Hiche zeh chun tuni’n namsung’a kineppi tah’a kinei KIM, Social Orgnisation ho’n KNF hihen lang adang dang Kuki Nam Sepai Organisation  zouse kathuoh gimna’u hi donselou in koi hih uvin kati nuom’u ahi. Tuni’a hi keiho donglou’a Kuki Innpi in Kuki State Demand Committe asiem uva adei dei abawlpa’u hin UPF le KNO khat’a adinkhom theina ding atohkhah ding ahi hi neihed pieh uva i-zoplo’u diu katepna’u ahi.
Chule Social Orgnisation le Kuki Nam mite’n SoO hi i-mankhiel loudi’u katepna’u ahi. I-thusim’u sumil pou hite. Kuki National Assembly in Non-Voilence mangcha’a Kuki State ana thum’u donse lou’a ana umzeh a, MNF arms struggle ihin zop uva Kukite’n chanvou i-neithei khah’u leh inati’u ahi.
  Ahinla, dalhah in ina umthou thou uve. Tuni’n KUKI chate ding’a Founder Pu Nehlun in 1987 a KNF ahin phudoh a arms struggle ahin pat zeh’a GoI to SoO ihin nei uva, Kukite hung kihou tuoh uvin Political Dialogue nei ute ati’u ahi. Nam kuongtawl, Nam Sepai lamkaiho dong lou in koima’n thil moh bawl bawlda hen ti katepna’u ahi.

Statement on the 92nd Kuki Uprising - LD June 2011


Commemorating the historic Kuki Rising 1917-1919 on its 92nd Anniversary, the Kuki Students’ Democratic Front do hereby reaffirm our commitment to fight, in the same spirit of our forefathers, the Anglo-Kuki War warriors, for the Kuki peoples’ collective rights as an indigenous and ethnic nationality of the present day Burma.
Ninety-two years ago on this day, our forefather had to concede the defeat by the colonial British the then super power of the world after a long drawn out war in the Kuki heartland. In the present day map, the event of the Anglo-Kuki war covered both the hills of Manipur and Nagaland states of Northeast India and the upper Sagaing division of Burma.
Cause of the Rising:
Not only in the physical confrontation but also in historical accounts, the British committed fallacy by presenting the Anglo-Kuki War as one in which the Kuki subjects merely resisted their colonial master’s recruitment of labours for employment with the British army in France during the First World War. The fact, however, was the manifestation to the invading force of independence, freedom, sovereignty, culture and identity within their domain. The fact that Kukis were able to sustain the conflict for nearly three years stands testimony to their spirit of unity, courage and valour emanating spontaneously from their inalienable rights and liberty inherent in them. It also demonstrates the Kukis’ inseparable relationship to their land and their legitimate status as a nation.
Result of the Rising:
Having engaged in the resistance warfare without cultivation for two consecutive years, and being surrounded on all fronts, the Kukis whose arms and food supply ran out had to surrender and concede the British superiority. The systematic measure the colonial British had taken up for containment of the Kuki activities is so effective that it prevents another rising till date. No doubt, the efficacy can be accorded the highest grade.
First, the prominent fourteen Kuki chiefs in the western territory were put in Sadia Jail in Assam state of India from where they were later transferred to the Andaman and Nicobar Island while the other twelve chiefs in the eastern front were imprisoned at Tongyi Jail in Shan state of Burma. As per the British Advisory Committee’s recommendation, each of these leaders was to serve fifteen years period of restrain except Pu Tintong, chief of Laijang who received a penalty of twenty years.
Second, the Kuki territory was divided into two halves of which the eastern half was brought under the administration of the British Burma while the western half, under the British India. While the partition under the British government had politically nothing consequential beyond the colonial administration, this however when consolidated as international boundary in the post independent era has now a stranglehold on the Kuki polity. No act of the British has greater impact on the Kuki people than the partition which truly is a political ostracism.
Under the administration of two different independent nations, the socially and politically minoritized, marginalized and deprived Kukis are further subjected to all forms of discriminations. Those under the democratic government of India, the world’s second most populous country, where number matters, their relatively small population makes their voices and concerns negligible in the corridors of power. The demand for their identity recognition in the form of statehood still remains a far cry. Still worse is with those in the upper Sagaing Division of Burma under the military regime which in the name of Khadawmi Operation, indiscriminately torched the Kuki villages and forced displaced over twenty thousand people in 1967. Again in the early nineties, in the name of Frontier Area Development Project, Burmans from the mainland were brought en masse into the Kuki areas and were given settlement at the site of uprooted Kuki villages and also at the newly built villages.
While tracing the origin of all these present day political quagmire of the minoritized, marginalized and economically deprived Kuki people to the hostile policy adopted against them by the colonial British rule, both the government of India and the successive military regime of Burma are equally responsible for not only perpetuating but also multiplying the myriads of their suffering. This enduring trail of injustice which the Kuki people have been left to live with is completely a violation of human rights. Nevertheless, astonishingly irresponsible government of Britain, which was solely responsible for causing the plight of the Kuki people deplorable, has so far remained completely silent.
Our Appeals:
Condemning the unethical and imperialistic British incursion into our territory and the enduring trail of its ill effect, and reaffirming our commitment in the spirit of our forefathers to continue the fight for our peoples’ collective right on this 92nd Anniversary of the Kuki Rising (Anglo-Kuki War) 1917-19, the Kuki Students’ Democratic Front do hereby:-
1) make fervent appeal to the present government of Burma:
i) to recognise the Kuki people as a distinct ethnic nationality of Burma on the basis of our distinct custom and culture, history and tradition.
ii) to recognise our political and collective rights and grant us separate statehood composed of the land areas under our habitation and protection since our forefathers’ time.
iii) to release all political prisoners in Burma and ensure freedom of movement, political activities and expression.
iv) to transfer power to the democratically elected majority party, NLD of the 1990 General Election.
2) make fervent appeal to the government of Britain:
i) to own up the cause of the present day Kuki peoples’ all political quagmires as the genesis of these being the partition of our territory in wanton disregard of our rights by your hostile, divisive and imperial colonial government administration.
ii) to initiate a corrective measure to remove the Indo-Burma boundary off our territory as the partition, consolidated from the colonial British government initiated-demarcation, becomes a giant political blockade to our identity resurrection.
                                  OR
To mediate the Kuki peoples’ political settlement by acts of merger that recognises the distinct identity of and accords statehood to each of the Kuki people on either side of the partition i.e. to accord one state each in India and  Burma respectively.

Manipur Village Authority Act - LD June 2011


Manipur gamsung’a thinglhang mite’a haosa’a iki vaipuohna’u Centre Government in suhbei ding aguo’e tithu ahung gindoh toh kilhon in thinglhang mite chenna munho’ah lungthim tijadna’n adimta’n ahi. Hiche centre government thilguon hi adiehset in Kuki haosaho’n nasatah in ana doudal uve. Churachandpur le Sadar Hills akuon in haosa tamtah kiloikhom in kiphinna ajad jad zong ana umta’n, Chief Minister O. Ibobi lim jieng zong meiyin govam in ana umhieltai. Kuki Innpi Manipur in zong hiche thu hi khohsahna lientah pe in haosaho, MLA, MP le namsung’a lamkai chuom chuom hotoh Hotel Imphal, Imphal’a zong kihouna le lunggel seikhomna ana neikha tauve. Hichan geiya thinglhang mite lungthim kicholduo louhiel’a hiche thu aboipi zing vang uvin Manipur government in hiche thu akihedoh kha hihbeh’e ti’n asei uvin ahi. Centre tohguon ahizeh’a ana hedkhah lou’u ahidem? Ginchad umtah akuon’a thulhut kimu chun aseina’ah hiche thu hi New Delhi a Panchayati Raj a Under Secretary Pu Letkhotinthang Haokip in hiche thu ahin zahdoh toh kilhon’a Kuki nampi sung’a lamkai chuom chuom ho’n akhohgel ding uva hedsahna ahin bawl ahi akiti. Centre in tohguon’a aneitah vang’a Manipur government ahedsah loulai khattou ahidem? Ahilou leh Manipur government hi akilep ahidem? Ahoizoh chu hita zong leh thinglhang mite’a ding’a gam le lei lhasuona thei thu’a Kuki chapa khat in khohsahna aneina jal’a Manipur government heddoh masang’a (kahe pouve atizeh uva) eiho’n athu ina boipi uva, kiguonna i-neithei’u hi kipapi aum lheh’e.
Manipur (Hill Areas) Acquisition of Chief’s Right Act, 1967 chun haosa suhbei ding anati’n, ahinla Governor in ana pompiehlou zeh in hiche Act hi ana chielha theipoi. Chule Manipur government in zong haosa ho kom’a compensation apiehlou zeh in thinglhang gamho abit nalaiye ti theiyin aum’e. I-chenpi’u phaicham mihohin thinglhang gam hi lahpieh teitei ding lunggel ananei zing thu’u haseilou in zong i-hesuoh kei uve. Tuchung’a i-boipi’u VA Act le MLR Act thinglhang gam’a chiepi ding kitihi thilthah beh ahipuon ahi. Pu TN Haokip in thinglhangmi lamkaiho hieng’a aseina’ah RK Joychandra (4th March 1988 - 22 Febraury 1992 sung’a Manipur CM anatuh) khang’a pat phaicham ho lunggel anahipeh tai. Cabinet akitou tieng hiche thu hi Selected Committee in athuhi achal ding thu asei jiuvin, hinla Tribal ho tichu Hill Area Commiittee in athuhi achal ding  ahi ti’n kaseiji tin aseiyin ahi. Adihtah in vang RK Joychandra masangpeh akuon’a phaicham miho’n anagel zing’uh ahitai. Manipur state pilhing khat’a ahung umdoh ding laiya kuon in hiche thu hi ana boipi pan tauve. 1971 kum in Manipur (hill areas) District Council Act, 1971 ti’n ana bawldoh uve (1972 kum’a full-fledged state hung hibep nalai). Bordoloi Committee recommendation dungjuiya North East India gamsung’a thinglhang miho kivaipuohna ding’a siemdoh’a um Autonomous District Council in Manipur (hill areas) District Council Act, 1971 hi ana huomkha kitpoi. Hiche akuon’a imudoh’u chu meilheite’n amaho deidan tah’a daan asiemthu uva, i-gam’u lahpieh tei ding lunggel 1971 laipeh akuon’a ana nei’u ahitah dan mudoh theiyin aum’e. Chuche phad laiya lamkai phabep in aseina uva Meilhei daan thiemho’n Bordoloi Committee recommendation sang’a Manipur (Hill Areas) District Council Act 1971 hi hatah’a thinglhang mite’a ding’a hoijo ahi anati’u leh ana kimoh tahsan jieng ahi atiuve. Hiche akuon’a lamkai masaho hatah’a oimo i-umdi’u tahsan aum’e. Oimo pou hite. CM O. Ibobi in sixth schedule sang’a hoijo ADC atileh i-thanoppi uva, phung le chang’a iki khen uva, ahadjo ding ikichu pai jieng’u tobang ana hithou ahiye. Manipur government in thinglhang mite chung’ah anop phad’u leh Act thah thah apodoh zing uvin, thinglhang mite phatchuomna ding le khantouna ding ti’n akam uvin sei’u zong leh eiho’a ding’a manthahna bouseh agel zing’u ahidan haimil lou in aphai. Act hoitah tah hin siemdoh’u zong leh India government in ana hedpi lou Act zong asiemthu ngam jieng’u ahizeh in liimgeh cha’a um’a, gam le lei venbit zing ding tilou ngal thinglhang mi eiho’a ding in lampi dang imacha aumdoh thei tapoi.
Alangkhat’ah thinglhang gamsung dinmun i-vet leh khuo khat’a inn 20 lhing ham ham tamtah i-nei uve. Inn jakhat lhinna khuo ijad mong mong Kuki chate’n i-nei mong mong nadiuvem? Inn 20 tobang’a ding’a development aumlou ding chu haseilou’a zong hedsa ahijieng’e. Thinglhang lam’a khuo tamtah i-nei ho’u lah’a khun khosung haosapu in akho chagaho lungmuonna le lhamuonna ding’a achendenpi haosa ijad aumdem? Phaituol khopi sung’a kuon’a akhuo gaal puohtho haosa ijad aumdem? Khosung development scheme aumsun sun khopi sung’a hotel nuom nuom’a neh le dawn, lhunna giena’a mangchai haosa ijad aumdem? Development scheme zouse ahi ding bang doltah’a akhosung lhunsah haosa ijad tahpi aum nadem? Ngaituo kham nasahlou ham? Thinglhang’a khuo chaga innsungmi kikim’a khosung’a chengden ijad aum dem? Khuo chaga ho oimo ding ahipoi. Akhuo’a imacha umlou achenpi pi uva ipi phachuom ding? Thinglhang loubawl dan i-theplou zeh uva iki hinsuo zoulou dieh dieh’u ahai koima aumtapoi. Hizeh’a chu akiti thei zep sese’n khopi sung ahin dellud zing ahiye. Hitiho zeh’a hi urbanisation hadval dan ahitai. Hiche zeh zong chu hintin, India government in Urban Local Bodies (ULB) umsah teiding lunggel aneidoh lona hi. Development scheme thinglhang gam alhunlouna hi haosaho zeh bouseh hikit puonte. Haosa hohin Manipur government in anehmoh som’a khat tobang bouseh amu hamham’u zong ana hikit molou ding ahi. Tu’a VA le ADC Amendment Act, 2011 phatah’a i-vetleh Urban Local Bodies (Part IX-A, 74th Amendment) le Panchayati Raj (Part IX of the Constitution, 73rd Amendment) thinglhang gam’a ludsah ding ti ahipen maiye. Tu’a Village Authority ititi’u Gram Sabha ahung kiti jieng ding chu ngaituo tiem in. Ahinla hiche Part IX le IX A hi North East gamsung mun tamtah’ah akimudoh poi. Assam, Mizoram, Meghalaya, Tripura ho’ah zong aum diehpoi. Achomlam in kisei leh hiche gamho’a hin Manipur gam’a (Manipur a zong umlou..... lai) banglou tah in Sixth Schedule aum suoh keiye. Manipur gamsung’ah Panchayati Raj le ULB umsah tei ding angaituo uvin, hinla direct tah in amoh koi jiengthei dieh pouve. Ahinla umsah teiding alunggul zing’u ahizeh in PESA (extension of provisions of Panchayati Raj in Schedule Areas) Act nuoiya um provision chuom chuom ho akaikhom uvin, VA le ADC Amendment bawldoh tei aguo uve. Kidang mama jieng khat chu PESA nuoiya um tribal te ading’a thil phachuom thei ding zouse lahdoh in ana umkit taged’e. Manipur gamsung’a aum khalou beh CM O. Ibobi in amasapen ding’a Tribal Development ahin tuh jieng zong hi datmo lou ding ahitai. Azehchu meilheite’n amaho nop dandan’a amaho phatchuomna ding’a thinglhang mite phatchuomna ding ti paolam’a neiya daan amoh siemthu thu jieng thei’uh ahiye.
Thinglhang mite gam le lei huhbitna ding’ah nampi sung’a kisuonpi umtah lamkai i-neiho uvin lunggel le ngaidan jadchuom chuom ana sungkhom uvin ahi. Pu Thangsuo Baite, MP in Manipur(Village Authority in Hill Area) Amendment Act hi HAC, ADC by-pass bolthei ahipuon hizeh chun lung linglaona ding aumpon, hinla panlah angaikhoh’e. Samuel Jendai phadlaiyin Hill department hi ana kisubei in tua hi Tribal Affairs a kivaipuo ihiuvin hizeh’a chu  Revenue thu’a zong i-boikhah’u ahi. Hill Department hi chohing thah’a thaneina zong piehbe ding ahi. Hill area min ‘Tribal area’ ti’a khelding kiti hi aphatmona umjo ding ham azehchu Hill area akiti le Tribal ho kiseina ahi’n, i-gam’u huhna ding’a Hill area zoh pom ding ahi. Among in British record le record lui zouse’a Hill area ti thumal hi hung kimangpeh ahi’n “Hill area iti tieng ami guoh hilou’a agam Hill area hi tribal ho gam ahi tina toh kikot ahitai. Chusang’a boipi zoh ding khat chu NREGS kichai tieng khuo tampi kichaitha ding aum in Haosa value le vetdan aniem lhehta’n hizeh chun British le Manipur in asuhmit zoulou Chiefship thahad tah aum theina ding hi eiho khut zoh’a aum’e ti’n aseiye.
Eiho lah’a mi tamtah in haosaho’n NREGS sum amaho deibang tah’a aki manchah jieng’u deimona zeh in haosa suhmang ding ti lunggel nei tamtah aum’e. Chule mi tamtah in Panchayati Raj le Urban Local Bodies kinei leh central akuon’a grant muthei ding ahi ti’n zong asei uve. Ahinla hiche zong hi hung hikhel lou ding in akilang’e. Hiche sang’a chu Pu Thangsuo Baite, MP in aseibang’a Hill Department thaneitah khat siemdoh ding hi eiho’a ding’a lampi umsun hung himaithei ahitai.
NREGS ahung umdoh akuon in thinglhang mite lah’ah kahitheiye ti zouse’n khuo i-hin sad uvin, haosa dan in i-hung um tauve. Pu Thangsuo Baite seima bang in haosa value aniem lheh jieng tai. Tuhin daan thah hi hung kichiepi henlang hileh khosung khat’a inn 20 chanbeh kiti zong inn 50 hung kiti ding ahitai. Inn 50 lhinlelna khuo ho’a chu Village Authority umthei lou ding ahizeh’a agam zouse government khut’a ludding, khas land dan’a umdoh ding ahitai. Hiche hi atahbeh’a akichiepi leh thinglhang milah’a Kuki chate’n khuo ijad i-lhasuo tadiuvem? Tu’a haosa aja ja’a iki khop doh vang uva hiche daan ahung pilhin khah’a ahileh haosa asom’a sim bouseh i-hung hidi’u ahitai.
Haosa hochung’a mipi mit lhunlelna tamtah ana umtah zeh’a haosa suhbei ding khoh salou tamtah i-um tauve. Central akuon’a hiche thu toh kisaiya hung kalsuonho’n amaho kamcheng tah in hiche Act hi thinglhang miho jaona’a kisiem ahi atiuve. Ahinla thuhzep’a i-gel leh VA phiet lhah ahitieng leh State government khut’a ludding, inn 50 nuoilam chenna gam zouse government khas land a umding ti mai mai zeh’a zong ahung lhung ding thil tamtah mudohsa’a um ahitai.
Thinglhang mite chung’a thilse ahung lhung thei ding tamtah aumtai. Hiche zeh chun lamkaiho bouseh nganse lou in mitin in gam le guo venbitna ding in panla chieh pan tau hite. Lamkaiho’n thu ijad sei zongle’u mipi’n azuilou leh mohseh hiding, i-gam’u mikhut’a ludding ahiye. Mipi lamkai thupieh ngah tamtah um henlang, lamkaiho’n amaho oipuoh ding bouseh kigel zing’u zong leh thil hithei hidieh puonte. Hiche’a zong chu i-gam’u mikhut’a lud thou thou ding ahitai. Kilungtuoh tah’a panlah khom phad ahitai. Saikul gamsung’ah phaichammi hokom’a innmun juohdoh ding phal ahipoi tithu akija’n, kipapi aum lheh jieng’e. Hiche idea hi eimi chenna mun zouse’a i-chiepi’u angaitai. Chule ahithei lelei ding leh eimi khuomin meilhei pao’a kisah ho zouse zong kheldoh’a, eima pao chieh’a min kisah phad ahitai. Thinglhang gamsung’a meilhei pao’a khuomin tamtah umchu amaho gelding’a zong thinglhang mite’n kagam’u eina lahpieh’u ahi ti lunggel umthei ahiye. Eima eima hitheina dol chieh’a nampi ading le gam le guo venbitna ding in panla chieh ta’u hite.

- Lun Haokip, V-Prez Thadou Kuki Journalists' Union

Career in MBBS - LD June 2011


Kahinkhuo lhum keiyin dammo kha puong’e tithei ding mihiem aumpoi. Chule adammo khalou beh zong umpuonte. Dammona hi leisiet chung’a i-chenpi’u, iki naipi mama jieng’u ahizeh in nitin le phadtin tobang in damna ding ngaicha’a doctor thiem koi um’em ti’a hol hol jieng mi tamtah aum’e. Thuchih khat in damtheina hi haosatna ahi ati’e. Mi haotah khat zong adammo zing leh ahaosa kiti theilou ahizeh in damtheina hi apoimo lheh jieng in ahi. Nitin in natna min hed khahlou athah thah ahung suohdoh zing in, hiche ho akuon’a kivendoh theina ding in doctor thiem ngaichad ahizing’e. Ahinla akhoh mama jieng khat chu mi zouse doctor amoh hithei jieng poi. Thinglhang doctor hosang in ama thepna mong mong’a hin zildoh doctor ho mi’n angaisangjo’n, chule amaho’n zong inn chendohna in aneitei uvin ahi. Hiti ahizeh chun eimite lah’a zong doctor thiem minthang, athepna innchen siemdohna’a neithei ding leh, athepna jal’a ajad le nam mite’a ding’a natong ding mi ngaichad ahizing’e. Tuibuong bazar’a Dr. Khupkhothang Touthang @ Dr. James in Zion Clinic ahin hondoh hi thil kipa um chungnung lah’a khat ahiye. Ama’n ama thepna ajad mite’a ding’a sumsielna neilou hiel in achiepi zing in, mitamtah in damdohna’n anei uvin, Private hospital a kizen zoulou tamtah in aphatchuompi tauvin ahi. Doctor hohi adamlou sudamthei ahizeh uvin society sung’ah mi ngaisangna achang uvin, chule sum le pai tamtah tah muna in zong aneikit uve.
Increase in demand:
Phad chie dungjuiyin chondan le khandan ahung kikhel in, mihiemte’n masang’a ana zahdoh khahlou natna thah le kidang tahtah ahung umdohta’n ahi. Adieh in India gamkai sung’ah mihiem asang’a sim in  lou le ai chule zending ngaicha’n hinkhuo amang zing uve. Hiche hin doctor ho ding in kot lientah ahondoh lota’n ahi.
Health care sector ahin natna jenna ding’a sum kimangdoh hi  US $34 billion alhing zou’e. 2012 tieng leh $40 billion ahin phah ding in michingho’n asei uve. India gamsung’a mihiem population ahung khan cheh cheh naban’a life expectancy ahung san zep zep toh kilhon in doctor ho’a ding in ateh akhang boipi ding aum zing in ahi. Kum 2025 tieng leh India sung’a diabetes vei mihiem 73.5 million lhing ding’a khuotdoh ahi. Chule cancer, hypertension chule akilason thei natna AIDS, dengue, TB le malaria vei zong mihiem tamtah aumta’n, hung tambe cheh nalai ding ahikit’e. Hiche akhang zing natna doudalna ding in India in nasatah in kiguonna aneita’n ahi. Itobang in kiguonna nei zong leh doctor thiem  tamtah siemdoh tilou ngal’a natna ho doudal thei ahilou ding zeh in doctor thiem hung hiding mi asang’a sim kumsieh leh India in asebdoh zing in ahi. Hiche holah’a chu tahchapa le tahchanu ho zong i-jaothei zing’uh ahiye.
Selection procedure:
MBBS (Bachelor of Medicine and Bachelor of Surgery) ding’a candidate kilhenna common entrance exam tamtah aum in ahi. Hiche holah’a hedthei dom hochu CBSE-PMT, DPMT le UPMT ahiuve. AIIMS, AFMC le private college chuom chuom ho’n zong achuombeh in entrance test abawl jiuve.
CBSE in a conduct CBSE-PMT hi mitamtah in angaisang le atuppen national level entrance exam chu ahiye. Hiche hi stage ni’a kibawl ji ahi - Preliminary le Final exam ahiye. Objective type ahi’n, Physics, Chemistry le Biology akuon’a thudoh chuom chuom adohji’u ahiye. Heddi khat chu hiche’a ahi negative marking um’ah ahi.
The Uttar Pradesh Combined PMT hi Uttar Pradesh gammi ho ding bou’a kibawl ahi’n, chule college chuom chuom tichu- Maulana Azad Medical College (MAMC), Lady Hardinge Medical College le University College of Medical Sciences (UCMS) ho’a admission ding hi Delhi University Medical - Dental Entrance Test (DUMET) kibawlji ahi. Hiche exam na ahi MBBS ading seat 410 le BDS ading seat 20 um ahi. Class XII chai hoding’a hiche exam hi bawlthei ahiye. Alhangpi’n hiche exam hohi April/May le abawl jiuvin, June/July tieng leh result asuoh jitai.
The road to become a doctor:
Doctor khat hina ding hi thilbai ahipuon, amasapen’a tupna dihtah le kipum piehna nei angaiyin ahi. Azehchu mitamtah kitedna lah’a lhendoh lhomcha bou hiji’ah ahiye. Candidate 1.6 million val kitedna lah’a mi sang themkhat bouseh seh lhendoh hiji ahi. Class XII subject a Physics, Chemistry le Biology phatah’a hedchien angai pen’e. Entrance test pass hodi’n MBBS regular course hi recognised medical college ho’ah kumli le akeh (4 1/2 yrs.) ahi’n, chuzou tieng leh internship kumkhat ahilou leh lhagup sung chielha kitji ahi. MBBS course adi’a selection ngaho’n asimdi’u hochu Anatomy, Biochemistry, Physiology, Dermatology, Obstetrics & Gynaecology, Forensic Medicine & Toxicology, Microbiology, Pathology, Pharmacology, Anesthesiology, Community medicine, Opthalmology, Orthopaedics, Paediatrics, Psychiatry le Surgery ahiuve. Hiche subject ho hedthiemna ding’a nisieh’a pungkah 18-20 sung gunchutah’a sim zing ding akiphamoi. Dentistry student, Shobit Gupta in aseina’a chun Doctor khat ding’a nisieh hi chouna lientah hizing ahi. Azehchu damlouho’n anatna ahin sei tieng’u leh i-lekhabu nungvet zing ding kiti chu thil hitheilou ahi ati.
Places to study medicine:
MBBS course fee hi college zouse’ah akibang puon ahi. Alhangpi’n govt. college ho’ah Rs. 20 lacs tobang alud in, hinla private institution ho’ah atamjo cheh’e. MBBS course ziltheina mun hochu- All India Institute of Medical Sciences (AIIMS) - New Delhi, Armed Forces Medical College (AFMC) - Pune, Christian Medical College (CMC) - Vellore, Kasturba Medical College - Manipal, Maulana Azad Medical College - New Delhi, Lady Hardinge Medical College - New Delhi le adang dang ahiuve. Hiche institution chuom chuom ho ahin alekha simdi’u ho akibang suoh puon, faculty hoi le hoilou in akingam kit’e. Chule hedding’a pha chu medical college ho ahi student teacher ratio hoinam, library le lab kitubnam tiho hi vetchil angai lheh’e.
What does the course prepare for you?
MBBS course a najao le mi zendam dan nazil bouseh hilou in khonung’a MD ahilou leh MS bawltheina ding’a lampi phatah nahin muding ahi. Natna holdoh dan le suhdam dan hil in um in natin, damlou vetkol dan le community health programme itobang hizong leh abawldan hedna phatah zong nahin hil uvinte. Damdawi ho manchah ding dan le mihiem tahsa chung’a itobang’a nna atoh thei ham tizong na kihil kit ding ahi. Hiche thepna le hedna ho nanei ban’a nei le gou, sum le pai mancah dan chule damlouho kithuopina health care service bawldan zong nahed thiemsel ding ahitai. MBBS khatchun leisiet chung’a lou le ai lam’a khantouna i-changeiya, chule iti kibawl’a iti kihed ding ham ti aboipi zing angaiyin ahi.
Scope and salaries:
Lungludna neiho ding in scope lientah akihong zing’e. Azehchu Private le Govt. hospital ho titahlou tulai khangthah tamtah ho’n MBBS degree anei tieng’u leh corporate hospital lah dung’a zong nna atongji tauvin ahi. Hiche hospital ho ahin lhalo zong ahoiyin, chule anatoh ajangkhai zep’e. Apollo, Max le Fortis hohi tulai khangthah tamtah ho mitsuonna ahizing’e.
MBBS khat in lhalo akisan zing naban’ah private in zong sum muna bailam tahtah in akisiemdoh thei uvin ahi. Mipi hed le tahsan ahi dungjui uvin asummu’u atamcheh cheh in, amaho private clinic akuon in zong sum tamtah tah amube zing thei kit uve. Chule health care sector ahung khantou toh kilhon in MBBS degree neiho aphadsieh in mipi ngaichad ahizing kit tauve. Medical tourism khantouna ding’a kibawl hospital ho’ah zong MBBS ho’a ding in tohmun aum zing’e. Hiche titahlou, health insurance market, pharmaceutical industry, telemedicine sector, clinical research, pharmaco-vigilance le adang dang hohi doctor hoding’a hamphatna thei jieng ahiuve.
Chule MD degree hinchaiya kumni work experience neisaho’n amaho thepna dungjuiyin lhakhat in `1-12 lacs alodoh zou uve. Agunchu ho le bawltheina neiho ding in alo’u pung zing thei ahikit nalaised’e. Chule hospital dang dangho’a zong visiting doctor in apang thei uvin, pungkah’a sim in sum alothei kit nalai uvin ahi.
Studying medicine abroad:
Gamsung’a MBBS tup le thanuom atamlheh vang in seat lhomcha bou ahizeh in mitamtah in gampam (foreign countries) ho’ah MBBS aga bawl jiuvin ahi. US, UK le Australia hohi deilhen ahiuve. Hiche gamho ahin kitedna asang in hinla infrastructure le facility ahoizeh in lolhinna lampi hahsalou ahi. Hizong leh hiche gamho’a admission muding hi thilbai ahipuon, entrance test le screening ajad jad kibawl zou’a kilud thei bep ahiye.
Gampam’a MBBS zildingho’n amasapen’a Medical Council of India akuon’a Eligibility Certificate akilah’uh ngai ahi. Chule course ahin chai tieng’u zong leh MCI nuoiya screening test abawlkit uva, chuzou tieng leh register ahin bawlkitji’u ahiye. Gampam’a MBBS zilding chu amantam ding hedsa ahi’n, hinla student loan le scholarship hoitah tah aumzeh in hatah in simlaiho akithuopi theiye. Hinla hedding khat chu India sung hihen, gampam hizong leh admission i-bawlna ding pen pen chu phatah’a khuolchil’a atah hinam ti hedchien ngai inte. Azehchu tulaiyin fake college tamtah aumdoh tai.
Doctor khat hina ding alampi ahahsa’n, chule chouna lientah khat zong ahikit’e. Hinla atong muolso hoding in nei le gou, sum le paiya lungkhamna umtalou ahi. Chule doctor ho natoh hi thilpha tah ahina ban’ah damsung’a lunglhaisel’a tohthei natoh khat zong ahikit’e.

Obama in Osama thatta - LD June 2011


Pakistan gamsung’a Prime Minister ana hikha Musharraf sang’a zong ana minthangjo Osama Bin Laden chu achiesa May nisim 2, 2011 (Pakistan Standard Time jinglam 1:00) chun US Navy Seals ho’n Pakistan gamsung’a akiselna mun’ah ana kablih tauvin ahi. Achiesa 2001 September lha nisim 9 nikhuo’a World Trade Centre le Pentagon khatvei thu’a ahin suhsiet akuon in Osama Bin Laden minchiena ahung sang lheh ta’n ahi. Hiche masang chun zong Islam gaalsadna’ah hatah in pan anala’n, Afghanistan gaal laiyin US akuon in panpina anamu’n, Russia te nasatah in ana dou in, agamlam uva ana nungno mang in ahi. Hiche akuon chun Osama Bin Laden in minphatna tamtah ami le sa telah’ah ana kimudoh in ahi. 1990 kum in apienna gam Saudi Arabia gamlam ana nungzot tai. Muslim te houbuh Mecca le Medina umna Saudi Arabia gamsung’a US in thu aneizingna chun Osama Bin Laden lungthim asuna lheh jieng in, US ho deldohna ding lungthim ahin ngaituo panta’n ahi. Hiche akuon chun Osama in US chung’a asetheipen’a natohna ding lunggel ngaituona ahin neipantai. US chung’a suosetah’a hinkhuo ana manzing ahizeh chun US in thatei tei ding in Osama Bin Laden guhthim le lhangphuong in ana holzing uvin ahi.
Tuchung’a US in Pakistan gamsung’a um Abbottabad mun’a Osama Bin Laden athana’u thusim thusuo chuom chuom’a suoh zingho akuon in tamtah i-hedoh thei tauve. Guantanamo Bay a Osama mi manchah khat akuon’a Osama mi manchah dangkhat Maulawi Abd al-Khaliz Jan kitipa heddoh in ahung um’e. Osama Bin Laden in Al-Qaeda lamkai dangho jieng zong akiselna mun ahedsah lou vang in, vannuoi toh akithuzah matna ding in ami tahsan tah khat ana mangcha zing in ahi. Hiche pa khel khel chu US in ahin heddoh phad in guhthim in anung azui zing uvin, amapa hedlou kah chun apupa umna mun chu US te’n guhthimcha’n ana hedoh thei tauve. Hiche chu 2010 September laipeh ana hitai. Hiche zou chun President Obama in March 14, 2011 chun ama national security advisers hotoh kihoukhomna ananeiyin ahi. Chuzou in liveijen (March 29, April 12, April 19 le April 28) in ana kihoupi kit’e.
Osama Bin Laden kiselna inn tobang chet chu Afghanistan gamsung’a um Bagram Military base a Camp Alpha kiti mun’ah asiemthu uvin, hiche mun’a chun US Navy Seals ho’n April 7 le April 13 nikhuo’n training ana bawl uvin ahi. May nisim 1 ni’a Osama thana ding’a kiguonna chu khosiet zeh in ajing nikhuo’a ding in ana vochuon tauve.
Afghanistan’a Bagram Airbase akuon in Pakistan gamsung’a um Tarbela Ghazi Airbase geiyin Navy SEALs ho ahung lenglud uvin, hiche mun akuon chun Osama innmun chan Black Hawk helicopter (Sirkorsky HH-60 Pave Hawk) 4 jen in ahung lenglud tauve. Helicopter 4 lah’a chun ni bouseh alenglud in, ni teni chu anung thuob ding in kiguo sadiem in aum lhon in ahi. Pakistan in helicopter 4 hung lengludho aheddoh louna ding in chollha athim laitah in ahung lud uvin ahi.
Osama compound chung akuon in khao in SEALs ho akijudlha uvin, hinla vangsiet umtah in helicopter khatpen ahung kisuhmo khel khel zeh in amaho nop le daa kibang in compound sung’a chun achuta’n ahi. Osama vengbit ding’a um sepai themkhat hochun Navy SEALs hochu ana kab uvin, amaho’n zong alethuh uvin, Osama jaona’n pasal 4 le numei 1 athat uve. Minute 45 sung kikabtuona’a chun Navy SEALs ho khat jiengcha zong athi le akitongkha umlou hiel Operation Geronimo chu lolhingtah in akichaitai.
Osama Bin Laden athitai tithu ahung gindoh akuon in sah le lhang’ah thuchuom chuom ahung gingdoh ta’n ahi. Bin Laden akiselna mun, Abbottabad a ama kulpi sung’ah tha in aum’e tithu ahung gindoh chun Osama Bin Laden masanglai peh chun athitai tiho sese akindot jieng uve. US Military ho’n aluong damsa tuipi lah’a avui zeh tah uvin zong Osama thina thu hi atah ahipuon, zouthu kisei ahibou’e tithu kiseina ahung khohse lhazah jieng’e. Hiche chung chuon’a US government in Osama thina toh kisaiya limlah khat jieng cha zong lhadoh lou le lhadoh louding’a aumzeh uvin zong tuchung’a Osama kithana hi siemthu, thuzou hiding in ginmona asang cheh’e akiti. Alangkhat’ah government in Osama thina toh kisaiya lim kiladoh ho mipi muding in lhadoh hileh mi tamtah’a ding’a vet hah ding, al-Qaeda thangtom cheh intin, US chung’a suose cheh kha ding ahi atikit uve. Pakistani security official, ama kiphuongdoh nuomlou khat in guhthim in limlah themkhat Reuters ho khut’ah ana pelud in, hinla hiche’a chun Osama athimong’e ti photchetna ding imacha aumpoi. Azehchu hiche limlah hochu Abbottabad mun’a Osama chenna inn US Navy SEALs ho’n aga bulu uva, adalhah nung’u limlah jiengseh ahizeh ahiye. Associated Press le Judicial Watch teni’n kithuo in Freedom of Information Act (FoIA) mangcha’n Osama kithana limlah hole video ho US government in ahopdoh ding in ngehna anei lhon’e. US government in apiehdohna ding in nikhuo 20 ateppieh uvin, hiche thusuo kisut chan hin nikhuo phabep avad nahlai zeh in thuchien hedman ahi hih laiye. Ahinla May nisim 6 nikhuo chun al-Qaeda ho’n alamkaipa’u Osama Bin Laden athi mong’e ti’n thu ahin suodoh kit uve.
US Military in tuipi lah’a Osama Bin Laden luong damsa akoidoh zehtah uva Osama thina chungthu’a ginmona hung suose kha ahiye. Tuipi sung’a Osama luong damsa kikoidohna thu US government in adawnbutna’a chun Muslim hou daan’a Osama luong vuina ding’a nidan 24 sung’a Muslim gam khat jiengcha’a zong kiguonna aumthei lou zeh’a tuipi lah’a kimoh koidoh ahitai atiuve. Ahinla masang chun Saddam Hussein chateni Uday Hussein le Qusay Hussein teni luong damsa chu nikhuo 11 sung akoi uvin, vuidohna ding’a Iraqi gam khat jiengcha zong ana noplou zeh uvin vuidoh theilou in ana um uve. Ahinla Osama chung’a nidan 24 bouseh seh kah’a arrangement aum theilou zeh’a tuipi’a akoidoh jieng’u chun US chung’ah ginmona sangtah alhunsah in ahi.
Pakistan lam’a zong Osama thi tahsanna sang in US in Pakistan gaal abawlkhum nuomzeh’a Osama min aputsah’uh hinte atikit tauve. Pakistani lawyer khat in aseina’ah hiche thuhi thuzou siemthu ahibou’e, thutah ahileh i-bawl’a Osama luong mipi amusahlou’u ham ti’n thudoh aneiyin ahi. Chule Abbottabad mun’a cheng mipiho’n Osama thina atahsan lou’u chu thuchuom hitaleh, amaho lah’a Osama ana chenkhah jieng chu tahsan hahsa asacheh uve.
Pakistan Inter-Service Intelligence (ISI) luboh lui Hami Gul CNN in interview aneina’ah ama’n Osama Bin Laden hi kum tamtah masang’a ana thisa ahitai ati chang miel jieng’e. Chule Osama athisa ahichu US in zong ahai ahidieh poi zong ati. US in Osama thi thu chu seidoh lou’a ana im-chah kheh’u ahi’n, phad lemchang khat’a phuondoh ding ti’a ana vetlhih zing’u ahi’n, kumkit tieng leh Obama in election aki maituopi ding ahita’n, tuchung kalval’a ama’a ding in Osama thi phuondohna ding in phad lemchang dang um tapuonte atibe’e. Obama in White House aluo kit theina ding in mipi panpina angaicha’n, hizeh’a chu US gaal lienpen Osama Bin Laden chu ama thadan’a ahin bawldoh ahitai ati.
Urdu newspaper minthang Ausaf chun military ho akuon’a thusuo amu ahin suodohna’ah Bin Laden hi tu masang’a chu anathi ahitai. Ahinla tuchung’a US in hitobang’a tohguon thah ahin neikitna hi Afghan war Pakistan gamsung changeiya apuilud nuomzeh’a Pakistan thiemmona ding holna’a abawl’uh ahibou’e. Tu’a hi Pakistan gamsung’a US in sepai ahin tollud ding, hiche chu gaal umna ding’a lampi masapen hung hiding ahitai ti’n ana suodoh uvin ahi.
Iranian tamtah in Osama Bin Laden hi US toh kikhutzop’a natong zing anahi’n, 9/11 zou akuon’a US in amaho lunggel bangtah’a Islam suh minsietna ding’a nna anatohsah’u ahibou’e ti’n Iranian MP Ismail Kosari chun ana seiyin ahi. MP dang khat, Javed Jahangirzadeh in zong terrorist attack zouse hi US tohguon ahi’n, amabou Osama Bin Laden zoh tohsah’a ana umji ji ahibou’e atikit’e. Bin Laden chung’ah US hatah in ana kipah in, hinla Bin Laden akuon’a thuguh tamtah zahdoh thei ding’a aum phad’a atha’u ahi zong ati.
Internet a social networking site minthang pen Facebook a zong Osama Bin Laden kithana chungthu’ah ngaidan tamtah ana piengdoh’e. Mi tamtah in 2012 election ding zeh’a Obama minthan sahna ding’a kibawl ahibou’e atiuve. Chule Obama US khuo le tui hina chungthu’a thudoh jad jad piengdohho suh-dai theina ding’a Osama kimin putsah ahi zong atiuvin ahi.
Anti-war activist Cindy Sheehan in Osama thina toh kisaiya thu aseina khat’a chun Osama US Navy SEALs ho’n Abbottabad ah athat uve ti tahsan lah’a jaokha nahileh akichaideh jieng nahiye ti kihed in atikit taged’e. Russia Today kiti Russian government in a sponsored radio host Alex Jones in Osama Bin Laden hi kum som masanglai peh’a ana thisa ahitai. Aluong damsa amuon mang jieng theina lou ding’a ice lah’a kikoi ahi’n, phad lemchang khat’a Osama thithu seidohna ding’a aluong damsa kikoitub mai mai ahibou’e. Thusei atamjo’n Obama le kumkit US election ding zeh’a Osama Pakistan gamsung’a akithathu hung kiphapuoh mai mai dan in agelsuoh kei uve. 2005 kum chun US Senator Harry Reid kitipa’n Osama Bin Laden earthquake a thi hiding’a aginmona thu ana seidoh khata’n ahi.
US in la Pakistan gamsung’a um Abbottabad mun’a atha mong mong dan uvin asei uvin, adangho’n la athi mong mongpoi atikit uvin, akikah lah’ah mipi alung buoi gamtai. Azehchu tuchung’a US Navy SEALs ho’n Osama Bin Laden athakit’u leh Osama hi vel tamtah athidan in ahung umdohta’n ahi. Amasapen ding in 2001 December nisim 1 ni’n Pakistan army officer Hajrat Ali in American le British army ho kithuokhom in Osama athat uve ti’n ana seidoh’e.  Osama Bin Laden athitai akitina ni 24 zou in Pakistan in Tora-Bora mun’ah Osama heart attack in athi’e ahin tikit uve. Chuzou chomkhat, January nisim 18, 2002 chun Pakistan Ex-President Parvej Musharaff in Bin Laden kidney failure in athi’e ahin tikit’e.
Saudi Arabian newspaper in Osama jinu thuseina akuon in Osama athi hih laiye ti’n March nisim 9, 2002 chun ana suodoh kit uvin ahi. Hiche banzom ding chun March nisim 17, 2002 in Taliban lamkai khat in Osama athi hih laiye ti’n ana phuongdoh kit’e.
Phad ana chie’n, June nisim 12, 2002 ahung lhun kittoh kilhon in Russian newspaper khat in Osama Bin Laden athitai ti’n lhang ahin samkittai. Ahinla London thusuo Al-arbi kiti’n July 2002 in Osama thina thu toh kisaiya thu kisuoho zouse chu media ho kichepna, thuzou ahiti’n ahin phuongdoh kit in ahi. 2004 kum’a US President ding kilhenna aum ding kuon in Osama in leisiet chung’ah ka um nalaiye ti photchetna ding in ama lim jaona video khat ana lhadoh’e. 2006 September lha in France spy ho’n Osama typhoid natna zeh in athitai ti’n report ahin bawlkit uve.
2010 kum chun US President Barack Obama in Bin Laden koima heddoh louding’a munthip lah’a kisel zing ahida’n ana phapuoh kha’e. Achaina keiyin May nisim 2, 2011 in Osama Bin Laden chu Pakistan gamsung’a um Abbottabad mun’ah US Navy SEALs ho’n athat uve ahung kiti kittai. Hiche pen hin vang vannuoi ahotling pen’e.

Mobile Internet - LD June 2011


Internet le Computer akiti leh Hollywood movies ho bouseh’a kimuding’a ngaituona khang chu hed manlou kah in ana chiemang tai. Tuhin khang thahbeh ahung lhung kitta’n, computer akiti leh innsuon zouse tobang’ah aumta’n, internet akiti kit leh mobile phone choi zouse’n zong bailamtah in amehdoh jieng thei tauve. 2009 June lha’a chun mobile akuon’a internet mangcha vannuoi leisiet chung’a atamna pen China anahiye. A mihing mong mong zong atampen ahi’u toh kilhon’a achuti ding mong ahiye. Anina’ah India ana pangpha’e. Mihiem 10-12 million tobang in mobile akuon in internet ana mangcha uvin ahi. India gamsung’a mihiem 10-12 million internet mobile akuon’a mangcha zingho lah’a hin 37% bouseh khopi sung (New Delhi, Mumbai, Pune, Bangalore, Kolkata, Chennai, Hyderabad, Surat, Ahmedabad le Nagpur) akuon ahiuvin, adangse hi munchuom akuon ahikit uve.
Tuhin eiho lah’a zong mobile internet akithang mama jiengta’n ahi. Airtel sim card choi kahizeh in Airtel GPRS Plan 98 kana patep in, ahoi lheh jieng’e. Airtel bep hilou in adang ho’n zong GPRS Plan anei suoh kei uve. Sumlud jad vang achuom chieh hinte. Navah kasah mama jieng khat chu mobile phone akuon’a internet ludding chu mit hadlouho’a ding in ahahsatna aum in, ahinla desktop computer akuon’a GPRS Plan 98 mantheina ding’a mobile phone modem’a manthei ahina chu anavah lheh jieng’e.
Social networking site tamtah ahung umdoh toh kilhon in khangthah holah’ah mobile internet ahung kiha heddoh diehset’e. Internet a site minthang pen’a kihe facebook zong hi mi tamtah in mobile akuon in alud jiuvin ahi. Mobile phone ahung suohdoh thahho diehset in social networking application ho ajaosah chieh chieh jiuvin ahi. Hiche hin avetsah chu mobile internet mangcha mihiem tamtah aum’e ti aphotchien ahiye.
Eiho lah’ah, adiehset in khangthah lah’ah mobile internet mangcha tamtah aum’e. MP3, lim, video le adang dang vetna le downloadna ding, lenna ticket booking bawlna ding, lawi le guol toh kihoumatna ding, facebook le twitter a post bawlna ding, natoh holna ding; aki manchahna hohi khat, ni, thum ti’a moh simchai jieng thei ding vang ahipoi.
Software thah thah asuohdoh zing in, hiche holah’a chun mobile internet mangcha’a lawi le guol toh kihoumatna thei ding zong ahung piengdoh tai. Gtalk kiti zong hi software minthang tah khat ahiye. Blackberry phone choikhaho’n Gtalk aphatchuompi lheh uve. Internet a lawi le guol a online nah’a ahileh i-Blackberry phone akuon’a Gtalk mangcha’a message kithottuo zing thei ahiye. India gamsung’a hin khangthahho’n mobile internet mangcha’n facebook, twitter, google le yahoo messenger aha bawlpen uve akiti. Facebook le twitter jieng’a zong mobile mangcha’a post le twit akimu zing theiyin ahi.
Mobile phone akuon’a internet manzeh in sum aheh mama jieng’e. GPRS ana connect le chun na balance chu alhaitho bang jieng ding ahiye. Hizeh’a hi mi tamtah in mobile internet anaha manlou ahiye. Ahinla tuhin achunglam’a i-seisa bang uvin company ho’n GPRS plan ajad jad ahin podoh uvin, hiche hin internet bailamtah’a manchah thei ahina ahung kiha heddoh diehset’e. Airtel GPRS Plan 98 tobang company dangho’n zong aneisuoh kei uvin ahi. Hiche chun main balance sukhalou hiel’a internet manchah thei asuodoh ahiye.
Mobile internet in sum tamtah tah anehdohna zeh hi web browser ho agihthei behseh zeh ahikit’e. Hiche aumlouna ding in Opera Mini mangcha lechun na balance tamtah na kheddoh thei ding ahiye. Azehchu Opera Mini in page a load dingho compressed sa ahizeh in data lientah tahho zong bailam tah’a mobile mai neocha’a hung kilangdoh thei ding in jangkhai tah in ahin podoh theiyin ahi. 1 MB jen’a gih data ho zong 180-240 KB geiyin asuneo theiyin ahi. Hinla web page a chun kikhelna imacha aum dieh puon, ahi ding bang doltah in muthei ahithou’e. Hed bailam pen ding in kiseileh `1000 nasenna ding’a  `180 bouseh nasen ding tina ahung hitai. Ahinla hiche sang’a bailamjo chu GPRS plan khat pen pen kichoh le chun navahpen mai inte.
Internet akiti tieng leh vannuoi leisiet chung’a thil umzouse kikhum khomna mun tobang ahikit’e. Apha zong aum in, ase zong tamtah aumkit’e. Hiche chungchuon’a chun apha diehset zong aum in, ase diehset zong aumkit nalai laiyin ahi. Nu le pa atamjo hin internet hi ipi’a kimangcha ham ti i-he tapouve. Internet khang in eihin lekhup uva, eiho hedna’a jaopha talou ding’a ngaituona nei minu le mipa tamtah aumtai. Khangthah lamho’a ding bouseh’a gel’a, adeibang tah uva internet manchah sah zong mitamtah aumkit in ahi. Chate’n internet akhoithiem ki thang-atpi’a, aki thang-atna’u chate’n itobang’a aman’uh ahi helou zong tamtah aumkit’e. Hibangse’a vannuoi leisiet khantouna aki minphah chan’a ki minphah tha zing internet hin khangthahho hinkhuo hi asiempha theiyin, chukit leh asuse thei nalaised’e. Chuti ahitah leh internet mankhielna akuon’a chate iti i-venbitdi’u hitam? Chate’n internet a itobang hinkhuo aman’uh heddoh theina ding software tamtah aum’e. Hinla hiche hochu eiho hedna in abatphah kit louding ahita’n, computer lam’a hedna haojo chate thusei tahsan san jieng ding ma hikit talou ding ham?
Computer internet connection neisang’a mobile internet mangcha hatah in i-tamjo uve. LD in CCpur le Sadar Hills gam’a khuo phabep sung’a khuolgilna aneina’ah mihiem internet mangcha 100 lah’a 3 bouseh hin computer ah internet connection anei uvin, adangse hi mobile phone akuon ahi ti amudoh’e. Innsung nu le pa khat in chate zouse mobile phone achoisah zong tamtah i-um uve. Khat choi zong aum in, ni choi zong tamtah aumkit in ahi. Mobile phone zouse’a internet connection umthei vang ahidieh poi. Hinla khangthahho’n aumlouho adeikit pouve.
Chate’n aphadsieh’a mobile phone bouseh aboipi zing uvem? Khosuh khotou hephalou hiel’a mobile phone ameh meh jieng uva ahileh ipi abawl’uh ahi nahedpieh in aphai. Lawi le guol toh sms kithot hiuvem, games boipi hiuvem, internet surf hiuvem? Internet surf ahi’u leh ipi avet uva, ipi asim uva, ipi abawl’u ham ti vetlhah pieh ding ahiuve. Adiehset’a chapang mobile internet mangcha hohin amaho kum le lungthim ngaituona kituohlouho koimacha seipieh ngailou hiel’a ahedoh jieng thei uvin ahi. Thil zouse aphatna le aphatmona umsuohkei ahi’n, hinla chapang in hiche chu datkhen theina aneithei lou’a ahileh thilpha tah zong chu ama’a ding in sietna asuohdoh theiyin ahi. Ahoizoh chu hitazong leh internet mangcha i-tamlai chan uvin khantouna toh ikinai mama tauve ti photchet ahita’n, hiche khantouna hi ahina ding bangtah’a khantoupi’a, phatchuompi thei chieh ding in ikitiem uve.