Monday, April 25, 2011

Vangam ludna ding'a shortcut


Pi Indira Gandhi phad laiya Union Home Minister anatuhsa Mr Buta Singh chu Sikh hou lamkai lien 5 in Golden Temple Indian Army te’n abuluna uva ginmona aneina ban uva Sikh hou toh kituoh lou hiel’a akhamul ka’ng chu anasuh vom khah zeh in hou lamkai lien ho’n Sikh houbung’a kuon in nosuoh in anakoi uvin ahi. Buta Singh nosuoh’a aumsung chu kum 9 ving veng alud in ahi.
Kum 9 kichaiyin ama’n zong hou lamkai ho kom’a kithumna lekha anapelud in, “ Vandouna leh nangho mitmu’n kana chonse tai. Nacha’u titah zong kahi tapoi, nasuoh thalah ho’u lah’a khat tobang in nei siem tauvin, tukal chonse kit tapong’e” ti’n kithumna ana neiyin ahi. Nosuoh’a kuon’a da’nsung’a lahlud ahitheina ding in hou lamkaiho’n godna ana piehbe nalai uve. Chonsiet ngaidam achantheina ding in natoh lah’a nuoinung pen, Golden Temple a taoding’a chie ho kengchot ana nodthieng ji ding, thiempu ho ann-nehna kuong asobthieng zing ding, chule temple lhuong ajud ji ding, hiche chu ni 56 sung abolding, ti’n godna anape uvin ahi.
Meidil’ ludding tijadna’n ajoval zeh in ama’n zong Jacob in Rachael analo lai bang in ni 56 sung in Golden Temple a taoding’a chieho kengchot ananod thieng pieh ji’n ahi. Hiche bep chu hilou in thiempu ho sottolle’n apang in chule temple lhuong zouse zong phatah in anajud thieng ji’e.
Hichan geiya kineosah tah’a nna ahin toh phad chun thiempu ho mitvet in lungsietna’n apumdim in, achonsiet ngaidam ahitah tah nading in Rs. 1000/- in kithoina ana neiyin, chule temple a ding in Rs. 1000/-  anatuo sah kit uvin ahi.
Sum Rs. 2000/- atuo’a, ni 56 kineosah tah’a nna atoh zeh in Buta Singh chu ‘huhhing cha’ holah’a khat da’n in akigel in, a chonsietna thisan bang jieng chu tu’a buhbang bang’a aban tahzeh in lungmuong tah in atouna chung’ah akipha karah jieng tai. Alhunna ding mun dihtah kihed le vang chu’o... hichan geiya chu nna agatoh louhiel ding hi’a na?
Ka Laijon, kengchot nod’a panzeh’a vangam ludthei ding ahile eiho’n zong bazar lah’a kengchot inodkhom sao sao di’u hitam? Hou-inn kai chula Pastor ho bang in thanuom sam hih’u tin, vangam ludna ding’a shortcut aumnah leh imoh lhasuo di’u chu pamai zep hilou ham’o?

Mary le Lhingboi - Love Story (LD April 2011)

Kikhen in Lhingboite inn-ah kaga kibangpa kittai. Keini bouseh kahi lhonta’n, hizeh chun kalung anuomthei behseh poi. Lampi-a nehthei kaki choh lhon in, a inn uva cha kadawnkit lhon-e.  Phad kizenna mama jieng khat chu a inn uva koima ana umpoi. Lhingboi thukhat kasei nuom-e, ana ngai tang’o katileh, Mangcha, kahesuoh keiye, David in ima zouse asei chaitai ti’n eihin dawnbut-e. Aleh iti nagel-am ti’n kadongkit-e. Pha kasa-e, sun-a natoukhom lhon azong chu kahin suhbuoi lhon lou guot hiya, kilawm kahin salhon-e ahin ti-e. Koitoh eimo kati leh Mary toh ahinti’e.


Kalung’a kagellou beh ahin seidoh jieng zeh chun hahsa kasalheh jieng’e. Tahbeh in ong kati’n ahileh avel in ahin seikit taleu’e. Kalungthim’ah imacha dang aumthei tapoi. David kitipa hi alawlmeh’a amit-ha vetding ti bouseh ahitai. David in Lhingboi kom’a ahilou lamtah’a thu anaseida’n ahitai. David ading in serious kiti aumthei mong mong poi. Ima zouse chu todna ahijieng’e. Lhingboi hinkhuo’a ding’a gahteh’a kalungsietna chu manlou eina suopiehta’n, Lhinboi hedding chu Mary kadeida’n in akilangta’n ahi. Hiche pum’a Lhingboi kom’a lungsietna thimthu kaga seikit ding chu gelmong mong tiem uvo, dihthei ding hinam? Tahsan umlou mihiem kahi ding ahitai.
Lungthim natah in kahung dingdoh in, innlam kahin kizottai. Lamlhung keiyin kalung kagel in, hahsa kasalheh jieng’e. Lawi le guol’a tahsan umtah’a kanei kaguolpa’n hiti’a eihin bawl jieng chu kidang kasalheh jieng’e. Ka inn-mai uva eina ngah in, eihin houpi’n, David, kivop tapoite, nei houpi tahih in jo****n kati’n innsung kalud paitai. Eihin zuilui kit in, Bhai, nalung han tuoh na’e.... Lhingboi in nahin houpi nuomlou ham ahung ti nalaiye. Thu manlou tamtah aseiyin, hinla kamcheng khat jieng cha’n zong kadawnbut tapoi. Kavonho kakhel chaiyin gari kachuon ging in, kalhaidoh paipai tai.
Hoilam’a chie ding kahim ti kenzong kahe diehpoi. David dalhah theisahna’a gari katoldoh vang chu chiena ding kahe diehpoi. Lampi achun kamoh lhai lhai jieng in, kingahna ding nei diehlou kahizeh in kalhaibe be nalaiye. Lungthim natna lientah kapuoh chun thildang imacha eihin geldoh sah thei tapoi. Gari chu i-changeiya had’a katol ahizong kahe diehpoi. Hizeh chun ka masang’a upa khat kaphukha ta’n ahi. Avel’a umho’n ahin dellud uvin, gari natol theilou ham atiuve. Gari toltheilou kihile vang chu kitollou ding hija. Ka lunggel eihin hedpile’u eihin lungsiet lheh uvinte. Hinla eina hedpi tahlou zeh uvin eihin vo tauve. Upa pa ngailudna jal’a eihin voh’u hilou’a, kiphasah tah in gari natol’e ti’a eihin engsiet zeh uva eivoh dan uvin kala’n, kathangtom lheh jieng in, ahinla kamcheng khat jiengcha zong kaseidoh poi. Azehchu guollhangho lah’a chun kajo ding khat jieng cha zong aum pouve.
Ka innsung mite’n eihin heddohdi’u tijad man in gari chu workshop khat’ah kaga koiyin, nisa alhum zou nung in inn kahin juon bep’e. Ka sunglhah leh kapa’n na gari la’am ahin tipai jieng’e. Thucheng khat cha kaseidoh masang in David in lampi’a upa khat asuhkhah zeh’a agari workshop a ahin koiya, amazong mi’n ahin voh nalai ahiye ahin tidoh kit’e. Hoilaiya ahung muham kagel gel vang in kageldoh thei poi. Kapa alunghang in eihin house tai. Hiche phad chun David in hepa.... gari ahasiet poi, upa pa zong imacha atipoi, jukham honkhat toh kisutuo kha uva leh khatvei abeh’u ahibou’e ahin tikit in ahileh kapa alunglhai zep’e.
Ann kane’n, bedroom-ah kaludtai. David ahung ludkit in, chiedoh loiyin, ima zouse nangzeh ahiye kati’n ahileh kiphatlam melputah hileh kilawm tah in kakom’ah ahung tou in, Bhai... naha lunghan tuoh na’e, Lhingboi chun nahin dai ahibou’e ahung ti’e. Hiche thu kazahdoh chun kalunggel akihoh hut jieng’e. Ahinla David tahsan ding le tahsan lou ding kasat buoi kittai. Aphad tin in eina lhem zing in, eihin halhep chan in katahsan cheh cheh in, tahsanlou ding kati zong leh tahsan teitei theiya thu ahin seidohji tieng leh katahsanna akibe cheh cheh in, David toh ana kihekha lou himai leng kati lheh jieng’e.
Jaan ihmumo jen in David thusei chu kalungthim’ah akilang zing in, Lhingboi thusei toh kamehbeh kit leh hoilam zoh tahsan ding ham ti kabuoiyin, ihmumo hiel in kakigel khovah hiel’e. Khuo avah hiel tahvang in kigellhahna kanei theipoi. Lhingboi gadoh jieng ding chula.... David in azou asei anahi khaleh kati’n, donlou ding katileh... David in thutah asei anahi khaleh kati kit in, kalung abuoi cheng’e. Nu le pate kom’a ipi atidem ti’a gadoh jieng thei thilla ahipuon, David tilou lunggel seina ding dang kanei diehpuon, ama chula tahsanna asan leh tahsan thei hilou, i-tahsan louleh tahsanna’a dim ahikit in, lunggel anohphah lheh jieng’e.
Liimlang’a kakivet leh kamit asan gelgul jieng in, damdawi khamho toh kakilou’e. Ka u-nu hedlou kah in a powder kaga kinu’n, kintah in college lam kahin juontai. Ka vaigeiyin, teachernu keisang in ana lud masajo’e. Ka touna kalhun leh Roll No. 29 ati’n, hinla koima’n ahin dawnbut tapoi. Avel in akoukit in, koima’n adawnbut dieh tapoi. Lhingboi touna kavet le ama ana umtapuon, i-mut suoh sasa’a college kahung kakisih lheh jieng’e. David in eihin daiyin, hinla kakipapi hihbeh’e.
Break ahiphad in Mary toh kaki mutuo in ahinla Mary zong nidang toh abangpoi. Ipiti kavet ahi tadem, eihin jachad thim tobang in kamu’e. Mary umchan akuon chun David thusei chu sihmi tebep zong tahsanna kanei thei kit tapoi. Lhingboi ahilou leh David khatzoh zoh in Mary kom’a thu ana seitei hita ding in kagel’e. Vaan kave’n, aw kahinkhuo.... ti laa kalungthim’ah ahung kilang paijieng’e.
Ngaplel sasa’n Mary kaga houpi’n, Lhingboi ipiding’a hung kailou ham kagati’e. Ahung kailouna zeh ama’n zong ana hediehpoi. Mary, thukhat nahin dong ing’e....David toh Lhingboi toh janni’a nakihou khah lhon’em kati leh hieng’e ati’e. Ipithu nasei’u ham tiding kanuom in, hinla koval ding ahizeh chun kadong dieh tapoi. Ipiti ham ahin ti’n, ipithu nasei uva kamoh tidoh’e. Ui... ipithu um hija, thudang imacha kasei loupi’u, ipithu umham ahin tikittai. Nangho thum hi’o, nang zong na umchan nidang’a toh akibang tahih’e kamoh tidoh kittai.... kathusei chu ngol kakisa valval in kakisih behseh’e. Ahinla, nunglah kit theilou ding’a ana kiseidoh ahita’n, Mary chunla ipithu umham ti henuom tinten in eihin dong dong jieng’e. Lhingboi kalungsiet in, ama’n nangtoh nakilawm’e ati’e tichu ipiti kaseidoh mong mong ding hitam?
Mary umchan le athusei danho phatah’a kavetleh Lhingboi amang zep zep kit’e. Amelhoi kasa’n, umchan thiem kasa’n, demna ding khat tilou adang imacha kaneipoi. Demna ding kamu aumsun chu, Lhingboi kamu phad leh ama sang’a hoi kasah zohna chu ahipen’e. Ahinla Mary zong vang nungah dangho toh teding in ahoimo behseh vang ahipoi. Ahinla, mini khatvei thu’a lungsiet khom ding chu angaina ahipoi ti kahed zeh in Mary sang in Lhingboi kalhengjo’e. Lhingboi lam’a vang achielou leh Mary lam’a chuhthei ahiye. Ahijieng vang in akhoh mama khat chu, amani lawicha ahilhon zeh chun lunggel bang’a thil achielhah theilou ding hedsa ahitai.
David ahung vahlud in, Bhai... nadam tah tah hinaimo, tuni hung kaida phot lechun kati’e ahung tikittai. Mary’n ipiti ham ahin tipai jieng in, janni accident thu kithalob tah’a ahin seidoh ding chu koipen inba ahung khaam thei ding hitam? David tuhtaang ding koimacha aum tapoi. Chilphuon kaihiel in ahin seidoh in, ama thusei chu kamoh ngai jieng tauve. Mary in lungdong tah in imacha natilou hinam? Namit chuba asan thethu jieng’e ahinti’e.
Kikhen phad ahung lhung kitta’n, David hedlou kah in Mary achuom in kana puidoh in, innlam’a ding in kana chie lhontai. Thil umdan chu phatah’a seidoh ding kati ahiye. David in ahilou lamtah’a Lhingboi kom’a thu anaseiho hin sutuoh ding’a Mary tailou midang’a aumpoi ti kahed zeh in Mary kihouthiem ding chu keiya ding’a damdawi phapen hung hiding in aumta’n ahi. Hizeh chun David jaona loubeh le hedna loubeh’a Mary kaki houpi louleh thu buoithei ding’a aumphad chun khucheng in kakipeitai.
Ahinla Mary chu imacha seina thei ahituoh kaipoi. Accident thu bouseh akhohsah in, eihin khohsah danho chu kavet leh kiphatlam um kasa’n, eihin lungsiet tahtah ahidem kati kit in, imacha kiseida phot hen katijo kit’e.
Phatah in kagel in ahileh Lhingboi chung’a vang kaneilou ding tobang in kamu’n, hizeh chun Mary lamzoh’a vang vetding kati ahitai. A inn’u kaga lhung lhon in, avonho akhel chaiyin eihung thahdoh’e. Lhingboite inn’a ikibanpa di ham ti’n eihin dong’e. Ahinla kei kanuom poi. Ipi na jachadpi ham, nahiti ti leh ajoleh midang in nahin chudoh pieh navehta.... (aban lhakit le’o)

Radar - Techie (LD April 2011)

Well akhun kunsuh in lang, peng le chun, na aw-gin chu zangkeiyin kikho suh intin, chomlou kah in well sung’a chun na pen-gin chu ki thawng velvul jieng ta’nte. Nang aw-gin ahung kithawng pen chu moh’a well sung ahizeh’a hung kithawng ahipuon, na aw-gin chun tuol asuhkhah phad’a abaan achie thei tahlou zeh’a hung kinungle ahitai. Na pen’a kuon’a na aw-gin akithawn phad chan chu hisab bolle chun well athuh da’n na heddoh thei ding ahiye. Radar in zong hiche akithawng (echo) principle a chu nna atoh ahiye.


Radar hi RADIO DETECTION AND RANGING tina ahiye. Hiche hin mun gamla tah’a um thilkhat chu aum mong’e ti photchetna abol theiyin chule hiche naban’a chun a haddan (speed) zong amandoh thei nalaiye. Radar hi chuhlai, khallai, nipi, phalbi ti umlou in phad zouse in kitubtah in nna atong thei zing’e.
Mit’a muthei ahilou vang in mun zouse (adieh’a khopi sung) tobang’a manchah ahizing’e. Air Traffic Control ho’n huikhuo le tuolgo lah’a um lennaho khonung heddohna ding in amang uvin, chule lenna ho’n tuol abo ding phad’u leh kitubtah’a achuh theina ding uvin, a lamhil in apang ji’e. Police ho’n lampi’a gari lhaiho haddan heddoh theina ding in amang jiuve. Chule radar hi space lah’a gariho le satellite ho nungjui in zong apang theiye. Sepoy ho’n gaal mite umna mun heddohna in amang kit uve. Meteorologists ho’n hui le guo kithuo ding, kolphe phet ding chule adg. adg. ho radar mangcha’n ahedoh thei uve. Hiche ho zeh’a chu radar hi mun zouse’a um kiti ahi’n, hiche naban’a chun aumna mun zouse’ah nna loupi tah tah ho tong ding in nganse ahiji’e.
Radar hi echo (aw kithawng) chiena lhuongpi’a neiyin nna atong in ahi. Huikhuo lah’a sound alen’a, lampi’a ipiham khat in ana daaltan khah leh ahung kinungle lam tieng leh aki thawng veng vung jieng ji’e. Hiche tobang chun radio waves zong achiena lampi’a ana daaltan thei thilho zeh in ahung kinungle jiuve. Hiche umdawl chu 1930s laiya scientists ho’n ana mudoh’uh ahitai. Hiche pansan chun 1935 kum in America’ah radar centre 5 ana hongdoh uve. Radar ahung minchie toh kilhon in amanna ding zong tamtah ahung umbe zing in ahi. Hinla chuti tah in amangcha anatam behseh naipoi. IInd World War laiya gaal mite’n bomb akhiehna ding matdohna ding’a ahin man uva kuon in vang ahung minchie lheh ta’n ahi. Gaal kichai nung in leisiet khantouna ding’a manchah phatah khat in ahung umdoh tai. Tuhin ahehbei lenna ho control ding in zong apang ta’n, chule huichie daan kisuh le kisuhlouho vetlhahna le heddohna ding in zong manchah thei ahitai.
Eiho’n Thadou prog. i-ngai theina ding uva panla zing radio-waves khu radar’a ding’a manchah poimo tah khat anahiye. Hizongle radar in amanchah radio-waves ho’n vang radio a sang in frequency sangjo anei uve. Hiche hochu micro-waves akiti’e. Micro-waves speed chu light toh kibang, h.c. 3x108 metres (186000 miles) per second ahiye. Radar centre ho’n information pedoh thei ding in transmitter aneisuoh kei uvin, hiche hochun a poimona mun’ah antenna mangcha in radio-waves athot doh ji’n ahi. Chule a thotdohna mun’a kuon’a radio-waves hung kile thot ho ana lalud ding in receiver zong anei kit uve. Hiche receiver chun screen khat aneiyin, hiche chun huikhuo lah’a amaho toh kimat zing thilho umna avetsah theiyin ahi.
Radio-waves akithot tuo kahsung uva phad lud chu radar in record anabol zing ji’e. Hiche radar in phad ana record chu velocity of light toh multiply abol’u leh akikah’uh agamlad da’n nivei (twice the distance) ahedoh thei ji uve. Hiche’a kuon’a chu aki gamlad da’n uh aheddoh thei ji’u ahiye. Radar chun automatic instrument aneiyin, hiche chun amasung’a natoh ding atamjo ana toh pieh ji ahiye. Nidang laiya radar ana siem masatho’u chu lienpi tah tah ahiuvin, tulaiyin vang khut phaang sang’a neojo zong aumtai.

Career Queries - LD April 2011


Pu Editor, simlai khat kahi’n, chule kathanopna lampang chu ahileh management lampang ahi. MBA hi ipi lampang’a kuon’a i-lud leh a placement hoi ham? Engineering ahilou le commerce, arts stream hoilang zoh akuon in kilud leh entrepreneur le industrialist lolhingtah akihi thei dem? Lungsiet tah in nei seipieh tang’o... na laijon
S. Thangjakap Haokip, B. Vengnuom.
Laijon Thangjakap,
Na lungludna chu thilpha ahi’n, lhasuo louhiel in chiepi kiguo zing’o. MBA kitihi mi zouse’a ding ahipoi ti hed angaiye. Nangma chihna le thepna chu vet masat pen ding deisah ahi. Ahinla, tupna aumleh alampi aum’e ti’a ana kisei aumzeh in lungneo hih in. MBA lunglud nahitoh kilhon in CAT na jodpa angaiye ti nahedsa in koi tau hite.
Ipi course hizong leh MBA bawlmona ding aum diehpoi. Engineering, commerce le adang dang hochu moh nuoise thei ahidiehpoi. Nangma bawltheina le chihna toh hoilam chu kinaipen’am ti kihed masat in. Engineering chu na khutchiena lam ahileh MBBS bawl hahsa nasah ding ahiye. Natilou ham? Na khutchiena lam chu nangma’a ding’a aphapen ahi’n, hoizoh hizong leh akhohna umdieh puonte. Nangma thepna lamtah’a nalud’a, lunglud tah’a napan zing nahleh placement hoitah mulelna ding umdieh puonte. B-school phatah tah tamtah aum in, hiche hochun itobang placement apieh uvem tizong khuolzep vang ngaiyinte. B-school tamtah aum in, athulah behseh lou zong tamtah aumkit’e. Hiche holah’a chun placement phatah muding vang hahsa lheh inte.

Cold drinks phatlouna - LD Health Care (LD April 2011)

Nipi ahung lhungta’n, mihiemho adang’u hung go intin, votjen drinks ngaicha’a hinkhuo ahin mandi’u ahitai. Mi konkhat in tuivot dawn uvin tin, dang sunou uvinte. Adang konkhat hochu tuiya nou zou talou in, pepsi, coca-cola.... adang dang ngaicha’n hung um uvinte.
Ngaichad zeh hilou in, midang sang’a chankang zohna’a gel’a cold drinks dawn khel khel ding ngaituo zong hung umkit nalai ding ahiye. Fridge a kikoi dap, soda in i-lawlhom sung ahin vulud vang chu nuom tahzet ahinai. Tukum nipi sung’a hi dangnouna ding’a cold drinks nahin ngaichad nikhuo vang hung lhung teitei ding ahi ti seingam ahi. Hinla, cold drinks nadawn masang chet’a nageldoh ding’a dei umchu cold drinks dawn hin gu le chang hatah in asu lhasam theiye ti ahi.

Aphatlouna thumho:

1. Cold drinks lah’a jao carbon dioxide ho’n oisung’ah laam-kuol abawl jiuvin, sung in athuohzou jipoi.
2. Oisung in atheida behseh zeh in laam-kuol bawlho suhthip ding angaituoji’e. Hizeh chun thisan akuon in panpina akilahji’n ahi.
3. Thisan in oisung kithuopina apiehji zeh in calcium ana lhasam ta’n, hizeh chun gu le chaang akuon in calcium akilahkitji’n, gu le chang chu asu thalhom lheh jieng tai.




Cold-drinks dawn zeh’a boina umkit khat chu amalah’a jao phosphoric acid ahikit’e. (*Phosphoric hi Suongmantam dictionary in meilou jaona lamsang ti’n aledoh’e). Hiche zong hin calcium ajob in ajobdoh tho’e. Hizeh’a chu cold drinks dawn hin gu le chang asu lhasam lheh jieng in ahi.
Cold drinks lah’a chini ajao zeh in zong diabetes apiengdoh theiye. Chini jaona cold drinks chu mihiem oisung alhun tieng leh thhisan toh akihalji’n, pancreas (gilpi pang’a ann suzuntu) in insulin tamtah tah ahin lhadohji’e. Hizeh’a chu diabetes neiho’n dawnlou beh ding’a pha ahi. Chule diabetes deilouho’n zong hadawnlou in aphai.
Soda ajao zeh in i-dawn zou tieng leh aki ih dohji’e. I-ih tieng leh ih lah’a chun acid ajao in, hiche chu lawlhom ahilou leh lawlgui sung’ah aumden uvin, maha asiemdoh uvin, hiche akuon chun cancer apiengdoh theikit’e.
Khangdong holah’a gu le chaang natna akithang lheh jieng’e. Chapang le a upa lam zepho sang sang in khangdongho’n cold drinks adawn nuomjo uve. Chule akhohkit mama jieng khat aumkit nalaiye. Cold drinks lah’a jao “chi” ho’n tahsa’a um tuiho asulhom uvin, chini in mihiem agilkielsah in, hizeh chun nungjang nat, gu le chang kisuhtuona munho lah’a naa sahna aum theiyin ahi. Hiche article hi cold drinks dawn ding kuon leh geldoh jiji ding in aphai. Nageldoh zou’a nadawn le na dawnlou chu nangthu thu himai!

Eden Huon hoilamba hitam? - Documentary (LD April 2011)


Bible a ana kisei Eden huon hi hoiya umham ti thillui khuolmi Juris Zarins in lamchuom chuom akuon in ana mudoh in ahi. Genesis bung ni sung’ah Eden huon thu ana kiseiyin, chule akimvel’a vadung li Pison, Gihon, Tigris le Euphrates ana luong ahi ti akimui. Tuni chan in Tigris le Euphrates hi muthei in aum lhon nalaiyin, hinla Pison le Gihon vang hi hoiya umlhon ahi miching le mithiem ho’n aboipi zing’u thilkhat ahiye. Mi masa konkhat in Mongolia/India le Ethiopia a um hiding in ana gingcha uve. Alangkhat’ah, Eden huon hi Turkey mun’a um hiding’a tahsan loizong aumkit’e. Azehchu Tigris le Euphrates vadung teni hi Turkey akuon’a hung luongdoh ahi’n, chule Noah kuong kingahna mun Ararat muol chu Turkey gam’a um ahikit in ahi.
Achiesa kum 100 masang chun mithiem tamtah in Eden huon hi Tigris-Euphrates phaicham lah, Sumer lhanglam tu’a Persian Gulf akuon’a mile 150 sahlam lah agingmo uvin, ana boipi lheh uve. Hiche thutoh kituoh in Southwest Missouri State University, Springfield a Dr. Juris Zarins in kum tamtah akuon’a ana boipi le atahsan chu Eden huon hi tu’a Persian Gulf tuinuoiya um ahi tihi ahi. Dr. Zarins in hiche thudol aboipi bang hin leisiet chung’a koima’n imacha aboipi khapoi ana kiti hiel’e. Amahin Bible avel vel in ana sim chilsep in, thuhtah’a ngaituo zing pum in ana sim in, chule Saudi Arabia a September 1983 a thillui kimudoh Smithsonian zong kum 10 sung ana boipi ahiye. Dr. Zarins in Eden huon umna akhuolna ding’a hin leisiet le tuilam chihna ho hatah in ana mangcha’n, chule kum zabi 20 laiya miching phabep ho akuon’a paochuom chuom zilna lam leh Space Age Technology hogei ana mangcha’n ahi.
Hiche thudol hedchien theina ding in phad ni ana ve’u hite:
Amasapen chu 30,000 BC phad lai, mihiem ho Neanderthal akuon’a ahung kikhel phad lai ahiye. Hiche hi mihiem hung kuonna sudmi ho’n Mediterranean suolam vapam le Iraq a Aegean tuipi lah’a suoh hidi’n ana gingcha uve. Chuche phad laiya Great Ice Age in Eurasia gam atamjo ana delpha khah zeh in sea level chu 400 feet geiyin ana khesuh in, tu’a Persian Gulf zong Strait of Hormuz geiyin tuolgo anahi’n ahi. Hilai munhi akisei vadung liho’n ana chapnou zing ahi. Hiche lai mun hi ana kisei vadung liho’n ana chapnou zing ahiye. Hiche akuon’a hedthei khat chu mihiem ho’n anehdi’u holna’a Eden huon ana mudoh’u ahiye. 30,000 BC le 6000 BC kikah sung chun khohui umdan ana kikhel in, guo zong nasatah in ana kiem in ahi. Gam agot cheh cheh zeh in chuche phadlai miho chu ana kichao uvin, tulaiya fertile crescent kiti Tigris le Euphrates sahlam, Mediterranean lhumlam le Nile vadung lhanglam chule suolam’a Indus phaicham changei ana kichao peh uve.
Aphad nina chu 6,000 BC le 5,000 BC kikah, Neolithic Wet Phase kiti sodtah gamgot zou’a gamsung guo ahung zuh kit phat chu ahi. Gamgo zouse chu hiche phad sung ahin ahung nou kitta’n, chule hampa, thing le guo ho zong ahung kehkitta’n, ahi. Chule gamgot laiya ana kichaodoh ho’n zong ahin nungzot kit uvin ahi. Chuche mun’a gamsa ho gu le chang kimu hochun chuche phad laiya mihiemho’n kichepna le guolsieh bawlna in ganhingho ana mang jiuve ti mudoh thei ahi ti’n Dr. Zarins in aseiye. Suong’a kisiem manchah tamtah kimudoh ho’n zong mihiem chenna mun ahida’n aphochien in ahi. Chuche suong manchah hochu tu’n zong Saudi Arabia a Empty Quater ahilou leh Rub-al-Khali mun’ah mutheiyin aum nalaiye. Kum 6000-5000 BC kikah sung chun chuche mun chu Pathien phatthei buoh gamnuom ana kisuohta’n ahi. Hiche phad sunghi loubawl ahung kipatdoh phad ahi zong akiti’e. Mediterranean tuipi pam apat Iran chan geiyin miho’n lou ana bawl jiuve. Arabia gam akuon gam holho’n Mesopotamia phaicham aphah uvin loubawl miho lhatna sa ahida’n amudoh thei uve. Lekhazih ana um loulai zeh in athuchien le itobang’a hiche kikhelna hin khantouna asuosah’a, itobang chondan ana um ham ti hed ahipoi. Dr. Zarins in hiche kikhelna hi Industrial Revolution sang in nasajo inte anati’e. Achung’a kisei miho hi thilthah puodoh thei mi ahiuvin, muchi atu uvin, gancha avul uvin, adeidan dan uvin gancha hochu ana thunun thei uve.
Dr. Zarins in Saudi Arabia a Ubaids miho ana kimupina akuon in Bible a Eden huon umje ngaida’n ana suongtuo in ahi. Hedthei khat chu Eden hi Sumer pao in ana um masapen in, hichu leiphatna phaicham tina ahiye. Chule Adam kitihi phaicham’a chenmun tina ahi ti’n Dr. Zarins in aseiye. Hiche teni hi Sumer pao’a akimu masat vang in Sumer pao ahipuon, asang’a luijo pao jadkhat ahi. Chule assyriologist thiemtah Benno Landsberger in aseina’ah hiche min teni hi Sumerian te masang’a ana um miho pao ahi ati. Landsberg in hiche miho paoman chu Proto-Euphratian asah’e. Lekhathiem konkhat in hichu Ubaidians te paoman ahi atikit leu uve. Ipichu hita zong leh hiche min teni chu Sumerian pao a lahlud le amasapen di’n zihlhah in ana um’e. Siemthu thusim dan’a ana kisei Eden mun nuom chu atah ahidan zihlhah’a ana um akuon in hedthei ahi.
Dr. Zarins in aseibena’ah Eden thusim zihlhah’a umhi gamsa del’a nehding kiholthu miho toh kisai ahi. Hiche phad lai chun mihiem hopni in akikhen in, chondan chuom chieh ana nei uve. Adam le Eve chu Pathien phatthei buohna gamga’a kivah ahilhon’e. Angaichad zouse lhon akim in, hinla chonsiet zeh in nodoh ana hilhon in ahi. Hiche akuon’a chu amai zong loubawl’a kivah lhon’a, aumsa gamga netalou’a, amani khutta’ah nehding akihol lhon ahitai. Hiti thuho hi hiche phad laiya thusuoh mi ana umlou vang in ana mangthah dieh puon, Genesis lekhabu’a athu tamlou zih in ana um in, hinla chomcha le lhomcha ahijieng vang in adihna le ahina chu avad dieh poi ti’n Dr. Zarins in aseiye.
Hiche akuon hin Dr. Zarins in Eden huon umna mun heddohna ding in leisiet gam le guo khuolna ana neikitta’n ahi. Hinla hilchetna kichieh amupoi. Amasapen in Genesis hi Hebrew miho toh kisaiya kisun ahi. Genesis hin Eden huon hi Israel suolam’a um ahi’n, chule vadung ho thuzong akichien’e. Tigris le Euphrates hi tulaiya zong luong nalai ahi’n, aumna mun heddoh ahahsa poi. Pison hi Bible a kisun dungjuiya Havilah gam, tu’a Iraq le Arabia gamkai akuon hedthei ahi. Havilah gam aum le umlou hi satellite limlah akuon’a hedchien ahi. Hiche limlah ahin masanglaiya Arabia sahlang’a ana luong ‘Fossil river’ kiti zong muthei ahi. Hiche vadung hi tugeiyin Saudi holeh Kuwait ho’n Wadi Rinian le Wadi Batin asah uve. Bible a hiche mun’a suongval um ana kisei bang in tugeiyin zong hiche lai mun’a sana le suongval ho aum nalaiye. Ethiopia gamsung’a luong Gihon vadung hivang hedchien ahipoi. Hebrew te’n vang Gush/Kush mun’a um ahi atiuve. Dr. Zarins in vang Gihon hi Karun vadung tu’a Iran akuon’a Gulf a luonglud pen khu hidi’n aginchai. Satellite a kimudoh dan in Karun vadung hi ana kang ngeilou ahi.
Achung’a kisei ho akuon heddoh thei chu Eden huon hi vadung liho kigop khomna lai le Gulf sang’a level sangjo’a ana umlaiyin Gulf luboh lai’ah ana um mong’e. Hiche thu hi Bible thiemtah Ephraim Speicer in zong dih asahna thu ana seidoh’e. Ephraim in aseina’ah hiche mun hi Cashshite nam jad khat, kum 1100 BC laiya ana um uva, 900 BC changei Mesopotamia gam chan analuo’uh ahi ati. Chule amaho hin Adam le Eve thu ana zahkhah ngeidi’u zong ginchad um ahi. Hinla Eve kitihi Sumerian pao in aupuon, hinla Genesis lekhabu’ah Adam nahgu akuon siem ahi akiti. Lekhathiem tah Samuel Noah in Sumerian jaila khat aledohna’ah – Enki kiti tui pathiennu hin pathiennu ho Ninhursag siemsa magical plant 8 ana nehchai pieh’a ana suh lunghang ahi.Ninhursag in zong Enki thiding’a agaosap le Enki zong adammo’n, atibah giet ana’n ahi. Khonung in Ninhursag akisih in, louthiem pathien 8 akou in asuhdam sahtai. Sumer pao in naghu hi ‘ti’ akiti’n, hiche umje chu ‘suh hingkit’ tina ahi. Enki nahgu sudam pathiennu chu Nin-ti akiti’e. Hebrew pao’a zong nahgu le suh hingkit tihi akimatna aumpuon, hinla Bible a nahgu hi Eve toh akisei mat in, hizeh chunu Eve chu ‘ahing thei zou nu’ seina in akimang’e.
Dr. Zarins in aseibena’ah Hebrew tetoh Egypt kinaina tampi aum vang in Hebrew hou bulpi chu Mesopotamia akuon ahi ati. Abraham le Joseph zong Egypt ah ana khopem lhon in, chule Genesis le Exodus lekhabu zong Egypt toh akimatna tamtah aum’e. Abraham zong chu Mesopotamian gam Ur khopi’a hung kuon ahi.
Genesis kisut masang chun Eden huon hi Gulf tuiyin ana chup ahi ti’n Dr. Zarins chun ana seiye. Chuche phad lai chun leisiet chung pumpi’ah Flandrian Transgression kiti thakhat phut’a tuisang lien ana um in ahi. Gulf tuiyin Eden huon le Gulf vapam’a cheng zouse ana chup suoh kit in ahi. Hiche tui chu Iraq le Iran chan ana khangpeh in ahi.
Dr. Zarins in aseina’ah Sumerian hohin apu apate’u chu tuipi lah akuon’a hung kipandoh hiding in ana tahsan uve. Chule adih zong ahi ati. Amaho hi aumna’u Gulf tuipam lah’a kuon in Mesopotamia sahlam’a ana kitol uvin, kum sang tamtah ana cheng uve. Amaho Eden lui chuu mangta zong leh Eden thah, Dilmun kiti Arabia suolam vapam’a umchun kum sangthum khang thusim lah’a ana jao’e. Kum jakhat masng vel chun lekhathiem ho’n Dilmun kiti hi anajakha pan uve. Chule Nineveh khopi’a thillui sudmi Austen Henry in amudoh suongpheng akuong chun chuche phad laiya mihiemho kimanchah da’n ahedoh thei uvin ahi.
Hiche thusim hi 1987 May lha chuun Smithsonian Magazine ah ana suodoh uve. Noah tuisang let zeh’a Eden huon hi tuinuoiya lhummang den hita ding in akiseiye. Masang chun leisiet hi gambung khat bou anahi’n, tuisang let lai ahilou leh letzou akuon’a leisiet ol-ol’a gambung chuom chuom’a ahung kikhen phad in Eden huon zong khenzah’a ana umkha hiding in zong ginchad thu akiseiye. Hizeh chun Eden huon hi hoilai mun pentah’a um ahiding vang seidoh thei ahi tapoi.

Judgement Day - On Demand (LD April 2011)


Leisiet kichai ding ahitai ti’a akisei ijadvei mong mong nazahdoh khah tah’em? News le magazine ho’a leisiet kichai ding thu akiseina hi tamtah vei ahitai. 1993 Danger Point akiti’n, aban in 1997 akiti kit in, 2000 hung hileh leisiet’a phad chiedan hung buoi ding, vannuoi meiya kou ding akiti kit in, 2003 zong seiphah in aumkit’e. Aban in tuhin December 21st, 2012 akiti kittai. Leisiet chung’a miching le mithiemho’n leisiet kichaina ding thu ahin seiho’u vetsahna phatah ahin pieh uva, ahin seidoh ho’u hi chihna sangtah neilou nang le keiya ding in tijadna lientah anahiji’e, natilou ham? Tuchung’a LD in leisiet kichaina ding ahin seiding hi hiche achung’a ki minphah lah’a jao khalou, eBible Fellowship ho’n Bible toh kituoh’a ahin khuotdoh’u, May 21st, 2011 Judgement Day kiti thu ahiye.
LD in Bible lam’ah hedna sangtah imacha aneipoi ti tamtah vei i-sei tauve. Laijon holah’a hiche thu ana lungdonpi aum’e tithu akihed zeh’a hedkham kham’a hung ki hilchien guo ahijoi. Nang ngaida’n toh kituohlou tamtah zong hung jao maithei, jaolou maithei. Ahoizoh chu hita zong leh mi thusei seison ding ihiuvin, adihna aum zong leh LD pachad behseh lou ding, adihmona aum zong leh LD minsiet sahlou ding tihi amasapen’a iki tepna’u hihen.

eBible Fellowship ho mudan anuoiya bang hi ahi:

nikhat chu kum sangkhat tobang ahi
Izeh in’em itile ni sagi lhinni leh keima’n leisiet chung’a ni somli jan somli sung’a guo kajuh sah’a, kasiemsa ahing thei zouse hi leisiet chung’a kasuh manghiel ding ahitai ati- Genesis 7:4.
Hiche’a i-mudoh’u chu Pathien in tui sanglien’a leisiet asuhmangna ding ni sagi avad in, hiche sung’a chu Noah in ama innsungmi le aganhingho zouse kuong inn-nei sung’a aludsahna ding’a Pathien in phad apieh sung ahiye. Pathien in hiche thu hi Noah ding bouseh’a aseidoh ahipuon, vannuoi leisiet chung’a cheng mihiem zouse’a ding’a ahin seidoh ahiye. Kum 7000 sung’a leisiet mihiemho’n Jesu Christa thisan’a huhhingna apom theina ding uva phad kipe sung seina ahi’n ahi. Hiche thuhi hoiya kuon’a hung kihedoh thei ham? Chuche’a chulai vanho le vannuoi leisiet chu tuisang lien in asuhmang ahi. Hiche thu mama’a chu tulai vannuoi leisiet hi Pathien ngaisah louho thu kitan le akisuhmang ni’u geiya ding’a kikheh meiya ding’a kikhol khom’a ahi ti hi. Ahin sopi ngaite ho, nangho’n hiche thu hi sumillou jen’un, Pakai ding in nikhat chu kumsang tobang ahi’n, kum sangkhat chu nikhat tobang ahi. 2 Peter 3:6-8
Hiche Bible chang hin Noah khanglaiya tuisanglien in vannuoi leisiet ana suhmangna thu atahlang in, chule suhmil loubeh ding in nikhuo 1 bouseh zong Pathien’a ding’a kum 1000 tobang ahida’n eihin hilkit uve. Tuisanglien in vannuoi leisiet ana suhmang chu 4990 BC kum ahiye. Hiche kum’a hi Pathien in Noah le a innsung mite le a ganhingho’u zouse kuong sung’a aludna ding uvin nikhuo 7 phad anape’n ahi. Nikhuo 1 kum 1000 ding in sim le chun, nikhuo 7 chu kum 7000 hiding ahitai. 4990 BC akuon’a kum 7000 ahung lhinna chu 2011 hung hiding ahitai (4990+2011=7001). BC akuon’a kum ahung kisim’a, AD ahung gaalkaiya ahileh kum khat lahdoh teiding angaiye. Azehchu Zero AD ahilou leh Zero BC ti umtheilou ahizeh ahi. Kum 0 umtheilou ahitoh kilhon in kumkhat lahdoh ding angaiyin : 4990+2011-1=7000. Noah khang tuisanglet akuon’a kum 2011 alhunbe leh kum 7000 lhingchet tina ahitai.
Pathien in nna atohding ho zouse guhthim in abawl ngaipuon ahi. Dihtah mong in Pakai Pathien in alhacha thiemgaoho hieng’a phuongdoh masalou in imacha thil aguh in abawl kha hih hiel’e. Amos 3:7.
Tahsan vang in Noah chun muloulai thilsuoh ding thu’ah hilchahna thu amu’n, Pathien ngaisahna neiyin akicha’n, ama innsung mi huhhingna ding in kuong inn-nei khat asa’n ahi. Chule hiche vang chun vannuoi thiemmo achansah in ama tahsan’a chonphat chu achangta’n ahi. Hebrew 11:7. Pathien in hiche thuguhhi a lekhabu thieng mangcha’a phuondohna anei ahitai. Lekhabu thieng hi tulaiya eiho’a ding in Pathien toh kilaigui zopna ahijeh ahi.
2011 hi kum 7000 channa ahitai ti i-heuve. Hiche kum’a hi Pathien in vannuoi asuhmang ding ahida’n zong i-hetauve. Chuti ahitah leh 2011 itih phad leh hiche chu hung guilhung ding ahi tadem? Noah hinkhuo kum jagup lhin kum, lhani lhinna, chuche lha ni som le ni sagi lhin ni, chuche nikhuo lele chun tuipi nah zouse azalta’n, chule vanlaiya bangkot zouse zong akihongdoh suohtai. Genesis 7:11.
Pathien in athutep bang in chuche lha, ni som le ni sagi lhinni’n Noah kuong akhahsah in, polam’a umho zouse chu tuisang lien in ana sumang deltai. Lhani lhinna, ni som le ni sagi lhinna chu itih pentah ahikit tadem? Hiche’a Bible a kisei phad hi Hebrew calendar toh akituoh pen’e. Hebrew calendar a lhani lhinna, ni som le ni sagi lhinna chu tulaiya eiho man calendar a ding in May lha, nisim 21 ahung hitai. Hizeh’a chu 21st May, 2011 hi judgement day kiti ahi.
Saotah aum nalaiye, hinla abon in seipou hite. May 21st, 2011 JUDGEMENT DAY kiti lona azeh heddoh theina ding bou in hichan hin eBible fellowship ho thuhil ana ngaphot’u hite.

Ka laijon, hiche article hi kidang nasah’em? Laijon ho akuon’a hilchetna peding’a tepna akimu toh kilhon’a hilchetna hung kibawl ahiye. Bible thiemho seida’n in tulai Christian holah’a hin ngaida’n ni aum’e atiuve. Khatna hochun kum sang lenggam’a ding ihi tauve ati uve. Anina hochun ngaida’n khatna hi apomthei pouve. Eiho hi kum sang lenggam in i-um tauve ti pomlouho i-hiuve. Apomho loi chun 1988 AD, May 21 (Pentecost nikhuo lhinna ding nikhat vad) in Houbung phad ana kichaitai atiuve. 33 AD a Pentecost nikhuo’a Houbung phad ana kipanchu akichaitai ati’u ahi. Chule amaho’n May nisim 21 akuon’a lhanga sung thuoh gim gentheina umding ahi’n, hiche zou (21st October) leh second coming umding ahitai zong atiuve.
Miching le mithiem tamtah in hiche nikhuo, hiche lha, hiche kum leh leisiet kichai ding ahi anati jiuve. Ahivang in Pa changseh tailou van’a vantilte zong, Chapa zong koimacha’n anikhuo le anidantah chu ahepoi.  Mathew 24:36. Hiche hi Jesu’n ahung kitna ding thu aseina’a ana phuondoh ahitai. Pa changseh tailou, van’a vantilte le Chapa jieng in zong ahedlou chu leisiet mihiem in multiply, divide ijadvei bawl zong leh mathematical problem bang’a moh khuod doh jieng thei thil ahilouda’n Bible in kichientah in eihin seipieh uve. Ahinla, mihiem’a ding’a apoimo pen vang chu Pathien’a hinna nei ding ahipen maiye. Vangam itih phad’a ahung ding seithei ahipoi. Na thi nikhuo chu nang’a ding’a lungsietna khang kichaini ahi maiye. Nathi nung in pienthahna muthei tapuon nate. Hizeh chun leisiet chung’a i-damlai nikhuo sung uva Pathien’a hinna neiding chu eiho’a ding’a apoimo pen ahitai. Jesu hung kitna ding boipi angaipoi, na lhagao hinkhuo zoh ana kiboipita’n.

21st Century Parenting - Parenting (LD April 2011)


Exam nading nai mama jiengta, chate’n lekhasim ding sang’a kichep ding, TV vet ding, kholai lending bouseh boipi pi jieng nalai. Tuition fee tamtahho bailamtah’a piehdoh jieng thei ahilou laiya, batmang thei zong ana hikit lou khel khel. I-lunggel bang’a chate’n hinkhuo hin mangkit talou, nu le pateho.... ipi itidi’u hitam? Nasuo suo kisuo uvin.... avel vel’a iti vang’a lah achuti tah tah ding’a chate kiphal kitlou! Chate milien le milal ahikhel khel lou’u zong leh jinei chanei nung’a mi otcha lou’a, amaho le amaho nuomtah’a akineh holna theidi’u beh guondoh pieh teiding nu le pa zouse lunggel ahiye. Lungsietna atepi umlou’a i-lungsiet chate’n hiche hochu hephalou beh’a, amaho deina bangtah’a hinkhuo ahin mantieng’u leh nu le pate lungchang chu itobang in ana tadem? Lekhasim ihisah leh mobile phone a mitoh sms ana kithot, a ihmu hitam iti leh inn hung lhung loulai, ahung lhun i-ngadoh leh houpi thei behseh hitalou, ipipi ham namthim thethu kitiho hi nu le pa khat bouseh boina ahipuon, vannuoi leisiet chung’a nu le pate boina ahita’n ahi. Hiche tobang dinmun’a i-dinkhah tieng’u leh nu le pate’n itobang’a pan i-lah uvem? Suongtum le moltum matna ding lungthim achamlou in hung piengdoh jieng inte. Ahinla, hiche chu aphapen anahi diehlou ahiye. Lungsietna asanval behseh zeh in chate chung’a lunggel abahlou tieng leh khutlhana ding abailam lheh’e. Nu le pate hiche ho akuon chun kivengthiem’u hite. Azehchu eiho hi 2st century nu le pate ihi tauve.
Mihiem chanei zouse’n achate lolhinna lampi’a akhoukhah guot teiding tahsan ahi. Agolou zong um nante, hinla amaho chu leisiet polammi dan’a gel ahi mai uve. Leisiet’a cheng’a, cha le nao lampi dih le lolhinna lampi komu golou umding in vang tahsan ahipoi. Hiche lampi dih kikomuna le kikhoukhahna lampi hi iti lamdol’a nang in nachiepi’em? Nachate nahil leh nahin theida jieng uvem? Ahilou le alungthim sung uva tijadna bouseh na nathunpieh hitam? Ngailutah’a nacha na khoukhahna chun amaho lungthim sung’a nang tijadna le vetdana zong ana khumlud thei ahizeh in chihthei ten angaiye.
Tulai khang hin nu le pate’n chate lawi le guol’a akivoppi thei angaiye. Nidang laiya chate hutum’a, tijad sah zeh’a chate thununna khang ana kichaita’n ahi. Chate’n amaho boina anei tieng’u leh nu le pate chu lawi le guol’a pan’a, ahahsatna’u houlimpi ding angaiye. Chule nu le pa hina dol’a, ahahsatna’u suhlhap pieh ding dan ngaituo zoh ding ahiye. Nu le pa zong innsung chuom chieh akuon’a hung seilien ahilhon in, cha le nao vetkol dan zong lunggel hung kibanglou ding ahiye. Ahinla, hangsantah’a chate khoukhahna’a panlah ding ahiye. Khatvei kuom kuom leh chate anoplouna lampi uva khoukhahna hung umding ahiye. Hiche jieng zong chu manchah thiem angaiyin ahi. Aphadsieh’a namanchah kit leh bawlkhiel lienpen hikit ding ahiye. Chate amaho thanopna zong kihoulimpi ding angaiye. Amaho sang’a voh-eh chuom masajo le nu le pa hina dol’a chate i-thu thu’a hinkhuo mansahna chun nang akuon’a na chate deljamna nikhuo ahin lhunsah tei ding ahi.
Chate hilphona’n nu le pa tamtah in nangho toh kabah laiyin... ti kamcheng amang nuom ten uve. Vetiem uvin, tulai khang in chate hohi amaho sang’a bawltheijo khattoh i-tekah zing leh angai nuom pouvin, amaho sang’a bawltheijo ho akuon’a zildoh ding ngaituo tah sang in avetda pai pai jieng ji tauve. Nang in nahinkhuo chiesa ho’a na nabawlthei naho nachate hilna’a naman zing’a ahileh nang zong avetda lah uva jao nahitai ti kihed in. Hiti’a hilsang chun thusim dan in kiseipieh leh angai theijo uve. Chule thusim hi mihiem khat’a ding’a amasang lampi siemna’a kimang thei ahidan hedthiem sah masat angaiye. Chapang thusim ngai nuomlou umloupi’a.
Cha le naote’n boina atuo tieng’u leh innsung’a kihoupi chu amaho’a ding in kiphatlamna asangji’n, lunggel akilhamlha thei jipoi akiti’e. Boina ahin tuo tieng’u leh, nu le pa hieng’a lung ngamtah’a aseidoh jieng theina ding uvin munchuom zep’a gaki houji zong aphai. Hithei henlang restaurant le fast food dung’ah coffee dawn toh kop in kihouna bang umthei leh phalheh inte.
Nu le pa konkhat in kilung nopmona anei tieng’u leh chate masang’a kiphun pha asa pouve. Chate umlouna mun’a kiphunna le kinopmona hochu chate’n bailamtah in ahedoh thei uvin, hinla ipithu um ham ti’n nu le pa adong ngam pouve. Hiche chun alungthim sung uva puohgih lientah apejo’e. Chate masang’a thingkhuo le manchah’a choiya kitetuo tei ding tina ahipuon, i-lung in agelchu chate’n zong ahed angaiye. Chate umna mun’ah nu le pa chingthei tah hochu kilungnopmo lhon zong leh khutlha’a kivohtuona hiel vang chu umlou ding ahi. Chate mai jana’a kitim theina chu thilpha hithou lou ham? Hiche sang’a phajo chu chate’n kanu le kapa’n hiche adeipoi ti amaho kom’a sei ngailou’a alungthim uva akihed jieng theina’u chu ahiye. Hinla nisim nisieh’a chate masang’a kinah zing chu thilpha hikit dieh puonte. Innsung khat’a chengkhom hina toh kilhon’a ahahsa le anop thuoh khom ding tina ahiye.
Chate hi Pakaiya gou ahi i-hesuoh uve. Laigil gaa ahizeh uvin nu le pa’n chate akhohsah uvin, alungthim uva kuon in chate lahdoh ahithei poi. Pate hin innsung’a ding’a neh le chah suhtuo ding hi athupi pen in agel uvin, chule innsung kimanchahna lampang akhohsah thei uvin ahi. Hinla nute hin ipi abawl’u zong leh amasapen in chate akhohsah pen uve. Hoiya nachie di ham, koitoh nakivop ham, inn nahung loulai ding ham le adang dang. Chate vetkolna lam’a chate’n atheida louding’a vetkol angaiyin, hinla achalohna zouse uva i-khohsah behseh zeh’a i-gahilna le ina kikumtho zouna hin chate hinkhuo asusejo’e ti geldoh angaiye. Eima hinkhuo zoh kilungsiet jiji ding ahiye. Hinla chate’n hoilam asuh uva, itobang hinkhuo aman uvem ti khuollou beh ding tina vang ahipoi. Chate vetkolna hi avaal behseh ahung hitieng leh chate’n atheidaa uvin, asietloji tauve.
Hiche article hi miching le mithiem ho’n cha le nao vetkolna ding toh kisaiya lekha ahin sutdoh’u le seminar chuom chuom ho akuon’a hung kiladoh ahi’n, eiho’n zong i-phatchuompi teidi’u ikineppi uve.

Houbung sumchin - Write-up (LD April 2011)


Mihiem tahsa ahin GU le PHE aum in ahi. GU in zong amachang in ima abawl thei puon, chute mabang in PHE in zong ama chang in ima abawl thei puon ahi. Ahinla GU le PHE zopmat THAPI ZUNG (English a TENDON) kiti aum in ahi. Hiche THAPI ZUNG chun GU le PHE akaimat’a, mihiem KHUT le KENG ho tibang hochun chat theiya nna atoh thei ahi.
Hitobang chun HOUBUNG aum in, HOUBUNG MI aum in, amani chun aching chieh lhon in SUM aumlou leh imacha atong thei lhon puon, achatloh thei lhon poi. GU le PHE ding’a THAPI ZUNG apoimo bang’a HOUBUNG le HOUBUNG MI ding’a SUM hi ngaiya poimo ahi. SUM aumlou leh HOU INN zong kisa theilou, chule HOU INN aumlou leh kaikhomna ding umlou, kaikhom aumlou leh Christian hinkhuo bulhing thei kitlou ahi. HOUBUNG machalna ding leh HOUBUNG natohna ding’a SUM angaidan HOUBUNG MITE’N i-hechieh uvin ahi. SUM aumlou leh HOUBUNG MI tamtah hihen, HOUBUNG tamtah kiphut zong leh kaikhomna ding HOU INN tahbeh zong kisadoh louding ahi.
HOUBUNG neo le lien leh kipuohna ding SUM angaiyin ahi. SUM umlou in HOUBUNG akipo thei puon ahi. Hiche SUM hungkuonna ding hi tahsan chate HOUBUNG MI apeding ho’n ama macham’a (voluntary free will) a human hilou’a apieh ding lom’u HOUBUNG lamkaiho’n ahin guon ho’u chu ahin pieh’u leh hichu HOUBUNG SUM hung kuonna (source of income) ahi. Hiche ahung kuonna lah’a hin SOM’A KHAT pieh zong hi thil hahsatah, Christian zouse’n abawl zoulou khat ahi. Ape zoulou loi aum in, chule apenuomlou loi aumkit in ahi. Piehlouna ding’a kilepna  jad jad podoh loi aumkit in ahi. I-sei bang un SOM’A KHAT pieh hi thilbai ahipoi. Sum mulhomho sang in sum mutam hoding in ahahsa cheh in ahi. Dihtah’a pe mi atam puon ahi. Adih chet’a pe um zong leh seikham zong hipuonte. Hiche SOM’A KHAT pieh hi THUPIEH ahipuon, THULHUN zoh ahi. Abraham apat’a Pathien toh kizopmatna gui kilhunglha chu ahi. Mi koi hizong leh SOM’A KHAT phatah’a pe chu ahinkhuo le a innchen kisuhmo akihe puon ahi. Hinkhuo kisuhlou le innchen chavai zouse hi SOM’A KHAT pelou le penuomlou, apieh louna ding’a lungthim jadchuom chuom podoh’a um miho ahiuve.
Houbung sum ching chu Pathien sum ching ahi. Eima holdohsa sum zong phatah le kitubtah’a chin hahsa ahi. Hizeh chun Pathien sum phatah le dihtah’a kitub chet’a chin chu thilbai ahipoi. Kageldan le kamudan in sum chin hahsa pen hinte kati’e. Azehchu kahed in Houbung sum chin’a kisuhmo atam’e. Houbung sum ching masapen Juda Iscariot kitipa zong chu sum chin zeh’a sum’a kisuhmo ahi. Apupa akijuohdoh ahi. Hitobang chun Houbung sum chin tublou zeh’a houbung tichu Pathien kijuohdoh mi atamta’n ahi. Houbung’a i-hin piedlud masang uva chu adihlou ham, ahilou leh aholdan le amudan dih behsehlou’a kihol le kimu zong umda puonte. Ahinla houbung ahung lhun phad leh Pathien kom’a piehdohna kineiya achingpa kipedoh’a, Pathien sum’a kisim’a HOUBUNG mithiengte’n kiloikhomna’a HOUBUNG natohna ding’a hung kimangpan ahi. Hiche Pathien le Houbung sum hi phatah’a achin ding da’n guontub’a chin ding da’n ahi. Houbung tamtah ahin phatah’a guontub umbehseh lou in houbung mi tahsan umdol khat akichinsah ji’e. Ahin chin dihlou phad leh achingpa i-ngoh uvin, ama’a ding in kipal lhuhna ahung hi’n, houbung ding in machal mona le kisuhmona ahiji tai. Atiil’a mi tahsan umkhat chu mi tahsan umlou i-suodoh uvin, hiche tobang hi i-khuo’u le i-houbung ho uva um’a, imusa’u le i-hedsa’u zong hitante.
Government department hobang’a sum umsa le guonsa kimang ahipuon ahi. Houbung mi tahsan chate’n amacham’a akipiehna dungjuiya taona le thumna toh thuo’a ahin tuodoh’u houbung sum chin hi sumdang chin bang’a suhmang le suh chadvai chu achingpa ama le ama sapsiet akisekhom ahi. Hizeh chun houbung sum chin chu i-chindi lou leh kichad um le tijad um, Pathien le mihiem tahsanna akuon’a lhahdahna chule vangphat mu akuon’a vangsiet mun lhonna ahizeh in houbung lamkaiho’n houbung sum chinda’n hi giltah’a aguontuoh uva achinsahdi’u hi thilpha pen le dei umpen ahi.
Mihiem hi nei le nga chin’a kitub le chingthei alhom in ahi. Pathien sum tichu houbung sum tilou’a eima holdohsa sum jieng zong kiching tub theilou akihi’e. Eima sumching ding’a zong kitublou, chingthiemlou le tahsan um zoulou kihi jieng zong leh houbung zong aum leh houbung sum chu mikhat in achintei ding angaizeh’a mikhat nganse tei ngai ahi. Houbung sum chi kichad umtah ahi. Pan khah ding zong thanop umlou tah ahi. Ahinla mikimkhat houbung sum ching ding’a thanuom le kilob zong aumda poi.
Houbung sum chu mikhat in achintei ding ngai ahizeh’a achingpa chun achin til’a pat’a akichih theiya, alelhahni tokah’a tahsan um le gin umtah’a chin ding dei umpen le phapen ahi. Ahithei leh houbung sum ching hi lheh jiji in aphai. Houbung sum chingpa’n phatah le kitub tah’a achin leh amading leh houbung’a ding’a damna le machalna ahi. Achung’a i-seisa bang uvin houbung lamkaiho zong achin ding dan (system) phatah’a guontub sel’a chinsah ding aphai. Phatah’a houbung sum ching’a minsietna le kisuhmona umlou’a chingdohpa chu Pathien le mihiem mitmu’a midih le tahsan um ahi’n, pachad umtah mi ahi. A innchen kitub in khangtou intin, a innsung’a chamna le lungmuonna umding ahi. Achin ding dan phatah guontuoh le bawltuoh umlou’a chinsah’a akisuhmo phad leh achingpa mosah chu phachuom puonte. Adihtah’a sum hi amachang’a langkaina neilou ahi. Amachang’a i-koi leh apha zong ahipuon, ase zong ahi diehpoi. Aneipa le achingpa thuthu ahi. Apha’a aman leh pha, ase’a aman leh ase hijieng kit ahi. Vangpha kuonna le vangsiet kuonna zong sum mama ahi. Minphat kuonna le minsiet kuonna zong sum mama ahi. Houbung sum achingpa’n achindih lou leh ama ding’a tahsa, lungthim le lhagao’a hahsatna le gentheina atuoding hedsa le musa ahi.
Sumlhem (forged-counterfeit money) atamjo’n i-hed’u jaali note siemhi abaipuon ahi. Miching tah le mithiem tahho’n bou sum lhem asiemthei uve. Mi zouse’n siemthei thil ahipoi. Ahinla milhem hi sum in bailamtah in asiemdoh jieng theiye. I-khosung uva chule i-houbung sung uva sum in milhem’a asiem umda puonte. Sumlhem mu ahahsa’n, akiha mupoi. Ahinla milhem vang muding atam lheh jieng’e. Chingtheiyiin sum chin in, adieh in houbung sum chin in.
Labu’n :
Christian te chingthei’un nachiena’ah
Na lampi’a kichatna atam’e
Helou’a na lhemding in nazuiye
Kumkhuo’a sietna’a koidi’n nazuiye.


- Upa N. Lhungdim
Moderator, Kuki Christian Church Assembly


Azeh neihil tang'o - LD April 2011


Elf kiti hi ipi tina ham?
+918974689612
Elf kiti hi thilni seina in aki mang theiye. Hoizoh pen nahednuom ahi hed ahilou zeh in anigel in chomcha le hed bailam pen ding in sei’u hite.
Elf akiti tieng leh Extremely Low Frequency seina in akimang theiye. Radiation frequency 3 - 30Hz ho seina ahiye. Science jadchuom chuom ho’ah akimanna ajadchuom chieh ahiye. Abang kuom leh 3Hz to 3kHz ahi’n, adang ho’ah 3Hz sang’a niemjoho seina ahung hikitji’e. Ahoizoh chu hita zong leh aniemlam seina ahipen’e kiti leh hed bailam pen ding in ginchad ahi.
Elf dang khat chu mihiem tobang, thilha tobang, thil bawltheina kidangtah neiho seina ahikit’e. Suongmantam dictionary achun thilha neo akiti’e. Amaho hin bawltheina kidangtah tah anei uvin, mihiem in aphatchuompi theina bantah’a agentheipi theiyin ahi. Doichoi tobang ahiuvin, alung nopmo tieng’u leh mihiemho asugenthei jiuvin, mihiemho chung’a kipana anei’u leh lamchuom chuom’ah mihiemho kithuopina’n amangthei kit uve. Amaho hi German mite thusim’a ana kisei, atah ahile hilou kihe theilou ahiye. Ahinla amaho lim umdan ding lung mitlha’a gelpum in milim sut thiem minthangho’n alimho’u ana sundoh uvin, chule thusim zong lekhabu tamtah suodoh in ana umtai.




Pu editor, ipijeh’a Kuki Idol a hi eiho Thadou pao’a paoho bouseh i-jau’u ham? Vaiphei, Paite, Zou le adang2 ipijeh’a jaolou’u ham? Amaho zong KUKI CHATE hilou’u ham? +919856922074
Adih’e Kuki Idol a hi Kuki chate zouse jaothei ahiye. Thadou pao thoho bouseh jao ahipoi. Adangho zong ajao uve. Kuki Idol 2009-10 lapa Ruata Khohreng in zong Thadou pao athothei poi. Hitobang chun Paite, Gangte, Vaiphei, Zou le adang dangho zong ajao uve. Top 10 lhungzou aumlou zeh’a na naheddoh lou himaithei ahiye. Mihiem 300 valzel Kuki Idol kichu ahiuvin, hiche holah’a chun hiche paothoho mi hijad ahung jao’e ti eini’n record i-neipoi. Hinla ajao uve ti hedchien ahiye. Chule laa kisaho zong Thadou laa bouseh ahidiehpoi. Paodang dang laa zong kitedna’ah agingdoh nai.

Lungsiet um Japan - Current Story (LD April 2011)


Tuchung LD ah Japan gam’a liing kihot le Tsunami thu laijonians ho hedding deina’n ana seikhom’u hite. March 11, 2011 nikhuo’a Japan gamsung’a liing ana kihot chu Japan pao in Tohoku Chiho Taiheiyo-oki Jishin akiti’n, hichu Pacific tuipi pang’a Tohoku gamkaiya liing kihot tina ahi. Hiche liing kihot ahaddan ahileh 9.0 Magnitude, luipi pang Japan lampang’a kihot, Japan Standard Time a 14:46 ahi’n, eiho’a ding’a 11:15 dontah ahiye. Ahung kipatna (epicentre) Sendai khopi kom’a Oshika tuikuol Tohoku mun, tuipi pang’a kuon 130 km ahi’n, athuhdan ahileh 32 km ahiye.
9.0 magnitude jen’a had liing kihot chun 10 metre jen’a sang Tsunami ahin kuondoh sah in, hiche chu Japan khopi sung lungsietna beihiel in anuoi jieng’e. Tsunami umding hed masatna ananei zeh uvin TV channel ho’a warning ana bawl masat zeh uvin North le South America gam’a Pacific tuikhanglien pang’a chengho jaona’n gam 20 tobang in mipiho alhohdoh uve. Hiche thusim sut ahigeiyin Japanese police ho’n mithi 8,277 ahechien tauvin, 12,3000 amangthah’e atiuve.
Tsunami le liing kiho zeh in Japan gamsung seitheilou hielkhop in abuoiyin, lamlien le train lampi ho suhsiet in aum in, mun tamtah’a mei aka’n, dam ho ase’n ahi. Innkuo 4.4 million electric neilou in aum uvin, 1.5 million tuidawn ding neilou in aum uve. Chule hui lhahsam zeh in nuclear reactor 3 apuohkeh in, electric generator ho lahdoh in aum in ahi. International Atomic Energy Agency ho’n aseina uva aphadcha mudoh ahitoh kilhon in radio active cores ho azunlha manpoi atiuve. March niism 18, 2011 in Fukushima I le Fukushima II nuclear plant akuon’a 20 km. sung’a chengho ana lhohdoh uvin ahi.
Tuchung’a Japan gamsung’a liing kihot hi Japan khang thusim’a ding’a ahuoise pen ahita’n, vannuoi khang thusim’a ding in 1900 kum akuon’a sim in a nga channa in apangpha nalaiye. Japanese PM Naoto Kan in tuchung’a Japan gamsung in vangsietna katuo’u hi second world war zou, kum 65 sung’a gamsung’a vangsietna le hahsatna lienpen ahitai atihiel’e. Liing kihot anasat behseh zeh in Japan gamsung’a ding’a tuikuolgam lienpen Honshu chu suolam pang’ah 2.4 metre geiyin akitol in ahi. Japan gamsung’a vangsietna lientah alhun tahtoh kilhon in Japan economy zong hatah in tohkhah in aum’e. US$14.5 le 34.6 kikah mansah ahiye. March nisim 14 ni’n Bank of Japan in gamsung’a thiljuohna munho siemphat kitna ding in US$183 ana tuohdoh uve.
March nisim 11, 2011 nikhuo’a 9.0 Mw liing akiho masang in Japan gamsung’ah March nisim 9 nikhuo’n 7.2 Mw a had in liing khatvei ana kihot in, chule 6.0 Mw a had thumvei in ahin zomkit in ahi. Liing kihot thupi masang minute khat in seismometer (liing kiho ding hetna) munpi 1000 akuon TV ho’ah mihiem million  ho kom’ah hedsahna ana peman uvin ahi. Hiche ahitheina zeh chu seismic S-wave chu second khat sung’a 4 km chiezou ahi’n, second 90 sung in 373 km. changei chiezou ahizeh’a hedsahna umman ahi. Hiche hedsah masatna chun mihiem hinkhuo tamtah huhdoh in aumsah’e ti’n Japan Meteorological Agency ho’n asei uve.
Japan Meteorological Agency ho’n thupieh masah ananeina uva Tsunami thupi chu 3 metre a sang ti’n anasei uvin, ahinla hiche ngaidan chu a kikheh  lheh in, athupi napen Miyagi ah 10m chule, leiliing alosaona zong 70km ahi. Chukit leh agam aho suohna ding in minute 10-30 analud’e. Liing kiho zou nidan khat zou in Sendai huikuong ngahmun (Miyagi vapam’a umchu) tuiyin achupsuoh in, tui kinong chun car ho jieng zong bailamtah in alhoh zou’e. Tsunami zeh’a khopi sung’a tui alet’a, gari lientah tah ho zong chapang kichepna bang’a tuiyin alhoh lelena limho chu NHK news helicopter in phatah in video ana kabdoh uvin, mihiem lungthim atijad sah lheh jieng’e.
Minamisanriku khopi apumpi’n ase in, mihim 9500 amangthah in, thiluong 1000 amudoh uvin ahi. Chubep hilou in Kuji le Ofunato khopi zong hoilai ham ti jieng zong heddoh thei hitalou ding hielkhop in Tsunami le liing kihot chun ana susedel jieng’e. Rekuzentaka ah Tsunami chu asuose lheh in, inn songthum changeiya sang in ahadzou’e. Iwate gamkaiya Miyako, Otsuchi le Yamada, Fukushima gamkaiya  Namie, Soma le Minamisoma, Miyagi gamkaiya Onagawa, Natori, Ishenomaki le Kesennuma ho geiyin Tsunami in diemlou hiel in ana bawlchah in ahi.
Japan gam’a liing akiho zou chomkhat in Pacific Tsunami Warning Centre in agamkaiya chengho Tsunami umding ahiti’n thupieh ana bawl uve. Chule US lhumlam tuipi pang le Alaska Tsunami Warning Centre in California le Oregon vapam lah’a Tsunami umthei ding ahida’n ana phuongdoh kit uvin ahi. Thupieh bang chet in California le Oregon munlah’a Tsunami 2.4m a sang ana um in, mun phabep asukha’n, kuong le kuong kaimun asuse’n, US$ 10 million man thil zong asuse nalaiye. Chule Hawaii mun’a zong government thilkeo US$ 3 million man asuse in, mimal thilkeo US$ 10 million valman zong anuoimang hiel’e. Wewak mun’a thunei vaihomho’n East Sepik, Papua Guinea mun’a Boram Hospital akuon in damlou 100 umho Tsunami in atohkhah masang in ana lhohdoh man uve.
Tsunami le Liing kihot in Japan gamsung’a thil asuhsiet hi itihlai hizong leh haimil nikhuo umlou ding ahitai. Liing kiho sang sang in zong Tsunami in thil suhsietna lam’ah panmun lientah ananeijo’e. Tsunami in nuoi tahbeh’a anuoina khopi sung video ana kikabdoh ho i-nung vet leh khopi sung sang in nen kisetkhomna mun toh akiloujo tai. Imazouse alhusuoh keiyin, ading kiti mong mong muding umlou hielkhop in ana huoise’n ahi. Thil le lo kisuse hohi asum’a khuot ding hileh chaitih umlou tobang’a khang zing jieng ding in aum nalaiye. Japan in Tsunami akuon’a kivenna ding’a anti tsunami seawalls ana siemdoh hochu Tsunami ahung kipat tah tah leh tui hadtah in leivui akho tobang bepseu in aum in ahi.
Liing kiho heddoh ahitoh kilhon in Fukushima I le II, Onagawa Nuclear Power Plant le Tokai nuclear power station, reactor som le khat umna hochu akhah pai uvin ahi. Sah suolam gamkaiya um Higashidori zong chu ana khah uvin ahi. Thakhat’a kha ahizeh uvin asa zing uvin, avotna ding uvin nikhuo phabep ludding ahizeh in moh lungmuon pai jieng theina ahi dieh pouve. Suhdapna ding in generator amangcha uve. Anti tsunami seawall ho’n Tsunami atin zoulou phad uvin vangsiet umtah in Fukushima I le II mun’a amanchah’u generator sena’n ahung kinei uvin, hiche akuon chun radiation ahung lengdoh pantai. Hiche nuclear power plante teni vellah’a chengho mihiem 200,000 valjen chu alhohdoh tho uve. March nisim 16 ni’n huiyin radioactive particles alhoh’e tithu ahung um pan in, Japan gamsung bep hilou in eiho gam lam changei’ah mobile sms in na ngailudho hilson in ti thupi’a mangcha’n zouthu chu ahung kithezah tai. Hiche radiation chu nuclear power plant teni umna akuon’a 30 km. changeiya bou tijad um anahida’n ahiye. Thil tijad umjo cheh asuodoh khah ding venna in helicopter mangcha’n Fukushima I nuclear plant chu tui ana chap uvin ahi. Fukushima I le II nuclear power plant teni apuohzah thu zong i-seidoh nuom uvin, hinla LD in mun ong tamtah eihin pieh tahlou zeh uvin phad aumleh akitlam’a seiding in ana koi phot tau hite.

Chartered Accountant - Career Guidance (LD April 2011)


Chartered Accountancy (CA) hi tulai khang’a natohna holah’a khangthahho’n alungludpi le angaisang pen pen holah’a ajaopha nalaiye. Chartered Accountant hohin organisation ho’ah panmun lien le society sung’ah jaana achang thei uvin ahi. Amaho hi sum le pai toh kisai thilho le sum le pai kimanchah danho’ah mopuohna lientah anei uvin ahi.
Institute of Chartered Accountancy a member, certificate muho bou Chartered Accountant ti’a kikou thei ahiye. Daantoh kituoh’a lhinna nei CA hobou in company khat account suhchien piehna le hedpina abawl thei ahi. Amaho hin organisation khat sum le pai chieda’n chu daantoh kituoh hinam ti vetchilna anei jiuve. Chule sum le pai chielhahna report le document ho guontuohna anei jiuve. Company khat kimanchahna’a sumlud hole kai le donthu ho akhuol tuoh jiuve. Achaina kei’ah hiche hohi vetlhahna, suhchetna le hedpina chu auditor ho’n aneikit jiuve.
Alhangpi’n accountant hohin company dung’ah nna atong uvin, hinla private a tong zong aum dapoi. Hinla anatoh dan’u hi ahuop let le neo in akingam’e. CA ho tohtheina phabep hochu:
1. Financial Accounting
Hiche hi accounting bahkhat, sum le pai chielhahna, natoh vettubna, income le expenditure suhtubna, internal audits, lhalo toh kisai, account piehdoh le invoices phuondoh, kaitoh kisuhtuoh dan chule adang dang ho kibawlji ahi.
2. Auditing
CA ho natoh poimo pentah chu auditing hi ahi. Hiche account ho khuolchilna le velvetna ahi. Employers ho le clients ho account book le document poimo ho zouse khuolchilna le suhchetna anei jiuve. Suhdih ahitieng le certificate piehdohna aumji’e. Auditing hi jadchuom chuom in akihomkhen kit’e: statutory audit, internal audit, compulsory tax audit le certification and audit.
3. Cost accounting
Hiche hi nna khat kitohna ding’a aludding jad le adang dangho khuotdohna ahi. Hiche hin khonung’a ding ngaichadho ahedsah maatsah bep hilou in asuhtuoh ding dan le sum le pai chie dingdan asufel in ahi.
4. Tax management
CA hohin kai le don suhtubna’a zong thepna nasatah anei uve. Daan toh kituoh’a kai alhompen’a lud hinam ti vetsui ding hi anatoh’u ahi. Hiche ahin kai le don thu’a daan chule national le international policy ho zong atohna’u mun toh kituoh’a akisuhtuoh pidi’u angaiye.
5. Consultancy
Tulai leisiet sumkawl veina lam’a kikhelna hohin khangthah ho lung nasatah in asuthou in ahi. Consulting service hi hiche kikhelna holah’a hedthei khat chu ahiye. CA ahin hiche service hi finance and account toh kisaiyin jaosah in aum’e. Hiche hin tohmun lientah tichu corporate law advice, project planning and finance, amalgamation, secretarial work chule adang dang ho ahong in ahi.
Personality
Accountant khat hina ding in numerical ability (angka hedna) phatah chule lunggel puochiltah neithei angaiye. Lungludna phatah le thungai thiemna zong apoimo’e. Hiche natohna’a hi mitamtah toh sum le pai thu’a kihoukhomna umzing ahitoh kilhon in finance background neilou hodi’n phatah’a kiphuondoh thei angaiye. Adieh’a financial year kichai kuon leh natoh ding atam in chule thachol um ahizeh in tahsa le lungthim damtheina le hiche natoh suhfel thei ding apoimo’n ahi. Private accountant hodi’n clients muna ding in business skill le lungthim chingtah nei angaiye.
Professional course
CA hi 10+2 ahilou le graduation zou’a bawlthei ahi. A course pumpi hi stage thum in akikhen’e - Foundation, Intermediate le Final.
Foundation course:
The Institute of Chartered Accountants of India (ICAI) in 10+2 (any subject) pass hodi’n Foundation course ahong’e. Hiche hi kumkhat course bou ahi. Registration kibawl zoutieng Board of Studies ho’n simlaiho ading in study material ape jiuve. Hiche course ahin Postal Tuition Scheme nuoiya test paper ho ajosuoh’u ngai ahi. Chule akisaipi institution ho akuon’a zong contact classes lahthei ahi. Hiche’a jao hodi’n test paper ho bawl angaipoi. Lha 12 zou phad le Foundation Examination akibawlji’n ahi. Chule exam hi kumkhat’a nivei (May le November) a kibawlji ahi.
Foundation course jo ahitieng leh candidate khat chun CA firms nuoiya articleship/apprenticeship a register bawlthei ahi. Hiche ahin kum 3 sung aludsah jiuve. Hiche phad sung’a hi articles ho’n intermediate exam zong bawlthei ahi. Chule Articleship sung’a intermediate exam ijo nah leh kumkhat sung industrial training bawltheina aum’e. Articleship zouho’n CA ahitheina ding uvin Institute Membership abawl’u angaikit’e. Kum 5 sung membership najo tieng leh Fellowships of Institute nalahthei ding ahitai.
Simlai tamtah in graduate jotieng leh CA professional training abawl jiuvin ahi. Amaho’a ding in subject 4, Elements of Accounting, English, Mathematics le General commercial knowledge and economics a entrance test bawl ngai ding ahi. Hinla graduate (accounting, auditing, commercial law) a  50% chunglam muhodi’n entrance test angaikhoh poi. Chule subject dang’a 5% muho le foundation course chaisa hodi’n zong entrance test angaipuon ahi.
Intermediate exam:
Register kibawlsa student, articled ahilou leh audit clerk a lha 9 training chaiya, Board of Studies ho nuoiya oral/postal tuition scheme zousa ho’n intermediate exam abawlthei di’u ahi.
Final exam:
Simlai koi hileh intermediate exam lolhingtah’a zou’a, practical training kumthum zousa ahilou leh lha 9 lhinglou hiche service bawlsa ahizong leh final exam abawlthei ding ahi.
Istitute of Chartered Accountants in India:
Hiche hi India gamsung’a CA natohna siemtuohna ding’a ana kiphutdoh ahiye. A headquarter New Delhi ahi’n, chule Regional office zong mun 5 (Mumbai, Chennai, Calcutta, Kanpur le New Delhi) ah aneiye. Chule gamsung pumpi’ah branch 87 aum in ahi. Gampam’a zong mun 9 jen aumkit nalaiye. Hiche institute in atoh chu ajaothei ding ho minkhumna, khut henna, articled/audit clerk ho training pieh, exam conduct, certificate of practice sanpieh le sanpiehlou kitiho ahiye.
Career prospect:
CA natohna hi tulai natohna holah’a commerce field, adieh’a finance lam’a natohna jaa umtah khat ahiye. Finance natoh hi alo ahoi ban’ah thanop zong aumlheh’e. CA a lolhinna neiho di’n lolhinna thei lampi tamtah aum’e. Company a tongho hihen private a tongho hizong leh tohding aneizing uve. India in a policy jadchuom chuom ho alhadoh toh kilhon in, maban’a lampi pha le tohmun hoitah tah kihong ding tamtah aum in ahi.

Maona Ngen


Kilungsiet hinkhuo’a lolhing zing mihiem lhom lheh inte. Khatvei beh puldouna tepkha lou mihiem um inte nati’em? A dongma ngaitah le atahsan tah in lungdang anagel zeh’a puldouna luonlhi in achup nungah guollhang ijad aum tadem? Nungah khat deicha mama jieng, lungsiet mama jieng, ahivang’a nungahnu’n alungsiet thei mong mong lou guollhang umpuonte nati ngam dem? Guollhang khat amusieh’a kisim lih dieh dieh jieng, guollhangpa’n ama amu pou leh jammang nading akihol masat jieng nunga um hihbeh inte nati ngam dem? Khatvei le guo azuh’a, khatvei nisa asat bang in lungsietna lampi’a hin lamsuh le lamtou ana um in, kipana le lungthim gentheina zong ana umthou in ahi.
Laijon Digest in tamtah vei nungah le guollhang kikah’a kilungsietna khaogui tansah lou ding dan ana seizing in, abulphu ding dan zong aseiyin, kikhensa kithah lungsiet kit ding dan zong aseiyin, hinla lungsietna lam’a losamho’a ding aseikha hihbeh’e. Hizeh chun tuchung hin Love Guru in lungsietna lam’a lolhing zoulouho’a ding in mong mong in hiche article hi dedicate abawl’e.
Mi zouse’n lungsietna’a lolhin ding adeisuoh keiye. Midang in uicha tobang in eigel zong leh khoh kasapoi tiho’n zong lungsietna lam’a lolhin ding deithou uvinte. Azehchu mihiem hi nu le pa ding’a guonsa anahi zeh hipen ding in tahsan ahi. Numei zong pasal beiyin ahing thei puon, pasal zong chutima chun numei beiyin hingthei dieh puonte. Ahinla, hinkhuo’a ding ikimu masang’a hinkhuo’a ding hilou khat toh kilungsietna hinkhuo mankhah chun mihiem lungthim hatah’a asuhnat tei ding ahiye. Hinkhuo’a ding hilou nana nachu kikhenna nikhuo ahung lhun phad ana umtei ding ahiye. Hizeh’a chu kalungthim zouse kapieh nung in eihin khen’e.... kiti thucheng ana umkha ahiye.
Lungsietna’a losapna hi jadchuom chuom in ahung lhung theiye. Nungah khat deicha mama jieng, first letter apat last letter changei apieh nung’a zong noppieh diehlou. Ahilou leh guollhang khat star a thidieh dieh, guollhangpa’n ama amupou pou leh lunghang jieng, jammang jieng, puldouna’a genthei tah’a hinkhuo mang nungah zong um inte. Kicheng ding’a kitep nung’a guollhang ahilou leh nungah dang toh ana kicheng phut jieng. Jaan sodtah toukhom nung’a hung nuom ham ham, inn alhun’a sms hung lud, avet leh kadat thei mama hih’e kitiho tobang. Chule adang tamtah, sei senglou um nalai inte. Hiche dinmun’a dinglouho’n adingho dinmun ding ahethiem thei pouve. Mikhat in khat pen pen ana thuoh kha’n, adangho’n adangho athuohkha kit jiuve.
Lunggel bang’a lungsietna lampi’a zangzel’a chie lhom lheh inte. Mi zouse’n amaho lunggel bang in lungsietna lampi’ah lolhinna muleu, Thangcha Khongsai, Kakai Kipgen, Kamboi Baite chule adang dangho hin lasah ding aneiloudi’u ahiye. Lungsietna’a losamho’n guitar toh chollha vahnuoiya mitlhi luong leu’a laa ahin siemdoh ho’u vang agilna asang zep’e. Na ginchad louleh Thangcha Khongsai lasah ahsi kibawm khu ana ngai mong mong’o. Ama zong lungsietna’a lolhing’a hiche laa khu asiem hihih beh inte.
Hiche dinmun kimaituopi ding dan chu seidoh theilou’a hahsa thilkhat ahimaiye. Ahinla, hiche dinmun’a i-din tieng leh, itobang mihiem ihi ahung kilangdoh theibepji’e. Nang kachanlou leh leisiet chung’a kahinman aumpoi tichu mihiem lunggel ahi’n, ahinla mihiem alunggel theiho’n hiche hochu atahsuo ngai pouve. Lunggel bulhin lelna bouseh zeh’a hiche thu kisei tahsuona hung umdoh theiji ahiye. Mi’n eihin deilouna chu ei thiemmo ahipuon, amanu/pa thiemmo ahijoi. Hizeh chun deimo’a na um’a ahileh nang le nang thiemmo kichan hihbeh in. Nahin deilouho thiemmo ahijoi. Azehchu nang in amaho deithei ding bangtah’a hinkhuo naman guot ahi’n, ahinla amaho’n nahin deilou ahizeh in nang nathiemmo poi. I-thepmona umloubeh’a ngaidam gathum nahnah kiti chun nahin kithuopi puonte. Aphapen chu, ahibang bang’a kimaituopi ding chu ahipen’e. Mi’n eihin deilou’a ahileh oh... eihin deilou ahiye... ti’a eihin deilou bang’a umding ahijieng’e.
Ahinla deimo’a umna chu athuoh hahsa lheh inte. Na hinkhuo le na lungthim pumpi’a natahsan khat in nahin nung ngat jieng ding chu athuoh bailou hiel ding ahiye. Hiche dinmun’a nadin tieng leh ipi thiemmo nachanji’em? Nang nahin deilou ahipuon, na umchan, na khanchan, na lunggel, nasam sao le chom, na tahsa puohho adeimo zoh in gel in.
Deimo’a umna hin mihiem lungthim hatah in asu nongkaiyin ahi. Midang i-deikhat holdoh ding asubuoiye. Deimo’a umna chu natna hitaleh, ei le ei kisuonna chu adamdawi ahi angaiye. Nang le nang nakisuon lou’a ahileh deimo’a na umna thuoh zoulou in aban chalbe ding lunggel ngaituona umthei tapuonte. Ahinla nangma’a kisuonna aum’a ahileh asang’a hoijo le phajo muna ding’a koi lientah kihong tobang in gelthei in natin, hiche chun maban’a panlahna ding’a hatah’a nahin kithuopi thei ding ahiye. Lekha nasimna lam’a michung’a nahi’em, natohna lam’a lolhinna namu’em, kholai dung’a miseiphatna nachan’em, nangma hinkhuo in zong kisuonna nahin piehbe cheh thei ding ahiye. Mikhat in nahin deilou’a ahileh nalungthim’a nageldoh ding khat chu, mi zouse kipasah ding le lunglhai sah ding thil hithei ahipoi nati’a, akipahlou ding mihiem umding’a nagel zing ding aki phamo’e. Na suhkhielna chun na ex ahilou leh nahin dattheilou nu/pa kom’a chie talou’a, athah kom’a suhkhiel kit tahlouna ding dan nahin ziltil’a nalah ding angaiye.
Mihiem’a kitahna le thudih seidohna alhahsam zeh in mihiemho lunggel heddoh thei ahijipoi. Mikhat chun nahin deimo’a ahileh thiengtah’a asei jieng hileh pha ding hija.... nang chu kahin lungsiet mama’e, hinla ahitheilou thilkhat aum’e.... tiho pou’a mi ahin lhahdohji zeh uvin hoilaitah, ipi pentah chu adeimo’u ham moh heddoh jieng ding chu mihiem zouse’a ahijipoi. Kikhen hitin, lawi le pai bang in kivop hite tiho pou’a kilhahdoh sang’a, kikhen taite, nahiti zeh in kahin dei tapoi tiho bang umthei leh phading hija na?
Mi konkhat adongmate’n ahin khenlona zeh phatah’a i-nung gel leh amaho zoh deimo’a aum masang’a mi ahin deimoji’u anahi laizang’e. Thilkhat suhkhiel ahilou le bawlkhiel aneikhat adongmate’n ahin heddoh’a, ahin khensang uva ti’a ama le ama ki jongmat’a mi hin makhen zong aum’e. Hiche zong chu deimo’a umho’a ding thuoh hahsa thou thou inte.
Hijad i-seidoh tauvin, ahinla damdawi phapen ding vang Love Guru in zong ahedoh thei diehpoi. Hinla, laijon holah’a deimo’a umho’a ding’a lungmuon umzep ding gel ahi. Seithei pen vang chu, nang le nang kihechien in, na bawltheina ho kihed in. Mi’n nahin deimo zong leh lungneo hih in, nang le nang kikhuol in lang, nahin deimoho sang’a dei umjo mutheina ding’a phad-ong hung kipe tobang in gel in. Khonung leh khatvei hin thahgel kit in natin, nahin deimo ho chun nana deizing’u zong leh nang’a ding’a lungmuonna anahi diehlou di’u ahiye. Azehchu amaho chu nang’a ding’a guon hilou anahi zeh uvin. Deimo’a naumna chu lungthuoipi’a, lungthim’a chinden ding ngaituo hih in. English te’n nunluiho ex atiuve. Azeh nahed’am? Hiche nu/pa tobang toh kilungsiet kit tahih in ti hed zingna ding’a amaho chu example ahizeh’u hiding in Love Guru in agingmo’e. Deimo’a um laijonho’n hinkhuo’a ding amu loulai’u tina in gel leuhen olsam pen ding in ginchad ahiye. Thoudoh in lang, kipatdoh kitta’n, lungsietna lampi’ah nang’a ding’a guonsa in nahin ngah zing’e. Lungsietna in kalosam’e nati laise’a hiche leisiet chung hi nang’a ding’a maona ngen...!! hijieng ding ahiye. Maona ngen... chu kipana ngen... nasuosah thei ahiye.

Lienchung guollhang talou


1st Kuki Idol Lienchung Haokip in achiesa March nisim 30 nikhuo nichun apienna khuo Tuinuom, CCpur ah houbung daan thieng in Ng. Joycee ana kichenpitai. Kuki Idol hin 2010 kumtob lam’a chun ama video album masapen ‘Ka Nam Jem’ ana release in ahi. Hiche album promote bawl toh kilhon’a Shillong KSO in laasa ding’a ana kouna uvah Kuki Idol in damsung’a alungmuonpi ding Ng. Joycee ana kimudoh in, amasang’a hoijo le chingjo nungah dang ijad umzong leh lungthuoina imacha nei talou ding in mipi tamtah masang’ah Pastor pu’n kitepna ana neisahtai. Nungah tamtah’a ding in Lienchung Haokip koppi neihi puldouna hitei ding in tahsan ahi.
Lienchung Haokip
Jinei hita zong leh Lienchung in laasah akholsan diehlou ding ahida’n ginchad umtah akuon in thulhut akimui. Lienchung ngaisang holah’a khat nahi khah leh ana kipapi in lang, phatthei ana buoh in. Lienchung stage chung’a adinkit tieng leh guollhang melpu’a hung dinglou ahitai. Hinla a awsuo hoina vang kikhel dieh ding in tahsan aumpoi. Geldoh thei khat chu Lienchung Haokip hi 2008-09 Kuki Idol anahi’n, 2010 in Lelte Chibile Award ana sangkit in ahi. Chule Miuzeeko 2010 achun ama album Ka Nam Jem in Best Music Video album ading in nominee ana mu’e.

Damdawi Phapen - Kakai Kipgen

Kakai Kipgen
Laigui chomden hiel’a Maneithangja in ana sah Damdawi Phapen chu K3G in athahbeh in ahin sadoh kittai. K3G in Nang’a dia id neilou Hahao Kipgen toh ana release in, hiche album achun Joe Khongsai in zong laani ajiel’e. Damdawi Phapen hi music master David Kakap in a guollhan lai suhmilmona ding’a ana siem anahi laizang’e. Hiche laa hi itiham’a video a siemdoh ahikhah ding leh thucheng ni K3G in asahkhiel thahsah ding in David Kakap le Nang’a dia id neilou producer Mr & Mrs Paoboi in kihouna anei tauve. Suntin jantin’a aki hedoh talou lanu ngaina’a luonlhi’n lasiempa ana chup ahizeh in thucheng kisa khiel chu bilkuol’ah atiehchet jieng’e.

Kamboi Baite Hospital ana lhung


Kamboi Baite
Tulaitah’a eimi lasathiem minthang akisim chan’a amasa lam’a amin chuong zing nalai Kamboi Baite chu thakhat tah in tahsa damlouna zeh in Sielmat Christian Hospital, CCpur ah puohlud in ana um in ahi. KAPU akuon’a thulhut kimu chun aseina’ah Kamboi Baite in atahsa chung’ah natna khat aching in, hiche natna chun ahin phah zeh’a khuo helou’a hospital ana lhung ahi ati. Doctor ho’n phatah’a avetkol nung uvin tijadna ding imacha umlou ahida’n asei uve. Kamboi Baite ading in vang atahsa damna ding apoimo pen ahizing’e. Tahsa damtheina ding in lungthim kicholduo angaiyin, chule neh le chah lam’a akiven phat ngai inte.
KAPU artistes khat hina toh kilhon’a Kamboi Baite programme a lasa’a nakou khah leh ama’n seingam hih zong leh nang in atahsa damtheina ding gelkhohna jal’a lungthim kicholduona le neh le chah lampang’a ama kituopi le tuopilou um ahi ti geldoh zing ngaiyinte.

Software


Computer min nazah tieng leh thilni angaiye ti geldoh masatpen ding ahiye. Akhatna chu, computer hardware akiti’n, hiche chu atahsa tiding ahijieng’e. Hardware iti tieng leh monitor, keyboard, chips le adang dangho seina ahiye. Hardware hin thalud in nna atong in, thil kholtubna leh mit in amuthei ding’a hin tahlahna changei’ah mopuohna aneiyin ahi.
Anina chu computer software akiti kit’e. Hiche hi computer ading’a alhuohbu tiding ahitai. Software in hardware ho natoh ding le tohding phad ahilji ji ahi.
Computer hi mihiem ahing thei tobang in gel le chun, hardware hi tahsa, mit, gu le chang le adang dangho hung hiuvinte. Software ahikit leh lungthim ngaituona, bil in thilgin azah, mit’a mu’a heddoh jieng theina hung hikit ding ahi. Lhuohbu - software, chun tahsa in abawl ding le atoh dingho ahin hedsahji tobang ahiye. Khat beiyin khatzoh ahing thei puon, hiche tobang’a chu khat zong khat beiya umthei kitlou ma ahiye.
Computer hardware hin nna atoh theina ding in binary code angaicha’n ahi. Hiche binary code mangcha chun software  in anatoh ding ahil theiye. Vetsahna ding in mikhat in mouse ameh chu software in hardware hedthei ding pao mangcha’n ana ledoh in, hiche dungjuiya chu hardware in nna ahin tohji ahiye.
Hibang’a poimo, amalou’a computer in panna aneilou tobang hielkhop’a kilangdoh software kitihi hoilaiya hung kuondoh ham? Computer software hi computer programmer ho’n programming language mangcha’a asiemdoh’u ahiye. Computer language hi eiho man haam le pao hotoh kibanglou ahiye. Eiho’n kihedtuo theina ding’a haam le pao i-man bang uva hardware le software kihedtuo theina ding’a kimangchaji ahi. Gah hedthei ding computer language phabep hochu “if/then”, “type” “function” chule adang dang ho ahiuve. Hiche hohi code akiti kit’e.
Hiche code hohi computer in ahed theina ding’a ledoh ahitheina ding in software khat compiler kiti aum in, hiche mangcha’a chu kiledoh jiji ahi.
Software hi chikhat bouseh ham? Software hi atam in atam behseh in, hizeh chun chini in akihom khen’e. System software le application software.
System software hohi hardware in nna atoh theina ding’a panla ho ahiuve. Application software akiti tieng leh program iti’u, computer in eiho dei bang bang’a thil abawltheina ding ahikit’e. Computer in nna ahin toh theina ding in application software apoimo in, application software ho manchah ahitheina ding in system software apoimo kit’e. Hiti’a hi khenchuom umtheilou hiel’a thakhat tah’a umkhom, achuom chuom, ahivang’a khat beiya khat in panna aneilou jiengseh ahiuvin ahi.

Eiho Hoi Rose Sitlhou (2nd Runners-up Miss Mega North-east)


Miss Mega Northeast 2011 ah kipa umtah in Sadar Hills gamkaiya um Lanu Hoirose Sitlhou in 2nd Runners-up ahin lah toh kilhon in Kuki chate chenna mun zouse’ah kipana awgin thong hiel in a ullha jieng’e. Miss Mega Northeast 9th Edition ahin Northeast states holeh West Bengal akuon in nungah duong kikhai chieh le melhoi chieh 21 ahung kisukhom uve. Hiche holah’a chun Miss Assam 2009 Sukanya Rajguru in Miss Mega Northeast 2011 hina akilah in ahi. 1st runner-up ding in Nagaland kuon S Hursoseno lhendoh ahi’n, 2nd runner-up ding in eiho Hoirose Sitlhou lhendoh ahikit’e.
Hoirose Sitlhou hi 2010 kum chun Orange Queen pieh anahiye. Chavang Kut tieng leh eimi nungahho chanvou ding Meilhei nungahho piehdoh ahiji tahvang in eimi nungahho’a ding in lungneona ding imacha aumpoi. Gunchuna le potthona zeh’a sangtah lhunmona ding imacha aum diehpoi. Tuchung’a Hoirose Sitlhou lolhinna hi nungahho’a ding’a lunglet kipiehna ding in apha lheh jieng’e.
Hoirose Sitlhou hi eimi nungah lah’a Northeast level chan’a melhoi kitedna’a lolhing masapen hinalai ding in ginchad ahi. Hichangei lhung ding in amazong kitahsan puonte. Hinla, gunchuna le kisuonna in lunggel khel lampeh’a mihiemho lolhinna apieh thei ahida’n heddoh in aum’e.

Sunday, April 17, 2011

Thilha Melchih (LD April 2011)

Hiche number kipeho akuon hin na thilha
 melchih chun ipi apuoh ahi kiheddoh in

Amaiya thilha melchih lientah aum deilou zeh-a acid mangcha-a sumang mi aum-e. Chule asuh mang nading ngaituo zong mihiem aumkit-e. Ahinla amaiya thilha melchih aum kiletsahpi zong mihiem aumkit in ahi. Mihiem ho vangchu.... akibangmo thei thou uve na? Thilha melchih panna hi ID card a identification mark tilou adang umlou hileh akilawm-e. Chule hoiya kuon’a hung kipandoh hiya, hibangse-a hi mihiem adei le deilou ho maichang’a kibeh thei ahidem ti zong hi lunggiltah-a ngaituo khamsed hiding in ginmo ahiye. Eiho’n ID card a manding bouseh-a thilha melchih i-neilai uvin Chinese ho’n thilha melchih akuon’a mihiem khat sung’a bawltheina umho heddoh theina ding in ana mang uvin ahi. Mongoloid chieh chieh ihi’u toh kilhon in amaho’n adih behseh-e ati’u hin eiho lah-a zong adihna amansah diehlou ding tahsan aum’e. Hiti ahizeh chun anuoiya hin mihiem maiya thilha melchih umho’n ipi avetsah ahi khatvei mong mong gah velha’u hite.
Khaile, amasapen in namaiya thilha melchih umna mun chu kimelchih in. Chule hiche lim hi phatah in vekit in lang, na thilha melchih chu number ijad ham ti kihed kit’o. Thilha melchih neocha cha, tamtah umho chu kisimtha lou ahiye. Hed bailampen ding in na ID card a identification mark a naman pen bouseh chu melchih in. Thilha melchih neilou nahile la thuchuom hitantin.
Position 1-3:
Chapang nahi laiyin umthim thim ding hahsa nasalheh jieng’e. Na neolai thusim nanu le napa dong le chun na gitlouna ho bouseh seiding neilhon inte. Nangma’a um bawltheina chu mi zouse’n anei theilou thil ahiye. Hiche nabawltheina zeh chun na natohna mun’ah midangho sang in nachung’a miho deisahna nachang joi. Ahinla, nangma keng in ding in lang, kineh holna ding ki ngaituo le chun lolhing lheh jieng in nate.
Position 4:
Nalungthim naki ngaituo sahpuon, nalung’a hung kilang zouse chu namoh puohdoh doh jieng’e. Midang mitvet’a seiphat le pachad channa ding in nang le nang na ki advertise nuom’e. Chule tulai pao’a ki show kitihi nang’a ahiye. Thulhuhna nangma chang in nasiem thei puon, ahinla mi thusei zouse dih nasa puon, adih chu nang in zong nahe diehpoi. Na thilha melchih sumang le chun leisiet chung’a cheng midang hotoh kituoh tah in chengkhom thei in nate tihi Chinese ho tahsan da’n ahiye.
Position 5:
Mitmul chung’a thilha melchih umhin mihiem hinkhuo’a haosatna hung lhung ding avetsah-e, ahinla hiche haosatna chu lodoh angaiye. Nahin thangsiet zing mi aum in, amaho chun itileh anei le gouho hi kalhemlha dem ti bouseh agelzing’uh ahiye. Hizeh chun nanei le gou chung’a mi thuneisah hih in lang, kamthiem’a nakom’a thu hungsei zouse zong moh tahsan san hih laiyin. Nang’a ding in mihiem zouse tahsan thei ahipoi. Nalungthim’a nageldoh ho bouseh chiepi in.
Position 6:
Hiche mun’a thilha melchih umhin chihna, bawltheina le thepna avetsah in ahi. Hiche cheng thum nagop khom leh haosatna kisuoh inte. Nalunggil’a hung kilangho chu geldoh zing in lang, chiepi in. Neh kamu pouleh ti’a lunglhai ding in na pamaiye. Hansanna le kitahna in lolhinna nahin pieh ding ahiye.
Position 7:
Innsung’a kinah kibao, lunghanna le kiphunnoina aum’e. Hiche chun na natohna hatah’a asuh nohphah ding ahiye. Bawlthei umsun chu, kilung noplouna ho seituoh jiji phapen inte.
Position 8:
Gambling thanuom in nate. Hizeh’a chu sum le pai tamtah tah nalhasuo zing jieng ahi. Lunglud louding tizong le chun hithei lou ding ahi’n, angah phad hedding dan ana kiziltil maiyin. Sum’a kichepna kitiho hi nang lungludna ahijieng’e. Numei le pasal kah’a zong khohsahna nei puon natin, innsung mite’a ding in ahahsa behseh’e.
Position 9:
Jon thanhuoina lam avetsah ahizeh in suhmang loichel chu adamdawi phapen ahiye.
Position 10:
Vangphatna phatah in akilason’e. Na innsung mite lungsietna nachang zing in, tu le cha tamtah nei in natin, nei le lam ninglhing ding, lungthim kicholduo lheh ding ahiye.
Position 11:
Dammo zeh’a lhuh paina avetsah’e. Hizeh chun hiche thilha melchih hi suhmang loichel ding in aphai. Ahilou zong leh selthei ding dan ngaituo ding ahiye.
Position 12:
Lolhinna avetsah’e. Sum le pai bep hilou in, minthanna zong aumtha’e. Inn le lou nuomtah nei in natin, kipah zing in nate. Numei hiche laimun’a thilha melchih neiho avang phatna’u pasal’a sang in atamjo’n, chule amel’u zong ahoithei lheh’e.
Position 13:
Nachate toh nakah’a kigui zopna hoithei puonte. Na lunggimna hiding ahiuve.
Position 14:
Neh lam’ah kitimlel lheh in nate. Kitimlel zeh’a natna umthei ahiye.
Position 15:
Chop lele ding tihi nang’a ahiye. Munkhat’ah nacheng den thei puon, thilthah na ngaisang’e. Khuolzin ding nathanuom in, guollui chonna chingthei tah in nazui nuom in, thil zong nahebai theiye.
Position 16:
Neh le chah, chule numei le pasal kikah’a nachihthei ten angaiye. Na tahsa agih cheh cheh zeh in lungkham zing in natin, chule mikhat sang’a tamjo toh kilungsiet ding nathanopna hizing ding ahiye. Ahinla lunggel kichiehna khat nanei zeh in hiche tobang dinmun’a nadin tieng leh kisihna le thiemmo kichanna lungthim neithei in nate.
Position 17:
Social mitah nahi’n, thusei zong nathiem in, aphad dungjuiya seiding zong nahe chet chet jieng theiye. Ahinla khatvei vei leh na minthanna holeh na bawltheina ho kisuonpi’a houlimna naneiji zeh in mi ngaisangna nachang thei puon, na minphatna zong alhum zou jipoi. Hiche hin na hinkhuo hatah’a asuh nohphah ding, milah’a lhat hahsa nasah nikhuo hung umding ahiye.
Position 18:
Nalungthim in khuolzin ding in nahin tilkhou zing inte. Ahinla khuol gam nalhun tieng leh chingthei tah’a hinkhuo naman angaiye, azehchu na thilha melchih in innmun’a um um jieng ding in nahin deisah’e.
Position 19:
Sum le pai naning lhing in, lawi le guol zong tamtah naneiye. Thilha melchih neichieh chieh ding’a avangnei loi nahitai. Na lhahsamna khat aum’e, nang in jonthan huoi lam’ah naki timlelji’n, hiche chun nikhuo khat leh nachih theilou leh tuisa lah’a nahin sotlud tei ding ahiye.
Position 20:
Nang thilha melchihna hin vangphatna le vangsietna anigel in apo’e. Ase le apha lam’a manchah thei ding bawltheina nanei zeh in namin kithang lheh inte. Nang’a ding in vang ngaidam’a haimil ding kiti chu aumthei behseh poi. Hiche laimun’a thilha melchih neiho hi khangthu kisudna’ah miloupi tah ahilou leh mi gilou minthang tah in akisuddoh zing’e. Hoilam zoh’a nachie nuom’em? Koima solthei ahipoi, nang khut’ah akingam’e.
Position 21:
Hiche hi thilha melchih phatah ahiye. Na hinkhuo sung’a nadudu naneh ding, chule minthanna zong sangtah nanei ding ahiye.
Position 22:
Na hinkhuo’ah kipana tamtah aum’e. Kichep guolseh lam’a lungludnna nanei leh lolhinna namu ding ahiye. Nang hin thuneina nachoi leh lolhinna nanei theiye. Hizeh chun naki nehholna lam’ah minuoiya umlou in, nangma thuneina in tong le chun asang’a phajo dang umtapuonte.
Position 23:
Na thilha melchih umna mun in IQ sangtah nahin neisah’e. Nalhuoh zong ahoiyin, namuh zong athiem’e. Mi lunglhaisah kitihi nang bawltheina lamtah ahiye. Nahinkhuo lhumkeiyin lawi le guol toh kipol nuomsa zing in nate.
Position 24:
Na khangdon laiyin minthanna le sum le paiya lolhinna kimu in nate. Hiche phad sung hin natehnung hinkhuo itobang’a naman ding ahin vetsah ding ahizeh in chingthei tah in hinkhuo mang in. Tehnung le hinkhuo hahsatna hung umthei ding ahiye.
Position 25:
Minthanna le lolhinna namu tieng leh val behseh in na umji’n, hiche chun nahin sumo’e.
Hiche achung’a hung kitahlang hohi Chinese ho tahsan da’n ahiye. Chinese ho tahsan chu eiho’n i-tahsan teiteidi’u tina vang aum dieh poi. Mi tahsan itobang ahi hed in apha’e ti’a Laijon Digest in ahin tahlah ahijoi. Hiche hi ginchad behseh’a hinkhuo man ding tina vang ahi diehpoi. Digest at your own risk!

Hoilam ba?? (The First Word)


Mihiem hinkhuo’a ding’a apoimo pen chu tupna kichiehtah neiding hi ahipen’e. Tupna kichiehtah i-neilou leh hoilam juon’a hoilam’a pat chieding ti koima’n geldoh theiyin aneipoi. Lekhasim khat chun tupna kichiehtah aneiya lekha asim leh lolhinna amuding ahi. Kiman dungjuiya akiman man bawl jieng kitihi mihiem hinkhuo’a ding’a lolhinlelna lampi phatah ahiye. Loubawl khat zong chun kumkhat sung’a agimman toh kikot ding nna atohdoh theina ding in hiche bawl ding, chuche bawllou ding ti lunggel neitei inte. Hiche lunggel chu aneilou’a ahileh lou sanggam ijad bawl zong leh lolhinna amudiehlou ding ahi.
Society sung thu hi apaodoh chan in aphapuoh zing uvin, chule nam ngailu lou ding mihiem alhom lheh jieng’e. Hinla i-natoh uvin i-chan’a nam i-ngailud’u ham ti apuohdoh ding ahiye. Eihohi akhang khang akuon’a kipumkhat theiloute mong mong dan in ikigel uvin, hiche chu ahipoi. Pu le pa khang’a sabkaangte ana dou lai’u chun thingkhuo le malcha mangcha’a khuolhang ahin sap’u chun ajapha chan in apomchieh in, azui pai jieng’e. Hiche chun kilungkhat tah’a pan analahna’u eihin hilchien set uve. 
Tuchung’a Chidambaram le nam lamkaiho kimutuona chun nam mite lunggel asunoh phah gamtai. Mipite’n thingkhuo le malcha chu ana muna uve, ahinla thingkhuo le malcha khatsang’a tamjo hung chu hoilamzoh azuidi’u hitantem? Khat’a kizui henlang, khat’a kizuida leh i-chung’ah ipi thilsuoh ahung lhung dem? Lunggel kichiehtah neiya paodoh ngam mihiem alhomtul tul jieng’e. Nam lamkaiho’n kipumkhat ding i-gelthei lou vang uva mipiho kipumkhat ding’a i-nono jieng’u hi hoilam’a gaki pumkhat ding hitau vintem? 
Ahilou leh Kukite hi tupna kichieh neilou’a lampi um umna lam’a chie ding guo jiengte ihi ngapsah’u hitam? Imphal akuon’a CCpur juon ding kiguo’a Sadar Hills lamzoh’a ana chiepa tobang ihi ngapsah’u hitam? Mipiho lunggel abuoitai. 


Jampa Lhungdim,
Editor Laijon Digest