Thursday, October 20, 2011

Sadar Hills nute gentheina ahedpi ding umlou hitam? LD October 2011


1971 akuon’a District pilhing ahitheina ding’a India gamsung’a kivaihomna lienpen in thulhuhna ana neisa Manipur government in tuni geiya asuh bulhit loulai jieh in achiesa August nisim 1 akuon chun Sadar Hills gamsung’ah kiphinna ana kipan in, hiche thusim kisut changei hin kiphinna achielha zing nalaiye. Phad chomcha sung’a Manipur government sou thamna ding’a economic blockade bawl masah’a, chuzou leh ol’a kiphinna pat ding ti’a SHDDC ho’n ana guon’u hizong leh gelphahlou beh’a hinkhuo mantam tah 3 ahung kichai khah tahjieh in kiphinna chu asousang cheh in, economic blockade ding’a kiguong chu general strike zoh ahung kisuohdoh khatai. Hiche zou akuon chun boina ahung khohse panta’n, Sadar Hills gamsung chu government office holeh vonpo gariho kihalna meikhu in atuom chah kheh in, chule Manipur government in kum 40 jen mipite chung’a puohgih nasatah ana guon pieh jieh chun gamsung chu thomhaona’n aluodimtai.
Nunao chapangho’a ding in Sadar Hills district pilhing’a ahung kiphuondoh ding chu chimtih umlou in galdot ana hizing in, hinla tuni geiyin district pilhing’a phuondoh in aumdoh dieh hih laiye. Sadar Hills gamsung’ah lungdonna meipi ajing zing in, thichan’a ann-ngol kiphin bawl ding in mipi akipedoh zung zung in, lunglhai louna jieh in lampi akichoutan in, gari vonpoho hallhah in aum in, government office tamtah aki hallha kit in, media chungchuon in government kom’ah tepna aum zing in, government toh zong kihouna aumji’n, inn le lou’a umthei talou in lungtup muolsuona ding in mitin in pan ala’n, gilkiel dangchah khohsalou in Sadar Hills district pilhing ahitheina ding in ateh akhang umlou in kiphinna achie zing in, ahinla government in gamgi siemtuoh masat ding ati bepseu nalaiye.
Sadar Hills district pilhing hisah ding deilouna jieh in UNC lamkaina nuoiyin Nagate chenna mun zouse’ah kiphinna aum in, tuni geiyin zong economic blockade atizing nalai uvin, Moreh road jieng’a zong boina asiem siem jieng nalai uve. Sadar Hills polam’a Nagaho kiphinna chu thuchuom hitaleh, Sadar Hills sung’a cheng Naga ho jieng in zong Sadar Hills pilhing ahiding kadei pouve atithei nalai uve. Adeilou tahtah’u ham, ahilou leh deilouna ding thupieh niel theilou amu’u ahidem tivang amaho le athupe ho bou in kihed tauvinte.
Tuchung’a Sadar Hills district pilhing hisahna ding’a kiphinna hi august uprising tithei ahitai. Sadar Hills mite’a ding in August lha ahung lhun sieh leh tuchung’a gentheina hi manghil hoi hitapuonte. Sadar Hills gamsung’a chengho bep hilou in muntin’a um Kuki chate’a ding in zong haimil jieng thei thil hitapuonte. Sadar Hills issue ahi Kuki min hung kiphapuoh teileh tihi phaituol media holeh Tangkhulho’n neldi gam’a tui ngaichad’a angaichad’u ahiye. Hinla Kukite’a ding hilou in asung’a cheng mipiho’a ding bou ahi ti’a SHDDC apanchah kheh jieh in akinepna’u athon abang’e. Hizongleh amaho’n tohguon phatah’a ananei’u ahijieh zong hintin, plan A, plan B... ti’a banneicha’a hung kiguollhasuh abang jieng in ahi.
Tuni hin Sadar Hills thu toh kisaiya politics seiguo ihipouvin, Sadar Hills gamsug’a nute panlahna zoh i-tahlang nuom uvin, agentheina’u i-thuohpi nuom uve. Chule ahelou laiho’n Sadar Hills nute panlahna aheddohna ding uvin i-phuongzal nuom uvin ahi.
LD September issue chun nute panlahna thu neocha ina tahlang uve. Cha le nao nawicheb banlaiho jieng zong phatah’a vahva manlou’a SHDDC thupieh palkeh’a Sadar Hills gamsung jodpa kiguo gariho ting in pan nasatah anala uvin ahi. Kanggui’a truck khat sandal wood hinpuo amandoh uvin, pasal aum leh sepaiho’n asuhbuoi pai pai jieh uvin nute’n gari chu ason uvin, minu khat in gari chu aheh in, lampi laitah’ah ahallha jieng uve. Sun le jaan umlou in nute’n muntin’ah duty apuo uvin, nungahho jaan duty in pang’u leh akisa chavai khattou in dai-eng khaged inte ti’n chate khankhuo ding gelna jal in nungahho zong aki thakhel sahji pouve akiti.
Kanggui’a SHDDC lamkaina nuoiya public meeting kiguong’a chun nute’n kiphinna haisan ding nati’u leh kagimna’u man, ka nikhotha’u neile di’u ahi ti’n lamkaiho ana hedsah uve. Gentheina peldoh ding sang’a lungtup muolsuo ding gelkhohjo nute panlahna chu lainat um nasahlou ham? Hichan’a pan hinla nuteho genthei thuohna hi ahedpi le akithuopi ding umlou tahbeh abangtai.
Achiesa August nisim 31 nikhuo chun 43 AR akuon in sepai ni garineo in Imphal lam juon in Motbung akuon in ahung kipatdoh lhon in ahi. Hiche teni chu Gamgiphai’ah nute’n achiepai lhon ding ana zahda uve. Chietei ding atilhon jieh chun nute’n SHDDC ho phalna gakilah ding in asol uvin, hinla anuom lhon puon, nute chung’ah kampao phalou amang lhon in akinungle lhon tai. Mihiem hin eima nu bouseh hi nu’a kinei ahipoi ti geldoh theilou sepai teni chun Motbung’a um 24 AR sepai phabep toh uniform lhingsed in Gamgiphai ahin lezot kit lhon’e. Nute’n SHDDC kom’a phalna kilah ding’a asollhon chu amani’n sepai uniform le hiel le thal zoh aga kilah lhon in, chule thalhingsed sepai phabep zong ahin kipuikit lhon nalaised’e. Jaana neocha jieng zong neilou hiel in nute chu ahouse uvin, hitina lam chun Gamgiphai mun’a chun nute le sepaiho chu akinotuo tauvin, hiche chu phad gomkuom’a gel in sepai phabep chun nute chu amai uvin, asuosal tauve. Hiche chungchuon’a chun meithal zong akab uvin, nute chu akisukha zong aum uvin ahi. Lunghan vetsahna in nute’n sepai lamkai ni apummat uvin, ajeb uvin, innsung khat’ah ahen tauve. Gamgiphai mun’a boina chu Kanggui lam’a nute ho geiyin ahin dellud peh uvin, boina sangtah alhungtai. Hiche thilsuoh pedtah chun phaituol’a pressmen phabep leh BBC akuon’a journalist phabep zong amun laitah’ah aum uve akiti. Ahinla thusuo phatah’a lahkhom ding ngaituo lou in ajam uvin, akiselmang tauve ti’n mit’a muho’n asei uve.
Ginchad umtah akuon’a thulhut kimu chun aseina’ah Gamgiphai thilsuoh hi haosa upaho’n sepai lamkaiho toh kihouna anei uvin, vohchal tuhnga in salam asad sah uvin, athu akichai akiti. Nute chung’a suosetah’a chatloh kol sepaiho salam kisadsah chu amaho’a ding in i-changeiyin jachadna ahidem? Thinglhang mite’a ding in hinkhuo’a salam sadkhah kiti chu jachadna lah’a lienpen hita jieng zong leh kol le vaiho’a ding in minsiet seldohna ding’a lampi phapen ahitei ding tahsan aum’e. Indian Army court a heh’a achanding uva lom godna amudi’u chu mitin deisah ahitei ding tahsan aum’e. Indian army ho salam kasadsah’e ti’a lunglhai jieng thei hileh akilompoi. Nute gentheina chu sangval’a hilou ham?
Hiche bep chun akichai hih laiye. September nisim 6 nichun 43 AR ho’n vonpo gari 30 val Senapati akuon in ahin puisuh uvin, Kaggui ahung lhun phad uvin nute’n ana khamtan uve. Sepai’a ding supply podan in akilep uvin, hinla athilpuohho’u chu chapang khuo hethei bep in zong sepaiho’a ding’a poimo umlou ahidan aheddoh jieng thei ding in mit’a muho’n asei uve. Blockade jieh in mipi agenthei valtai ti’a blockade le general strike pal galkai kiguo ahi uva ahitah zong leh government akuon’a thupieh umtei lou ding ham? Thupieh chu thusuo miho’n aphuondoh teidi’u hilou ham? Mipi gelkhohna jal’a vonpo gariho puidoh teiguo ahi’u leh i-bawl’a army supply ahi ati’u ham? Phaituol’a mipiho agenthei leh Sadar Hills gamsung’a mipiho chu kipah dieh ahipoi. Gilkiel’a kiphinho amulou’u hintem? Gilkiel sang’a district ngaichadna sangjo ahilam ahedlou’u hintem? Mipi ding gelkhohna jaolou hiel’a sepaiho’n truck driver ho aga ngailud jieng’u chun ipi avetsah ahi tadem?
Khojin geiyin nute’n sepai vonpoho chu ana lhadoh tapouve. Khuo ahungji’n phad chun sepaiho chun nute chu thakhat tah in ahin vopan tauve. Rifle butt mangcha’n diemlou hiel in nute chu lungsietna beihiel in avo jieng uve. Nute chu panpi ding neilou in Kanggui’ah naosen kaa in akasah uvin, akhut le keng kivo bong, kivo heh, thagui chat, luchang keh adimden jieng tauve. Sepaiho toh kinotuona’a chun nute 64 val akisukha uvin, Kanggui hospital in adol tapuon, amaho lah’a agimzep zep hochu RIMS lam’ah ana posuh uve akiti.
Hiche chan’a zong chu phatsah dieh lou in September nisim 9 jaan chun Keithelmanbi’ah nute chung’ah huham tah in ana chatloh kit taleu uve. Kanggui’a nute hospital’a um chule akisuhkhahna damdoh zoulou’a lumden’a aum’u chu phad gomkuom’a gel in sepaiho mama’n vonpo gari 10 ahin kilhonpi kit tauve. Keithelmabi’ah nute’n ana tingtan kit uvin, amasa’a bang in army supply ding dan in alepkit uvin ahi. Hinla army supply ahilou jieh chun nute’n alhadoh tapouve. Chiethei louding’a aum phad uvin Kanggui’a bang chun thihjol le meithal to in nute chu ahin vopan kit tauvin ahi. Pasal thahad tah in zong thihjol le meithal to’a kivoh ding chu deilhen hihbeh inte. Hinla sepaiho’n amaho sang’a hatah’a thalhomjo nute pichu lungsietna neilou hiel in aban voh jieng uve.
Kanggui le Keithelman’a nute chung’a huham tah’a chatloh hochu “Friends of the hill people” kiti Assam Rifle holah’a 43 Battalion ho ahiuve. Amaho hin Kanggui a um AR Major khat lamkaina nuoiya atepi umlou bawl engsietna nute chung’a alhunsah’u ahiye. Chule nute voho lah’a chun eimi sepai khat zong ajao’e tithu akijai. Major pa maipha holna’a nute avoh ahidem, ahilou leh sepai’a apantheina ding’a kitepna anei apechah ahikha tadem?
Hitobang’a nute chung’a bawl engsietna jieh in SHDDC, KSO (GHQ), KSO (Delhi) le Kangpokpi Women Welfare Organisation ho’n nasatah in 43 AR Major Anish Kutoch chung’a akituopi bang godna pieh ahina ding in GOC le Home Minister kom’ah ngehna ana bawl tauve. Ahinla hiche thusim kisut changeiyin hiche kol guollhang Anish chung’ah imacha godna aum hih laiye ti’n tahsan umtah akuon in thulhut akimui. Nute tamtah chung’a lungsietna le khotuona beihiel’a chatloh Maj. Anish Kutoch hi Gamgiphai’a nute toh kinotuo lah’a zong chun lamkaiyin apang’e zong akiti. Blockade jieh’a mipi gentheina asang valtai ti’a panla ahiloudan kichiehtah in mudoh theiyin aum’e. SHDDC in zong 43 AR Maj. Anish Kutoch hin sum guh alah’a truck hochu Sadar Hills pui galkai ding’a akihoupi ahi ti’n thusuo akimui. Hinla hiche SHDDC ngohna chu Army ho’n nasatah in thuzou ahi ti’n asam phuong uve. Hedding khat chu Gamgiphai thilsuoh zong chu salam asad zou nung uvin zong thuzou ahi, hiche tobang thilsuoh chu aum khapoi atikit uve. Vohchal zong asa kinechaita’a, thuzou ahi ati ngam teitei nahlai’u leh truck pui galkaina ding’a sumguh akilah’e kiti vang chu thuzou ahi mong mong’e atitei teidi’u ahinai.
Zumhan in tuol luong alieh’e kiti chu hiche major pa chung’ah aguilhung diehchet’e. Sumguh akilah ahijieh’a chuti tompan ahi’n, alolhin lou ding jieh’a hunam’a thihjol’a nute avoh’a Sadar Hills apal galkai guot ahi titheiyin aum’e. Sumguh kilahlou hileh chuti lom lom’a apan ding tahsan aumpoi. Gamgiphai’a nute’n avohna’u thangtom’a chuti hinte zong atitheiye. Ama’n atoh ding zouse akitoh chaiya, nute thisan mantam tahtahho mohseh’a avohdoh’a, hiche chungchuon’a chu hospital in zong adollou ding hielkhop’a nute avoh liem hi ngaidam thei ding in gel ahi tapoi. Hinla tuni geiyin ama chung’ah action akila hih laiyin, akhoh lheh’e. 43 AR Maj. Anish Kutoch chalohna hi Indian Army Act 1950 toh kituohlou hiel ahiye. Hiche Act pansan’a case bawl khum jieng ding hi thilpha ahitai. Chuti ahilou leh Sadar Hills nute thuohna le kap le mao’a hinkhuo amanna’u hi mohseh hung hikhaged inte. I-gentheina’u eihin hedpidi’u ngaichad ahizing nalaiye. Chuti ahilou leh September nisim 1, 7 le 10 nikhuo’a thusuo’a kisimdoh hochu achaina hung hikha ged inte.
Australia gam’a kol guollhang khat mi’n nuoisetah’a abawl leh India pumpi kihotling jieng hilou ham? India a um nuomlou’a Dubai a natong ding’a India dalha khat le ni’n gentheina atuo leh Indian Parliament a athu’u kisei jieng hilou ham? Nute 100 val hospital ludsahpa chungthu hi seilou’a mangthai doh ding hitam? Nute suhsiet guo’a asepaiho toh kithuo’a lungsietna neilou hiel’a thihjol’a nute vopa chungthu seilou’a umdoh ding hitam? A mi venna ding meipum’a amivenho vopa thusimhi moh manthai jieng ding hitam? Thudih in vai ahom angaiye. Hiche 43 AR Major Anish Kutoch hin achavalna hi ngaidam athum ding in organisation chuom chuom in ano’e. Ngaidam athum bouseh in lunglhai pou hite. Service lhasuo ding tijadna jal’a I’m sorry tichu thil hahsatah hipuonte. Ngaidam thum zong leh akisih jieh’a ngaidam thum ahilou ding hedsa ahiye. A major hina dalhah khah ding tijadna le minsiet ding tijadna bouseh’a ngaidam athum ding bou ahiye. Hiche zong chu athum hih nalaised’e. Hijieh’a chu amapa chung’a godna sangpen, Indian Army Act 1950 mangcha’a, akituopi ding godna amutheina ding’a lamkaiho’n pan alah ding hi thilpha pen hiding ahitai. Chuti ahilou leh Sadar Hills nute gentheina ahedpi ding hung umlou tahbeh ding ahitai.





No comments:

Post a Comment

Note: Only a member of this blog may post a comment.