Tuesday, March 27, 2012

Tamanthi Dam jieh in Kuki chate chenna ding helou in alungdong tauve

Myanmar solkar le India company NHPC in Chindwin luipi tin’a meivah siemna’a manding tihi kum2004 achun kikhut henna ananei lhon’e. Kinoptuona dungjuiya Chindwin luipi hi Tamanthi kiti mun’a tinding (damming) ahileh pu-le-pa khang’a pat i-na chin’u khuo 50 vel hi suhsiet’a umding ahitai. Hiche ho zouse lah’a kum 2007 kum’a ana kinocheh Leivomjang zong chu khat ahi. Tu dinmun jieng in zong Kukite khuo tampi hi apanpi ding beihiel in “ i-tih leh Leivomjang kibawlna bang in eiki bawldem“ ti’n lunggel dam jen-jen in hinkhuo amang zing uve tithu akimui.


Myanmar gam kihop dan
Myanmar, tillaiya Burma ti’a ana kihe hi 1948 kum in British vaihawmna akuon in chamlhatna ana mu in ahi. Chamlhatna ahin mu zou uva pat tuni geiyin state/region 14, Self-Adminstered Zone 5 leh Union Territory khat nei in aki vaihawm’e. State/Region 14 hochu: Thaninthayi, Mon, Yanggon, Ayeyarwaddy, Kayin, Bago, Rakhine, Magwe, Mandalay, Kayah, Shan, Sagaing, Chin chuleh Kachin hohi ahiuve. Chugoh hilou in Self- Adminstered Zone (Autonomy within State) 6 aneiho’u chu: Danu, Kokang, Naga, Pa Luang chuleh Pa O ahiuve.
Myanmar’a Kukite
Kukite tam chenna penchu Sagaing Region hi ahi. Alhangpi’a seiding in Sagaing Region a Kuki hi Lakh 3 vel tobang hidi’n tahsan ahi. I-chenna’u hi Sagaing Region ding’a lhumlam India toh kinailam i-tam uve. Gam kinaicha’a cheng i-hi vang uvin jaddang thaneina nuoi’a um (colonise) i-hijieh uvin kihedtuona le kithuo khomna tihohi alhasam lhehta’n ahi.
Kum 1967-68 laichun Myanmar gamsung’a Kuki chate di’n gentheina lientah ana lhung’e. Hiche phad laichun Genereal Ne Win kitipa in Kuki khuo 60 vel chu ana nocheh in ahi. Ngohna chu Kuki hohi “Foreigners ahiuve” ti ahi. Hiti chun khopi 60 vel’a kuon mihiem 20,000 val chu a inn a lou ana lahpieh uvin suhna ding helou in hinkhuo ana mansah uve. Kibawlna chu asan lheh vang in military a kivaipuoh ana hijieh uvin alonaje ana beiye. Hitobang chun Kuki chate kisuh gentheina chu akham kham in Kuki Students Democratic Front of Burma( KSDF) le Kuki Women Human Rights Organisation( KWHRO) in “Khadawmi Operation” ti’n ana nit zing uve. Hiche Khadawmi Operation hi India vaipuohna nuoi’a cheng Kukite’n 13 September i-nitji’u tobang ahitai.
1967-68 Khadawmi Operation a Kukite ana bawlna’u chu lung lhailou lai’u hintin kum phabeb masang chun Myanmar solkar in Kukite nochehbena ding tohguon ana neikit in ahi. Hichu tu’a i-sei’u Tamanthi Dam hi ahitai.
2007 kumchun thihthiem bawlmi (engineer)  ho pansatna ding in solkar sepoy ho’n thagum in Leivomjangte chu ana nodoh tauve. Lainat umtah chu- mi phabeb vang “thiding hizong leng kapu-kapa chenna Leivomjang khopi dalha puong’e” ti ana um uve. Inn zouse aki suhsiet tah vang in chipeh inn bang akiget uvin apansa zing uve. Chaang-le-mim zong hiti chun solkar sepoyhon ahallhah mohho’u chu akiluo khom uvin ahi. Phad khat khat leh solkar sepoy hon chenna inn hochu aga suhsiet piehji uvin ahi’n amaho adeu dieh pouve. Hiho lah’a minu khatchun—
“Thiding hizong leng Leivomjang dalha puong’e. Kanu-kapa leh kapi-kapu zong ana cheng’a hilai mun’a hi anathi’u ahi’n keizong kachen ding vui zong ka kivuiden ding ahi. Ka inn-kalou kisuse chu Myanmar sum’a aman dk.30 million (India sum’a dk. 15 lakhs)  tobang hiding ahi. Tunvang buh’a kacheng uve ahi’n khoh kasa poi, Leivomjang gam ahithou thou’e. Kachenna buh hi solkar sepoy hon thumvei ahung suse tauvin, tu’a zong i-tihleh ahung suhsiet kitdi’u ham kalung akham’e. Kaki gel lhahdan vang hi thiding hizong leng Leivomjang kadalhah tuoh poi”.
Dam in asuhsiet ding gam-le-guo
Phad masa kum 2011 laiya pat chun India company NHPC chu Tazone vel’a pansa in Leivomjang vel’a chu patepna (test) jad tampi ana bawlpan tauve. Liing kiho dinmun (seismic activity), gam-le-guo (environment) chuleh ju-le-va (wildlife) dinmun chung chang ana khuol uvin ahi. Khuolgilna neiho mudol in India-Myanmar Border hi seismic zone-IV a um ahi’n hiche hin liing kihohadna mun ahi ti aseichien’e. Kum phabeb masang’a pat Indo-Myanmar border a kipat liing kihot anatam lheh’e. Ningkum, 2011, Bulte lha’a zong chun 6.2 Richter Scale a had liing ana kihot in inn tampi ana suse man’e.  Ahi’n hiche thu hohi koima’n ahasei ngam poi. Chukit leh vacha jad 332; gamsa jad 59; ganhing 333; gul-le-tang - 57; nga-67 chule hampa-louhing jad 526 vel hin manna’a ahin nei ding in aum dohtai.
Chuban’a Tamanthi Dam ahung kipat ding leh thingphung million i-jad hamkhat khu kiphuhlhu kit ding’a um ahitai. Thingphung haphu’a phuding ti vannuoi mi zouse’n ahasei khoh laiya Myanmar solkar natoh hi vannuoi in adem thei ahikit’e. Ajieh chu nichangsat, huinun, twikan chule kiellhah (famine) kiti hohi thingphung kiha phuh chan’a kal ahiti hed angaiye. Tuhin Leivomjangte thingphung zouse zong chu akiphuh’un Saipi 20 mangcha’n alhoh lhoh jieng tauve.
Tamanthi Dam leh Kukite
Leivomjang kibolna hi Kuki thisan pujousen ipohnat sohkei diu tahsan aum e. Ahin hiche hi achaina ahidehpoi. Pan nasatah a ilah lou uleh Chindwin luipi vel a cheng Kho 50 val khun Leivomjang toban ahin to nalaidiu ahije. Khopi 50 vel avengtup(haosa) bei leh anei(khomi) umlou banga akibol dingle  Myanmar sunga Kuki chate dinga Mujin lhungding ahi.
Myanmar solkal in meivah semna ding tihen thiem ijat kichan gotei jongleh athuguh heho ding in lunghan han aum e. Dam kisah hi Myanmar solkal in thuguh khat neia asah ahi. Alangkhat a Dam asah khompi ding India in jong thanopna tumbeh ananei kit ahije. Myanmar le India dam chunga athanop na achom cheh aneilhon e. Athanop nalhon chu achom chom hihen thakhat hitaleh Dam hi akisah pou pou leh asuhkhah pending chu Myanmar in atoupha Kukigamsung le mipi te hiding ahije.
Myanmar le India solkal in Tamanthi Dam hi ipi mong mong dinga atin ham tihi Research Analysis and Planning Bureau akon in ana sim uhite.
India lunggel
Kivaihomna lam’a seiding in Myanmar hi Sepoy thaneina’a kipuo ahi. India vang mipi thaneina’a kivaipuo ahi. India mipi thaneina’a kivaipuo ahibep hilou in vannuoi leisiet’a mipi kivaipuoh tosot ( champion of democracy) in pan hatah in ala’e. Chuti ahileh India le Myanmar chu ui-le-kel bang lhon leh kilawm tah ahi. Hinla India in Myanmar chu agam hieng (neighbour country) thupi pen khat in asim’e. Ajieh chu political lam’a hihen economy lam’a seiding hizong leh Myanmar hi India ding’a gamhieng thupi tah ahi. India in Myanmar aki houtheipi chan’a Southeast- Asia zong hi India’a ding ahi. Chutilou’a Myanmar lung ahin tuolou nikhuo leh India chan ding zouse chu China chang ding ahitai. China le India hi kigaal guot zingkei ahilhon i-he uve. Chutobang ahi jieh chun China le Myanmar ahung kisah theiding chu India ding’a tijat umtah hithei ahi. Hijieh’a chu Myanmar in abawl chu phaleh-seleh India in atosot jieng ahi.
Tamanthi Dam kisahna’a India apan zong hi meivah dei veh-vuh jieh zong ahipuon, Myanmar solkar lungholna ahibou’e. Hiti’a chu India in Myanmar chu alang’a abesah zouna ding’a sum-le-pai hihen tha-le-zung gei hizong leh piehthei chan apieh ahitai. Hiche hi politics lam’a seiding’a gamkhat in agamhieng khat zou tang’e ati leh abawl ding’a lawmtah chu ahi.
Myanmar lunggel
Tamanthi kiti munhi Chindwin luipang’a um gam min ahi. Myanmar solkar in Chindwin luipi hi hiche Tamanthi kiti mun’a hi tin’a meivah Megawatt 1200 pe zou ding DAM sahding tihi atohguon ahi. Adih’e! Vannuoi mipi hedding in hiche dam hi meivah siemna ding akiti’e. Ahin Myanmar solkar in lungthuo  neiya nna atoh ahi hed angaiye. Tamanthi Dam hi 1400 square km a lien ding, Delhi khopi tebep hiding ahi. Chuguoh hilou’a mihem 50,000 vel a inn-alou akuon’a nodoh’a umding, ju-le-va, thingphung-louphung chule sa-le-nga tampi in manna’a ahin neikit ding ahi.
Dam in asuhkhah alien lheh jieng’e. Ahin Dam chu akisah chai tieng leh Myanmar mipite ding’a phachuom mong ding hinam tihi ahikit’e. Dam chu megawatt 1200 peding’a kisa ahi. Ahin 80% tobang hi gamdang, adieh’a India changkit ding ahibou’e. Chuti ahileh megawatt 200 velbep Myanmar hung chang ding ahibep’e. Myanmar atuong mong mong nadem? Mitampi lungdonna chu hiche hi ahitai.
Megawatt 200 bou muna ding’a gam-le-guo, inn-le-lou, ju-le-va tampi chenna kisuse hi adihpoi ti mitampi aum’e. Hiche tahtah jieh hin Myanmar solkar in meivah niengtah’a neiding tijieh’a Dam asah anahi tapoi ti ahung kimu dohtai. Myanmar solkar in meivah akuon’a aphatchuompi ding chu imacha ana umpoi. Myanmar solkar in aphatchuompi ding chu Sagaing Region vel’a Kukite nocheh’a aum ding chu aphatchuompi pen hung hiding ahitai. Hichi hi Kukite chung’a political conspiracy ahi.
Lhumlam Sagaing Region a Kukite Demographic profile hi suhsiet tei ding anaguon zing’u anahi’e. Ajieh chu Kukite demographic profile aki suhsiet louleh khonung leh Burma jadmi hoding’a Kukite hi tijad umtah hung hithei ahiti ahed’u ahitai. Hijieh’a chu Khadawmi Operation anabawl uva tu’a Tamanthi Dam ahin bawlkit’u ahi. Hiche hi Tamanthi Dam chung’a Myanmar solkar lungguh chu ahiye.
Thukhana: Tepna le Taona
Tamanthi Dam hin i-chan’a Myanmar in atoupha Kukigam asuhkhah ding ham tihi mitampi’n i-he hihlai uve. Ahe chengse in zong i-pan lahdan’ u hi lhasam lheh nalai hidin ginmo aum’e. Dam in asuhkhah ding chu Kukite seh seh ahipoi. Nagate zong apang uve. Ahi’n Nagate asuhkhah hi seikham zong hibeh lou khat ahi. Aha suhkhah dieh chu Kukite khopiho ahijieh in hiche thu toh kisaiya panlahna zouse hi eiho’a kuon hung kipan dingdol ahi.
Dam kibawl deilou jieh’a phatah’a panla hi Kuki Student Democratic Front of Burma(KSDF) chule Kuki Women Human Rights Organisation (KWHRO) ahilhon’e. Hiti chun KSDF leh KWHRO makaina in Anti-Tamanthi Dam protest hochu ana kibawlji’n ahi. Delhi le India khopi phabep akuon panpina kimu tilou in Tamanthi Dam movement a di’n panlahna hi alhasam lheh nalai in ahi. Chukit leh protest jadchuom chuom ana kibawlji vang in dawnbutna deibang ana kimuji poi. Dawnbutna deibang’a akimuji lou hi ajieh tampi umji zong leh India in atoupha sung’a kuon Kuki chate panlahna lhahsam jieh ahiding tahsan aum’e.
“Khadawmi Operation” le “Tamanthi Dam” thu’a ngaidan seiding’a Mobile SMS survey ana kibawl achun “Khadawmi” leh “Tamanthi”  kiti hohi ipiham ti’a dohna kilemu zong ana dim’e. Hichun avetsah chu mitampi hin Myanmar in atoupha Kukite thuhi mundang hon i-hepha pouve ti avetsah’e. I-lunggel’u dihlou tah khat kit chu- Myanmar thu ahileh KSDF leh KWHRO kipedoh jieng ji hi ahi. Hitihi hilou dingdol ahi. I-chung uva vaihom chuom-chuom i-hi vang uvin thisan khat i-hina’u vannuoi mite i-vetsahji’u angaiye. Sopi, u-le-nao, guol-le-pai’a kivet khang ahi zong i-hed ding uvin dei aum’e. Achuti louleh i-umna zouse uva minuoise i-hung chandi’u ahi.
Kilokhomna Innpi hihen lang simlaite hizong leh Myanmar vaihopna nuoi’a um Kukite ding’a panlah phad ahitai. KSDF le KWHRO seh-seh natoh in pedoh poute. Amin chu KSDF leh KWHRO min hizong leh India sung’a um Kuki chate’n pan phatah’a i-lah uva ahileh deibang dawnbutna i-mudi’u ahi ti tahsan ahi. Hiche nading hin simlaite kiloikhomna adieh’a KSO panmun alien’e. Tu dinmun hin India khopi sung zouse’a KSO Branch aumta’n, Pathien phatthei buoh i-channa’u lientah khat ahi. Hiche Pathien in phatthei eibuohna’u hi i-manchah thiem diuvin iki tiem uve. Khopi hijadpi’a mihiem asang sang i-dim’u hi i-sopi Myanmar’a cheng hodi’a kithang-atpi tah i-hi’u hed angaiye. KSDF le KWHRO in kumlhung-lhalhung’a atoh ding chu India khopi’a um zouse’n nikhat’a i-jothei’u dinmun um ahi. Khaiye, sopi, u-le-nao phatah in gel’u hite! Myanmar sung’a Kukite kibawl gentheina hi asang valta’n ahi’n asei pieh ding aumlou jieh in jaddangte’n u-le-nao neilou abahsah jieng tauve.
Myanmar gamsung’a Kukite kibawl gentheina hi vannuoi in ahed pieh teina ding in KSDF leh KWHRO in kum 2011 chun SAVE THE CHINDWIN STOP TAMANTHI DAM kiti English pao’a kijih lekhabu khat ana suodoh in vannuoi’ah ana thethang tai. Maban’a panlahna ding’a kihedtuona ding in anuoiya e-mail address hi ahung kipe e:
Kwhro_hq@yahoo.com, www.kwhro.blogspot.com