Thursday, October 20, 2011

Tuolphei Oldies Choir


Kukite thusim’a ana umkhalou hiel kum 80 vel mi chieh in Gospel Video Album abawl tolphei oldies choir kiti chu thiensuo ahitai. Kichoh in lang ana vemong mong tiem in, ipi geldoh nanei’em? Pu Limjadem Haokip (Choir leader 1951-1961), Nu LB Hatkholam (Choir leader 1962-1970), Pu Rev. Vumkhojam Haokip (Choir leader 1972-1983) 3 decades, kum 30 sung’a lamkaiho ahiuve. Choir member hochu: Nu Ngaijalhing - 80, Nu Niengkholhing - 79, Nu Vahjalam - 78, Nu Hatkholam - 78, Nu Ngaijavah - 78 le Nu Nemvei ahiuve. Amaho hi Nu Kikim le Jeff Akai in hatah in ana boipi uve.
Pu Limjadem Haokip in kum 50 zou peh’a athahbeh’a Oldies Choir ahin bawldoh thei hi Pu Bill Gaither Dr. Billy Graham Evangelist pa natoh tobang ahi’n, pachad alhing’e. Khangdong ahi lai uva Pakai avahchoi’u chu tehse ahinung geiiya aga asuodoh thei’u chu Pathien kithuopina ahi’n, kipapi aum uvin, pachad lhingtah ahiuve. Hiche jieh chun Pu Limjadem Haokip hi Englishte title kipiehdan hileh MR KUKI GOSPEL ti’a sahthei ahi.
Tolphei hi Haokip innsung’a Pu Telsingte khopi ahi. Junuom sanuom lawmpi lawm siel vannuoi leisiet hoilaiya um ham ticha zong hepha lou khop hiel’a nopsahna mun, non-christian khopi lienpen khat ahi’n, Pathien lhacha Pu (L) Evan Hemthang Lhungdim chu Pathien nganse ahijieh in 1946 akuon in Gospel alhangsam in, ahung lolhing peh in tu’n 100% Christian ahitai. Hiche jieh’a chu Tolphei khopi zong beita, chule Pu (L) Evan Hemthang Lhungdim zong Gospel lhangsapna mun’a alolhinna munpen ahijieh’a ama hed zingna ding’a hung kisiem zong ahi.
September nisim 17, 2011 nikhuo chun Pu Dr. Mangkhothang Lhungdim innmun’ah Pu S Haokip C-in-C Kuki National Organisation in video album chu thiensuona ana neiyin, chule Pu Rev. N. Lhungdim in Pathien hieng’ah taona mang in ana lhandoh’e.  Rev N. Lhungdim hi (L) Evan. Hemthang Lhungdim chapa 5 channa ahi. Kuki Christian Church Literature Secretary tohmun aneizing lai ahi.
Choir leader thumho’n Pakai vahchoilaa ana sahkhompi ho Nu Ngaijalhing - 80, Nu Niengkholhing - 79, Nu Vahjalam - 78, Nu Ngaijavah - 78, Nu Nemvei, Nu Kikim le Pu Jeff Akai, amaho cheng hung kithuokhom uva Pathien vahchoilaa chu kipahtah’a asah uva thinung changeiya choir member ding’a hung kipedoh ahi tauve. Pathien in atohna mun chieh uva vang lhing tah toh kilhonsah chieh tauhen. Tolphei Oldies Choir aumdoh jieh in Pathien thangvahna bulhing zing hen. Kum 50 choir member a hung pangho anunnuom ahiuve.
South District sung’ah khopi minthang thum aum’e. Suongpi, Luoikhai le Tolphei, hiche khopi thum holah’a gaasuo doh seithei pen chu Tolphei hi ahi. Songpi chu kum 50 masang chun abeita’n, kum 60 lhinkum tah in Kuki Christian Church lamkaiho’n ahin tungdoh kit uvin, tu’n Kukite maicham mun ding’a lhen ahi’n, suongphu zong abawl tauve. Luoikhai vang chu gam ningchong zep ahi jieh in aminthang doh thei tapuon, Tolphei hi tunvang abeita’n, ahin thiemzilna le lamchuom chuom’ah khopi thum holah’a seithei le gaanei tampen khat ahiye.
Tolphei khosung’a kuon’a gaa suodoh thei seithei lawm phabep hochu: MLA kadoh theiya Minister lhung zong aum in, Doctor kuki chapa zouse lah’a khat aumdohna ahi’n, IAS rank MSS Secretary lhung zong aum in, chule uniform a ISP lhung a chule Nagaland Secretariat a Deputy Secretary lhung zong aum’e. Government of Manipur nuoiya Sericulture a Superintendent lhung zong aum in, chule houbung’a Pastor 4 tobang aumdoh’e.
Tolphei akuon’a khothah kisiemdoh hochu: Dopkon, Mata Lambulane, Ngailoi, Lailampat, Joujang le adang dang aum’e. Hitiho zouse zong hi Tolphei khopi gaa bang’a seithei ahi. Pu Limjadem Haokip, choir leader jieng zong LP Teacher akuon’a High School Head Master a pension lhung ahi. Veute, Tolphei khopi iti vangphat hitam?
Mihiem hinkhuo achul bang’a khuo ho zong chulthei ahijieh in Suongpi abeiyin kum 50 zou peh in athah in ahung kisiemdoh theiye. Tolphei zong tu’n abeita’n, ahivang in chate tute khang’a khatvei tei chu hung kitungdoh thah kit ding ahiye. Luoikhai vang chu abang abang ahi zing in, khopel vang phabep asiemdohtai.
Hiche article sunpa Rev. Ngulkhongam Lhungdim zong hi Luoikhai khomun’a pieng ahi’n, 1946 kum’a Tolphei ana lhung ahijieh in ama hinkhuo hi aboncha’a Tolphei khuo’a hung kimang ahi. Neolai noplai sanakhang kiti zouse chu Tolpheiya ahin man ahi. Pathien pieh tohmun Pastor ahijieh in Tolphei Oldies Choir ho video album vangbuoh taona amang’e. Tolphei khuo chennop laitah chun phung thu chang thu aki seipuon, mi zouse chu phung khat bang’a kigel chieh’a kingailua min akizih tieng zong leh min bantah’a Christian kizih ahi.

KSO Silchar Press Release


Achiesa Lhalam 24, 2011 nikhuo’a KSO Silchar toukhomna’a kiphatsah bang in, hiche thuphuon hi ahung kineiyin ahi. Silchar khopi sung’a cheng Kuki chate kivaipuohna leh kivaihom dan akitub thei nadi’n KSO Silchar Branch in anuoiya hung kipe chenghi chiepi ding leh zui chieh ding’a phatsah ahi.
1. Khantou dungjuiya kihedtuona thei di’n KSO-Silchar in lhasieh thusuo khat neilou khoh akisa’n, hiche thusuo min ding in “PHOLVA” phatsah ahitai. Chule KSO Silchar Branch Publicity Wing in hiche thusuo ahin boipidi’n ngansena tha lhingsed akipe in ahi.
2. Silchar sung’a Kuki chate kivaihomna:
a. Silchar khopi sung’a Kuki chate’n lhagao lam’a kiloikhomna KWS leh tahsa lam kivaihomna ding in KSO akineiyin, Silchar a thiemzil hihen, natong hizong leh hiche kiloikhomna ho’a minkhum (Registration) akibol cheh diuva hedsah ahi. Hijieh chun Silchar khopi sung’a kiloikhomna hiche teni tilou adang umda phot hen ti’n phatsah ahi. I-hamti’a aumlou’a akhoh leh KWS & KSO hedpiehna’a siem ding in pha akisa’n ahi.
  b. Silchar sung’a cheng Kuki chate hi atamjo simlai jieng ahi’n, chuleh Government/Private natong phabep aum in ahi. KWS le KSO in malam’a tohguon lientah tampi akineiyin, hijieh chun Silchar pamlam akuon kiloikhom na dang dang ho’n simlai hihen natong hokom hizong leh kai-le-don (demand) ahung bawllou diuva phatsah ahitoh lhon in hiche tepna hi akineiyin ahi.
3.  KSO Silchar a minkhum (Registered Member) simlaiho kitilkhouna le machal theina ding in, lamchuom  chuom’a lolhinna neiho kipapina “Outstanding Awards” akiguong in ahi.
  a. Pu Chengjapao Doungel Meritorious Award:
Koi tobang thiemzilna lam’a lolhinna sangpen (Gold Medal) hinmu hodi’n “Pu Chengjapao Doungel Award” akiguong in ahi. Hiche hi KSO Silchar award adia asangpen ahi.
  b. Pu Ngulhao Thomsong Meritorious Award:
Hiche kipaman hi Ph.D, MBBS & Engineer (Professional Courses) lam’a lolhinna neiho dia kiguong ahi.
  c. Meritorious Award:
Hiche kipaman hi Class X apat Post Graduate chan’a First Class/Division a lolhinna nei zouse kipe ding ahi.
  d. Best Voluntary Service Award:
Hiche hi KWS leh KSO lamkaiho tailou, Silchar sung’a Kuki  chate koi hizong leh nam khohsahna le ngailudna neipenho dia kipaman ahi.
  Sd/-
Lunminthang Mate
General Secretary
Kuki Students’ Organisation
Silchar Branch

CHRISTIAN ETHICS/SOCIAL PRINCIPLES - Rev. N. Lhungdim




Christian hinkhuo’a kisim lhing louna thei hohi thil neocha cha bang’a i-gel vang uva aneo khat cha umlou, aboncha’a alien bang ahisuoh keiyin ahi. Veute kuwa, khaini, zarda, cigarette le ju hohi konkhat in aki banglou dan’a i-gel uva i-bawl’u ahi’n midang hochun kibangtah’a agelbeh jieng ahi. Hichun khat cha zong neh’a hoidohna umlou aseina ahi. Neh le dawn hi phatchuomna ding hobou neh’a dawn ding, midang gel lhing louna thei hochu Christian lamkaiho’n bawllou ding hilna ahi.
CHRISTIAN DISCIPLINE:-
1. LAMPI’A KILHON KHOM:-
Christian milhing khat chu achiena zouse chu aki simna hizing jieng ahi. Mitoh naki lhon khom tieng le chihtheina ding thuhil aum chieh’e. Naji nacha toh naki lhon khom chu adih ahi’n koima niel ding seisiet thei ding ahipoi. Hinla miji le micha chu mohseh’a naki lhon khompi zing lou ding chu apha hiding ahi. Ven, akilhon khom lou dingho aki lhon khom zing tieng le seiset le demna chu ama’n koima pieh lou’a aki lahlud jieh’a midang seisiet le taimo hinkhuo lhungji ahibou’e.
2. CHIBAI KIBAWL THU:-
Chibai hi Christian chonna bang’a seithei ahi. Christian khat le khat kingailud vetsahna chu kimutuo tieng leh chibai kibawlhi abul ahi. Ven, kihena’a ahivang’a chibai kibol theilou ho khu Christian lhasam bang’a kigel ahi. Kigel lhingna khat ahi jeh’a sign of Love chule sign of Trust bang’a kibawl ahi. Hinla christian lou hon Non-Christian ho vang pasal chu moh bawl thei jieng ahin, numei ahi tiengle vang gelzep angaiye. Culture kibang lou numeiho vang mohbol lou ding ahi.
3. THI NIKHUO’A THUSEI :-
Mi konkhat chu mithi nile thusei ding’a kigel loi aum’e. Thi nihi mi zouse thusei nikhuo ahipuon, na seilouna ding mun’a sei hin in. Koima’n seihih in nati louvang’a jachad umtah’a min nagelna ahi theiye. Houbungho’n ageltuoh chet uva asei ding lom akoi cheng’u chu alhingsed ahi. Thigaal’a hung zouse chu thusei bang’a sim ahi chieh jieng’e. Athipa ahilou leh athinu hecheng  hung ahijieh in thusei zong chihthei angaiye. Nasei khiel leh midang gellhing louna mizou, tahsan umlou naki lamdoh thei ahi. Tukhang hi thu mohsei sei khang ahitapoi, chihthei angaiye.
4. BIO-DATA :-
Thi nikhio le Bio-Data chu mi zouse’n asim nuompen ahi’n adihlou vang jihlou ding ahi. Konkhat chu athi nikhuo’a dihlou toh kivuitha zong aum’e. Kuki ho Ex. MLA khat chu athi nikhuo in apien nikhuo dihlou tah ajih’un, adihlou toh akivui thatai. Mihiem khat chu apien nikhuo nopnop jih thei ahipuon, adihtah jihpieh ding ahi. Thi nikhuo’a dihlou bawlte chu mi zouse’n midihloute bang’a agelden ding ahin aphapoi. Innsung’a adihlou kibawl chun society minsietna gei alhut thei ahi’n chihthei angaiye.
5. NEH LE DAWN :-
Neh hi tahsa phatchuomna ding le midang pachad thei nading hobou neh ding ahin - neh le dawn jieh’a midang musit le taimo kilahho vang chu ipi kisei ding ham? Christian lhasam ahi jiengta’n jachad umtah hinkhuo neiho ahiuve. Theological degree hoitah tah neiya ahivang’a alawl hawm tuhtang zoulou hohi leisiet chung’a mivangse pen ho ahiuve. Koima’n la ima seipieh theilou ahivang’a tahsan lhing hithei lou ahitauve. Ipi ding’a neh le dawn jieh’a midang tahsan lel kihi ding ham?
6. HOUIN KAI :-
Christian quality mudoh theina masapen chu hou-inn kaihi ahi. Hou-inn kai zing mi chu tahsan thei mi ahijieng na ahin Christian ho kisimlhingna mun chu hou-inn ahijieng’e. Ipi bawl hen ipi tong zong leh hou-inn kai theilou hochu tahsan umlou -kichihsah- ahivang’a ching bukim lou ipi sei zong leh tahsan lhingtah hilou mi ahi jieng’e. Hou-inn kai zing  ho vang chu ama kigel niem lheh zong leh midangho’n tahsan khat chu apuohsah zing thei’u ahi. Hou-inn kailou chu non-christian ahibou’e.
7. SOM’A KHAT PATHIEN’A:-
Pathien tepsa som’a khat hi kisei thieng ding’a kigel’a penuomlou loi aum’e. Ama hochu Pharisee dihtahho ahiuve. Som’a khat petheilou hochu Pathien sumgu ahiuve. Christian khat chun som’a khat kitub tah’a apieh zing ding ahi. Pathien in mihem chu gucha ding’a adeilou ahi’n, gucha hochu koima’n tahsan lhing aneilou ahijieh’a houbung’a som’a khat petheilou zouse chu half christian ahiuve. Christian som’a khat kitub tah’a pethei hochu tahsan lhing ahi zing uvin midang tilkhou thei christian ahiuve. Som’a khat pezing thei hochu tahsan lhing ahijieng uvin ngailud lhingsed akipuoh zing thei uve. Som’a khat hi christian bulhing hina ahibou’e.
8. RELIEF/GENTHEI KITHUOPI:-
Christianho thupi chu genthei kithuopi ding hi ahi. Ven, genthei zouse chu nang le ken iki thuopi zoulou ding ahi’n, hinla nang le kei hieng’a hung hochu iki thuopi thei le genthei zouse kithuopi bang’a sim ihi ding’u ahi. Samaria miphapa thusim chu ven, ahed mi zong ahipuon ahivang in akithuopi ding’a ana um jieh in akithuopi jieng’e. Hospital alhut in a bill zouse zong ama’n apieh ding in akitiem kit’e. Ajieh chu Pathien in ama kithuopi ding’a anakoi bang’a agel thei jieh ahi. Nang hieng’a mi kithuopina thum ding’a hung zing ding ahipuon, ahung nikhuo’a nabawlna chu mi zouse nabawlna bang’a sim nahi nading ahi. Genthei kithuopi chu thilpha ahi.
9. MISSIONARY NATOH :-
Christian khat chu missionary dinmun ihi chieh’u ahi. Pathien in nang chu ipi talent napieh ham? Napieh na talent chu missionary natohna’a nanei ding ahi. Mi zouse talent akibang puon, missionary natoh zong kibanglou ding ahi. Thusei theina nei aum in tao ding lunggel nei zing mi aum in, chule tohmun chuom chom i-nei chieh uve. Ven, football peh hochu thiem lheh zongle’u goal akhumlou leh athiem’a kisimlou ahi bang in, Christian natohna lam chuom chuom’a pang zongle chun missionary natohna’a napan lou leh football peh thiem tah goal khum louho tobang nahi ding ahi.
Hiche jeh’a chu Christian natoh kisim lhing napen chu missionary natoh hi ahi. Veute, Mizoram hi India sung’a state neopen ahivang in missionary natohna’a India sung’a minthangpen ahi tauve. India Church Leader ho’n Mizoram vannuoi pumpi’a kithang-at pina tah’a asei zing thei’u chu missionary natoh lientah le phatah anei zing thei jieh’u ahi.
India sung tilou foreign missionary seh zong hi India sung’a ding’a state dang dang ho sang’a tampen ahi’n chule lolhingpen ahiuve. Council for World Mission Missionary kikhopna’ah Mizoho atampen ahi zing thei uve. Hichun avetsah chu Mizote hi foreign missionary tampen ahi zing uve tina ahi. India sung’a Bible society natohna’a minthangpen le hadpen zong Mizoram ahi.
Christian natohna ahin mihiem tam le lhom in akive tapuon amavang natohgaa (fruit) hochu ahitai. Manipur sung jeng’a zong eiho houbung hosang in Mizoram missionary natoh hi bulhingjo leh pilhingjo ahiye. Christianity kiti hi a thupi chu MISSION AHI.
Asim zouse’a ding in Pathien in vang buoh chieh hen.






























Re-organisation of District Boundaries in Manipur - Issues and Perspectives : Thongkholal Haokip


Achiesa August nisim 1, 2011 a Senapati District sung’a um Sadar Hills gamkai zouse District Council Act - 1971 nuoiya district pilhing’a siemdohna ding’a Sadar Hills Districthood Demand Committee (SHDDC) in kiphinna ananei kal lhakhat lhin nung in CM O Ibobi makai Secular Progressive Front (SPF) in district boundary ho siemphatna ding leh police ho thuneina siemthahna ding in committee thahbeh - Committee on Re-organisation of Administrative and Police Boundary (CRA&PB) ahin phutdohta’n ahi.


Hiche committee a lamkai chu Chief Secretary of Manipur, DS Poonia ahi’n, lhathum sung ngeiya report pelud ding in hedsah ahiuve. Hiche committee hi itobang ahung hi’a, itobang napha ahin tohdoh ding ham ti seithei ahihih laiye. Hinla hiche report hohin gamsung’a cheng nam chuom chuom ho khantouna ding’a ngaichad a-ong laiho ahin suh dimzou ding hinam tihi ngaituo khamsed ahiye. Hiche jad le nam chuom chuom cheng khomho ki ngailudna ding le dettah’a chenkhom zing theina ding in boipi ding leh ngaituo khom ding thil tamtah aum’e.
Manipur government in Sadar Hills boina suhlhapna ding’a district re-organisation committee aphudoh hi amasapen zong ahi tapoi. Ajieh chu achiesa kum 10 masang vel’a Rishang Keishing vaipuoh laiyin zong L Chandramani Chairman hina’n committee ana kiphutdoh in, hinla report piehdohna ima ana umpuon ahi. 2008 kum in zong SHDDC in SPF government kom’ah kiphinna ananei in ahi. Hinla lhakhat tobang phadtep umlou bandh kibawl zou in akihe khalou beh CRA&PB phudoh in ana umkit’e. Phad chiesa akuon’a mudoh thei khat chu state government hin nahsahmo’a eikoidan’u leh kiphinna nasatah i-bawl masangse uva chatloh lou ahidan’uh mudoh theiyin aumta’n ahi.
Sadar HIlls boina achie zing laiyin phaicham’a um civil society organisation chuom chuom ho’n Imphal phaicham kimvel’a um lhangbung neocha chaho, vetsahna’a Langol Hills, Imphal West district headquarter akuon kilometre 10 tobang vel’a umho’n, Sadar Hills kiguondoh masang’a gopkhom ding in government kom’a demand ana bawl tauvin ahi. Chutobang machun akihedoh lou case tamtah boipi ding adang zong aum’e. Saikul sub-divisional head quarter akuon’a kilometre 7 a um tu’a Imphal East district in ahuoptha Ekou le Pukhao leLeitanpokpi zong hi Saikul sub-division, Sadar Hills a lahlud thei ahiuve. Ajieh chu Ekou zong hi Imphal East District head quarter akuon’a 30 kilometer val’a gamla ahiye.
Government in gamsung vaipuohna apilhinna ding in police boundary le vaipuohna thah siemdoh ding go zongle’u chi le nam jadchuom chuom hotoh kizopmatna asiemphat masangse’n hithei puonte tihi akichien’e/
Chule state government in kivaipuohna kitub dei mong ahileh Jiribam sub-division zong hi akinaipi Churachandpur district ahilou leh Tamenglong district nuoiya aumsah ding ahiye. Hiche phaicham hi Imphal East district akuon’a 200 kilometer val’a gamla ahivang in asung’a cheng atamjo Meilhei ahijieh uvin Imphal East district nuoi’a um ahiuve. Hiche phaicham’a cheng mihohi kivaipuohna kitub ding dei hijolou in ama ama jad le nam mite toh hahsa lheh zong umkhom nah nah ding lunggel ngaituo’a nei anahijo laizang uve.
State government in kum tamtah Sadar Hills chungthu aboipina sang hin tuchung’a committee ahin siemdohna’u chungchang’a hin lung opkaina tamtah aum in ahi. Ajieh chu ahung lhung ding 2012 kumbul tieng leh state assembly election umding ahi’n, hiche phad kichai kah’a phad sumang ding’a committee hung kisiemdoh ahidem tihi geldoh thei khat chu ahi. Ajiehchu government ahung kikhel’a, CRA&PB in a report apieh tieng leh state government in ima alothei loudi’u ahita’n ahi. Chule hiche phad hung lhunna ding’a assembly election zong hi November tieng leh namphu chang’a ahin bawldohdi’u zong ginmo ahi nalaiye.
Chule gah hedthei kit khat chu, Sadar Hills kiphinna akhohsiet laitah jieng in zong CM O Ibobi hin International Conference September 5 akuon’a 7 chan gajao ding in Imphal dalha’n Tokyo ana juonta’n ahi. Hiche akuon hin government in nahsahmo’a akoi ahitah dan muchet theiyin aumtai. Tu le tu’a Manipur boina ho akuon’a heddoh thei kit khat chu gamsung kivaipuohna lam’a alhahsapna pipen chu crisis of political leadership, kivaipuohna lam’a lhahsapna hi ahipen’e. Kivaipuohna pha le kitub aum tapuon, hieng le kom jiengseh kigel piehna bou aumta’n, gamsung khantouna ding le kikhelna thah thahho puohdohna ding lunggel zong aum thei tapuon ahi.
Hinla tuni chan geiyin jad le nam chuom chuom hokah’a kingailudna abei dieh puon ahi. Nisieh thilsuoh ho akuon in zong heddoh theiyin aum’e. Jad le nam chuom chuom hohin thusuoh lasuoh tam zong leh thusim lui akuon’a kingailudna chu ana umzing in ahi. Hinla hiche i-thusim ho’u hi zihtho’a photchetna umlou, kam’a kisei akuon jieng ahiuve. Hiche gam le nam ngailudna hi khang ahung thah thah toh kilhon in apung cheh cheh tai. Adiehset in thinglhang gam’a cheng thinglhang miho hin i-ga le leisietho’u hi phaicham’a cheng aching athiem le ahaoho’n eilah pieh guot dan uvin i-gel jiuvin ahi. Hiche hojieh in gam ngailudna apung in, i-thusim luiho’u lung’ah alang zing theiyin ahi.
Alangkhat’ah gam leisiet chondan ho ngailud jieh’a chi le nam jadchuom chuom kichohalna jieh’a boina umho suhlhap ding hi bawl ding’a phapen chu ahi. Ajiehchu tu dinmun in zong civil society organisation jadchuom chuom ho leh insurgent groups ho’n demand jadchuom chuom statehood, autonomous state, union territory, territorial council, alternative arrangement le adang dang ho demand abawl pan tauvin ahi. Chutobang machun miching mithie tamtah in zong hiche boina ho suhlhapna ding’a “autonomy” ama ama chang kivaipuohna siem pieh ding hi angaidan’u asei zing uvin ahi.
Martin Luther King Jr in khatvei hiti’n ana seiye- sopi bang’a i-chenkhom theilou’u leh mingol bang’a i-thi khomdi’u ahi anati’e. Hiche hi lhagao lam’a adih jieng seh hilou in lhangpi hinkhuo mandanho a zong adihna tamtah aum’e. Hinla sihnei langneina umlou’a natohna hi aumthei nadem? Numei le pasal kah’a kikhen chuomna le thil aselang’a lah chiepina hi suhbeiya kitahsan tuona le kideisahtuo phad ahitai. Tulai boina khat le khat kipam paina le jad le nam ading’a chonvalna hohin kimudana le kituomona asuodoh zing in, hiche hohi lungthim thiengtah’a suhlhap angaita’n ahi.
Aphad sieh’a Manipur boina umho suhlhapna ding ahin bawlthei dang aumpuon, daanpi kiguondan ho suhtuoh angaitai. Hichena ding’a thinglhang gamho sixth schedule musah ding chule Naga civil society organisation chuom chuom ho’n ana thum bang uva Autonomous District Council election umsah ding ahi. Chule achaina kei’ah, chi le nam ho kah gamgi ama ama jad dungjuiya siemthah’a, ama jad le nam chondan le thaneina ho venbit ding hi tu le khonung changeiya Manipur ading’a kituona le khantouna hung hijo ding in akilangtai. Source: The Gosem

Eiho kikah'ah - LD October, 2011

Office kai kikhen in Raymond zong thacholtah in inn ahung vailhung’e. A inn-neipi Nancy in kipahtah in Raymond ana lamtuo’n, hinla Raymond maisuo chun kipamel apu tapoi. Nancy in lungnuommo tah in ipi nati’a na melsuo kikhel jieng hitam ti’n adong’e. Raymond in ajinu khut atuh in, mitlha lou hiel in ave’n, seinuom khat nei hileh kilawmtah in akam aka’n, hinla imacha aseidoh dieh poi. Nancy in avel in adong in, Raymond in aseinuom chu aseidoh ngam puon, hizongleh aseidoh lou leh hitheilou ding ahitah jieh in Nancy, ken lungsiet dang kaneita’n, kikhen taite.. ahin tidoh’e.


Raymond kam akuon’a hung poddoh thucheng chu Nancy in ajah ding’a ana gelphahlou pen pen ahijieh in alungchang tieng’a kisun abang jieng’e. Raymond in athusei chai chun Nancy avengam tapoi. Hinla Nancy in kamcheng khatcha’n zong adawnbut puon, a nehding ann phatah in asiem pieh’e. Ipiti’a tutah’a kikhen ding lung nahin gel hitam? Kum 10 i-chenkhom sung’a hi nalung katuo zoulou ham? ti’n adong’e. Raymond in adawnbut tapoi. Nancy in avel in adong kit in, hinla Raymond in adawnbut diehpoi. Hiche phad chun Nancy alunghang in, thihkhe achoilai chu tuolsena’n aneitai. Raymond ading in seiding ahahsa lheh jieng’e. Nancy, kana tohna’ah Dew toh kakimutuo zing in, ama chung’ah kalungthim zouse kangam khatai, na lunghan ding kahe’e... hizongleh neihin ngaidam maiyin ati’n bedroom lam ajuontai.
Raymond in kikhenna ding lekha asun in, Nancy in a inn lhon achan ding, car zong chule Raymond company a 30% share amu zing ding ti’n asun in Nancy apetai. Nancy in vetzong velou in abotkeh in tuolsena’n anei kittai.
A jing nilhah in Nancy in nehding ann tuitah ana huon in, hinla Raymond in ane tapoi. Chuin Nancy in Raymond umlou kah’a lekha anasut chu aga pe’e. Raymond in lekha chu asim in ahileh hiti hin ana kisun’e:
Kikhen ding chu thuoh hahsa nante, hinla nakipana ding ahipou leh nang phatsah bang hitahen. Ahinla David exam nading anaita’n, ikikhen ding thu hedoh leh alekhasim buoi ged inte. Lhakhat sung chengkhom phot hitin, lhakhat kichai tieng leh nang phatsah bang bang hitahen. Hiche kah sung chun kahin tepna nuom khat aum’e, vai i-kuondoh ding tieng’u leh bed room apat kotpi changei neihin pom pheiji’n lang, chule hiche lhakhat sung’a hin David in i-kah thu hedda leh kati’e.. Kum 10 sung nang’a ding’a hinkhuo kaman alhahna ding in kahin tepna hi neihin bawlpieh thei dem?
Raymond in zong agel leh achapa David exam asuhbuoi khah ding chu phamo asa’n, chule Nancy in bedroom akuon’a kotpi changei neihin pomphei zing in ati chu kidang asa’n, hinla achaina ding ahitah jieh chun anoppieh tai. Nancy thilngeh chu Raymond in Dew aseipieh leh anuija lheh jieng’e. “Ipi lungthim ahin khendoh kiguot hitam? Ha ha... jingkah sieh leh pomphei in lang, le pom kit jieng’o, khoh kasa hihbeh’e... ipi ngaituo zong leh keiya kuon in nang eihin chudoh thei dieh puonte...” ti’n anuitoh thuo in ahin seidoh in, Raymond zong anuija lheh’e.
Kilungtuoh loutah’a chenkhom chu koijoh’a ding in anuom chuom dieh tapoi. Ahinla Raymond in akitepna suhbulhitna ding in avaikuondoh ding kuon lhon in Nancy chu ahin pomphei tai. Hiche chu achapa David in amu’n, papa’n mama apom’e ti’n kipahtah in akhut abeng’e. Achapa kipana chun Raymond lungthim sung’ah thu aseitai. Akipom lhon vang in lunggel chuom chieh nei ahilhon tah jieh in kipamel apulhon tahihbeh’e. Raymond in Nancy ahin dalhah ngamlou khah ding tijadna’n aneiyin, alungthim chun lhalhun ding kah chu angahlel lheh jieng in ahi.
Phad achie chie’n, vaikuondoh ding kuon sieh leh akipomdoh zing lhon in, Aninga lhinni’n Raymond in Nancy ahin pomdoh kittai. Nancy zong chapang anu’n apom’a a-ang’a abehchah kheh bang in Raymond akoiyin, a-ang’ah abehchah kheh’e. Raymond in Nancy chu ave’n, amelhoina zouse abeita’n, asam zong akaang kiguo abangtai. Ama’a ding’a amelhoina le athahadna zouse leh alungthim zouse ana pedoh Nancy chu kikhel asalhehtai.
A ni sagini’n Raymond in kum 10 sung Nancy in ama’a ding’a ahinkhuo ana piehdoh chu ahin geldohtai. Jingkah sieh’a ahung kipom zing lhon tahjieh chun Raymond in Nancy apomtieng leh jangkhai asalheh jieng jitai.
Ni som le thum alhinni’n Raymond in Nancy ading in lungsietna athahbeh anei tobang in kihedna ahin neitai. Hinla hiche thu chu Dew ahedsah tapoi.
Jingkah khat chu Nancy in von-ah ding ahe tapoi. Avon zouse ama’a ding in ana lien suoh keita’n ahi. Raymond in Nancy apom’a jang zep zep asahna chu jingkah sieh’a apom jieh hilou’a Nancy alungthim genthei jieh’a ana gong lhasuh joh ahida’n ahin hedohtai. Raymond in alungthim in kisihna ahin neita’n, hinla Dew alungsietna zong ana sangman ahitah jieh in ima aseidoh dieh poi. Ahedlou kah in akhut jietlam in Nancy chalpang chu ana khoiyin, a tahsa kiehsuh hiel’a gentheina athuohsah jieh chun akiphalam lheh’e. Hiche pedtah chun David ahung vahlud in, hepa, kanu napom phad alhingtai ahungti’e. David ading in jingkah sieh’a apa’n anu apom chu angaina dan in ahung umdohtai. David thusei chun anu lungthim akhoikha lheh’e. David chu akoiyin, guhthim in alhi akithieh’e. Raymond in khaile... chie phad... chie phad... ati’n Nancy chu apomdoh kittai.
Achaina jingkah ahung lhungta’n, David vang chu school ading in ana chiedoh mantai. Raymond in Nancy apom in ahileh alungthim’ah akichen nikhuo lhon’a Nancy apom chu alung mitlha’n ahung kilang chet jieng’e. Homtho tah in Nancy chu akoiyin, Raymond in ajinu’n ama’a ding’a thil abawlpieh zouse angaina dan’a agel’a, ahiding mong’a ageljieh’a akikah lhon’a kingailudna ana lhasam man ahitah dan athahbeh in ahin geldoh kit’e. Akichen nikhuo lhon’a akipana chu ageldoh in, ajinu akisuhhei zong leh hoi asah’a, akitouhei zong leh hoi asahcheh lai chu ima zouse akhohgel jieh anahida’n ahin geldohtai. Achiena ding mun lhon chieh akizot lhonta’n ahi.
Office alhun in Raymond in Dew akimupi masapen in, Dew, ken Nancy kikhenpi thei puong’e atileh Dew alunghang in angeiphe khatvei abeh pieh in adalhatai. Nilhah in Raymond in inn ahin zot ding phad in pahcha kijuohna mun’ah Nancy ading in pahcha ahin choh pieh in, lekhapeh khat’ah kathi kahse’a jingkah cheng leh nang kapom zing ding ahi ti’n asun in, kipahtah le kinotah in innlam ahin del’e. Inn ahung lhung in, Nancy ahol leh amu tapoi. Bedroom lam agavet leh lupna chung’ah Nancy athisa in lupna chung’ah ana lum in, akom’ah achapa hatah in ana kap’e.
Raymond in Nancy alungsietna ahedsahna ding in kum 10 sung phad aneiyin, hinla gelkhohna aneilou jieh in kum 10 chu mohseh in ana chie mangtai. Nancy alungsietna ahedsah ding nikhuo’n Nancy chu houpi thei ana hitapoi. Ajinu luongdamsa chung’ah achapa apom in akap in, pomthei hitalou Nancy chun ama kisihna le athahbeh’a akitepna chu ahedphah pieh tapoi.
Eiho kikah’ah....
Ka laijon, hiche thusim hi nupi le upa ho’a ding bouseh in gel hihbeh in. Innsung khat’a na chenkhompi cheng toh nakah’a kingailudna umzing hinam? Oleh alhasam lam hitam? Na inn-neipi’n jingkah nilhah’a navon asuhthieng’a, naneh ding huon minsa’a akoichu ahiding mong’a nagel’em? School ahilou leh college nachie ding kuon’a sum thumna ding bouseh’a nu le pa nanei hitam? Na inn-neipu’n nahuon ding annchang achoh zing phot leh adang khohsahna neilou’a hinkhuo’a namanji’em? Thil neocha cha hizongleh khat kipana ding bawldoh ding chu thring nasahji’em? Khat in thilpha abawldoh aumleh kipathu seiding phamo’a nagelji’em? Ann-neh kuon’a ann huon penpen pachadna pieh chun innsung’a kingailudna muchi athahbeh’a atukit thei ahiye. Nu le pa’n iki manchahna ding sum le pai eihin pieh chu aphung’a gaa agalo jieng’u ahilou dan nageldoh thei leh sum nahin pieh tieng’u leh kipathu seiyin lang, nahin pieh theilou’u leh lunghang in phun jieng hih in. Asum holna uva lolhinna amulou’u zong hikha maithei ahiye. Khat in khat lungthim kihedthiem pieh tuo chun innsung nuom sung’a cheng eihin suosah thei’u ahiye. Raymond in kum 10 phad aneisung chun ana khohgel lou jieh in ama’a ding in phad akikheltai. Nang’a ding’a phad itihchan aum nahlai ding nasei thei tahbeh mong ding hinam? Raymond bang’a nakisih’a aphatchuom tahlou khah ding tijad aum’e. Innsung akitub leh adang zouse akitubsa in gel in lang, innsung akitub theina ding in thil neocha cha hizong leh notthab in koi hih in. Kingailudna kivetsah zing hin mihiem dam kumkhuo zong asodsah thei ding ahi ti geldoh zing pum in, kipana neocha hizong leh naneichu selgu lou in phuongdoh zing jota’n.


Rehabilitation LD October, 2011


Rehabilitaion akiti tieng leh thil tamtah ahuobtha’e ti geldoh angaiye. Thanop man’a rehab centre khat hondoh’a, khamna thei bawl phabep chenkhompi’a, suh genthei gunsed kiti chu rehabilitation kiti toh hung kituoh loubeh ding in aum’e. Hiche hi thiemzilna lam’a ding’a thil phachuomtah ahina ban’ah, mihiem khat in a hinkhuo siemdohna’a amanthei career phatah zong ahiye. Midang hin ngaina bang’a hing thei talouho thah siem ding ti ahijieh in lhagao lamto zong akituoh lheh’e. I-mihiem chankhompi khat a tahsa hinkhuo thah siem pieh ding asiempa lung lhaina lamtah khat ahitei ding tahsan aum’e. Eiho lah’ah rehabilitation iti uvin, hindan ngaina’a hing thei talouho aumkhom uvin, hatah’a suh gentheiyin aum jiuve. Tu masang’a CCpur gamsung’a rehabs centre khat’a inmate khat ahung thi jieng phad chun adangho zong achavalna’u phuondoh in ahung umdoh theiye. Ahinla hiche thu hi local media ho’n ana phuongzal hihbeh uve. Ahoiche chu hita zong leh tuni’a i-seinuom pen’u chu CCpur rehabs centre ho thu ahipuon, rehabilitation as a career ti ahijoi.
Rehabilitation professional ho ngaicha geu’a hinkhuo mang mihiem tibukimlou tamtah aum’e. Tibukimlou akiti tieng leh jadthum in akhen theiye. Amasapen in physical impairment - hiche in ahuobtha chu elbai chule tahsa chamona lampang zouse ahuobtha’e. Anina’ah sensory disabilities - hiche hin mitcho ahilou leh mit hadlou, khuo zahna lhasam tiho ahikit’e. Chule athumna’ah developmental disabilities - hiche hin lungthim boina lampang ahuob’e. Hiche hohi pienken akuon, damlou jieh, kisuhkhah jieh le lunggel sang behseh jieh’a kipan ahinuom uve.
Tibukimlou jieh ham, pienken akuon’a miphah lelna neiho hin mi aphah zou nadi’u le lungmuonna aneina ding uvin rehabilitation service hi angaicha zing uvin ahi. Ajieh chu therapist hohin angaichad’u leh azenthei ding dan ahedthiem pieh jieh’u ahiye. Lou le ai kizenna hihen, therapeutic exercise chule amaho ding’a atumbeh’a thiemzilna le natoh muna ding hi rehabilitation workers ho’n aboipi pen’u chu ahi. Anatna’u dungjuiya hinkhuo manding dan ho leh milah’a lhat ding dan ho changeiya pilhinna aneina ding uva rehabilitation councellor ho’n tilkhouna toh thuo’a pan alahji’u ahi. Masang chun hiche worker hohin mi pilhingsa, tibukimlou hobou ana boipi jiuvin, hinla tunvang alien aneo, ateh akhang khentum umlou in aboipi tauve.
Rehabilitation service professional khat chun alien aneo, ateh akhang natna le boina zouse hedchien nading training umtheilou ahijieh in eima lungludna line chu kichiehsel’a hed’a, hiche bouseh chu boipi ding deisah ahiye. Line tamtah boipiho sang in khat bouseh lunglud tah’a boipiho alolhing nuomjo uve. Amasapen’a anatna ahilou leh ati bukimlouna hung kipatdan hedchien masah ding, chule anatna chu itobang’a khohse thei’a, tahsa tibahho chalohna le natohna ho i-changeiya atohkhah thei ding ham ti hedchien masah angaiye. Adamlou nu/pa innsung thusim, educational background, anatohna mun ho akuon’a khuolchil masatna chule medical le psychological report akuon’a zong heddoh ding ahi. Chuzou tieng leh ahinkhuo a atoh thei ding leh aneh kiholna thei ding lampi holdoh’a, tahsa bukimlouna khel’a atohdi’u guon pieh ding ahi. Hiche nading’a rehabilitation worker ahilou leh councellor ho’n athepna’u le abawltheina’u holdoh pieh’a atahsa’n itobang nna atoh thei ham ti hedchien sah ding ahiye. Eiho lam’a ho bang’a chain’a kihen’a abawlkhiel aum cheng’a godna pieh loiloi jieng lou ding anahidan ahiye.
Eligibility and Course Areas
Educational Qualification:
Koi tobang mitcho, elbai, nakong chatmo le mi banglouho khotuo’a rehabilitation lunglud hodi’n 10+2 chai masat angaiye. Hinla asanglam tup hodi’n Bachelor degree angaicha kit in ahi. Chule mi koi tobang hearing impaired, visually handicapped, mental retardation, physcial therapy chule adang dangho lampang’a lungludna neihodi’n specialized degree/diploma course zong aum’e. Diploma le Bachelor degree adi’n 10+2 chai angaiye. Hinla Master le Post-graduate programme bawl nuomho di’n Bachelor degree nei masat angaiye. Bachelor course hi alhangpi’n kum 3-4 tobang ahi’n, Master programme hi kum 2 bou ahiye.
Personal attributes:
Rehabilitation lang’a lunglud hoding’a apoimo pen kit chu hedkhah lou midang toh kihou thiemna le kipawl thiemna chule mi ading’a phatna hohi ahi. Adieh’a rehab professional hodi’n mi khotuo thiemna, lungnieng, mi lungsiet thiem, nunnemna, atuong hollou mi chule kamcheng sang’a atoh’a tohtho le mi lunglien hi angaiye.  Rehab councellor hodieh dieh hi michuom chuom toh kipawl khom zing ding ahijieh uvin midang boina le ngaichad ho hethiem thei mi ahidi’u apoimo diehset’e. Thase lou’a lungnieng tah’a natoh zing thei angaiye. Hahsatna mun’a zong kamdam’a mi houpi thiem ahi’u angaiye. Chule mi tilkhou zong athep ten’uh apoimo lheh’e.
job prospect and career option:
Healthcare industry lam’ah ka hinkhuo phate’n chiepi ing’e nati’a, society sung’a ding’a tohding nathanop le rehabilitation hi nachiepi ding’a phapen tah chu ahiye. Rehabilitation specialist le physcial therapist ding kila jad zong akum akum in apung cheh cheh jieng’e. Hiche hi mibanglou le tahsa bukimlouna nei apun cheh cheh jieh ahipen’e. Hiche ho ahiding bangtah’a vekol thei ding professional government in alah phad phad leh alahthaji’u ahitai. Anatohnadi’u munho chu hospital le clinics, rehabilitation centres, mental health centres, community service programme, public health department, state and central vocational rehabilitation department, college le universities, special schools le residential care house ho ahiuvin, manchah ding apoimo ho zouse le mun le muol kitubna mun chieh ahiuve.
Rehabilitation therapist/worker khenkhat in vang NGO nuoiya chapang, tehse le elbai tibukimlouho vetkol ding alhengjo jiuve. Chule ama mimal’a rehabilitation clinic kihon zong aum dapoi. Rehabilitation councelling le akisaipi ho a doctorate chai hodi’n college holeh university chuom chuom ho’a ahil thei’u, chule research zong abawl thei’u ahi nalaiye. Alhangpi’n rehabilitation professional hohin social service professionals, medical specialists le therapist ho toh akithuokhom jiuve.
Rehabilitation worker/professional ho natohhi akibang puon, atohna’u mun le itobang miho kom’a atohdi’u zoh in akingamjo’e. Itobang mi hihen lang, hoilai mun’a atohdi’u hizong leh thaselou hiel’a hiche mi banglou le tibukimlouho ngaichad dungjuiya- personal, social, physical chule vocational hizongleh akithuopi jieng di’u angaiye. Thil hethiem behsehlou chapang hotoh kimaituo zingdi’u ahijieh uvin thil thah thah puohdoh dan le teaching techniques chuom chuom ahed’u angaikit’e.
clinical/therapeutic rehabilitation:
Hiche rehabilatation branch hin tahsa damlouna ahilou leh bukimlouna neiho adi’n clinical le therapeutic service panpina apiehji’u ahiye. Therapist hohin tibukimlou ahivang’a ama thepna jadchuom beh neiho nasatah’a apanpi uva ahinkhuo’u asiemphat piehji’u ahi. Chule tahsa bukimlouna jad chuom chuom neiho ding’a therapeutic activities le exercise ho mangcha’a tahsa suhhalna abawlji’u ahi. Therapeutic Rehabilitation nuoiya profession umho chu- Occupational Therapy, Physical Therapy, Rehabilitation councelling, Art Therapy, Prosthetic and Orthostics, Recreation therapy le speech pathology ahiuve. Hiche’a therapist ho’n azilho’u chu- exercise, creative arts, massage, heat, light, water, electricity le specific therapeutic apparatus.
Tahsa damlouna akuon’a hung damdoh tilho, operation kibawl chaiho, tehse hole tuosiet tuoh hohin ahikhuo’u angai bang’a achie thei kitnadi’n rehabilitation therapy professional ho vetkolna angaicha uvin ahi. Chule tahsa damlouna jadchuom chuom neiya kizen zing lai adieh’a- joint replacement, arthritis, orthopedic surgery, strokes, amputation, open wounds le neurological condition hodi’n rehabilitation therapy hi aphachuom pen zong ahi.
Rehabilitation worker atamjo’n aboipi’u hochu- mitcho, lunggel boina neiho, elbai, na-ngong, chapang ngol, tehse ho leh suongkull tangho ahiuve. Hitobang miho hi hou le bieh, jad le nam, teh le dawn chule numei le pasal’a kikhenna umlou ahi. Chule hiche’a kiboipi hohi amaho titahlou panpi angaichan’a a innsung miho zong panpina kipeji ahikit nalaiye.
Areas of work:
Special education: Hiche hi rehabilitation bahkai khat ahi’n, simlai chapang tahsa le lunggel’a panpi ngaiho alawi aguolho bang’a thiemzilna phatah aneitheina ding uva kithuopina chu ahi. Hiche chapang ho ading’a special school, integrated school ahilou leh school dang dangho’a achuombeh’a special class alah theina ding uva special educator ho zong kiguoikit ahi. Hiche special education hin atup le adoi pipen chu hitobang chapang hohin athiemzilna munho uva amaho le amaho’n thiemzil dan le umdan, khandan akisuhtuoh thei uva, chule innsung le society sung’a boina ho akisuhlhap theina ding uva panpi ding hi ahipen’e.
Special education ading’a zilkung hohi phate’a kiguongtub milung nieng, chapangho tilkhou thiem le angaichadho’u hedpieh thei mi chule chapangho ama hina dungjui chieh’a pomthiem mi ahi angaiyin ahi. Ajieh chu amaho hin chapangho thiemzilna ding bou aboipidi’u ahipuon, khonung’a society sung hihen hoilai hizong leh a pilhinsah di’u ahijoi. Special education zilkung hohin aphad’uh atamjo chapangho, a innsung mite’u le school faculty le administration ho toh amankhom zingdi’u apoimo’n ahi.
Psychological rehabilitation: Hiche hin atup le adoi chu community support akuon’a lunggel boina nei, mibanglouho’n innsung, khosung vengsung, phad-ong kah le thiemzilna mun’a manchah thei ahina ding uva thepna jadchuom chuom hilding hi ahi. Hiche’a hi medical le psychological treatment jiengseh hilou’a midang hotoh kiloikhomna asiemhoi’a, chamlhat tah’a hinkhuo mandan le natoh thilbawldan zong atilkhou in ahi. Chule psychiatric le community mental health setting ho aong tohmun akihong zing’e.
Rehabilitation Management and Administration:
Hiche hi rehabilitation institution ho’n tibukimlou ho ding’a planning, organising, financing, directing, supervising, inspecting le service evaluation field ho a kihilna aneitheina di’u chu ahi.
Remuneration:
Rehabilitation worker ho summu dan hi amaho thepna le anatoh in akingam in ahi. Chule amaho hin full time ahilou leh part time a zong atoh uva, lhalo asan zing thei’u ahiye. Akipantilho’n alhangpi’n lhakhat in Dk. 8000 apat Dk. 10,000 gei alodoh thei uvin, kum khat kumni zou leh alo’uh akibeji’e. Private hospital holeh clinic ho’ah alo’u ahoi diehset’e.
Alhangpi in eiholah’a zong rehabilitation centre phabeppi aumdohtai. Ahinla hiche hohi abon’a tithei hiel khamna theiho’a ding bou ahi nalaiye. Ahung chalbe be’a tibukimlou, tehse chatzou talou, chule lamchuom chuom’a guol phalelho’a ding’a zong rehabilitation centre ahung umdoh ding hi amaho’a ding in zong lung-olna hintin, adangho’a ding in zong lungmuonna le lhamuonna hung hitei inte ti ikineppi uve.




Nungahho thisan in akisilji'e LD October 2011


Vannuoi leisiet chung’a hin thil kidang dang ana suohdoh matchet jiengji’e. Akidang chieh chieh hizongleh akidang diehset ana umji’n ahi. Hiche akidang diehset holah’a LD in kidang asah diehset thilsuoh khat ana umkit in, laijonho hedding’a phuondoh ding kal ngahlel in ati akithing leu hiel jieng’e. Akidang diehset thilsuoh chu 16th century laiya Erzsebet (Elizabeth) Bathory kiti lengnu’n amelhoina le avousuo ahoina achullouna ding’a nungah chapang 600 athana thusim chu ahiye. Huiha.... seidoh nahnahta.
Khangdon lai leh mihiem amelhoiyin, avousuo apha’n, hinla kum achal’a mihiem ahung upat zep zep leh hiche hochun kikhelna ahin nei uvin, mauvin asallaiho ahung vuilha suh in, melhoina akiem mang zouhiel’e. Hiche jieh tah zong hi hinte, sanakhang anati khel khel’u. Erzsebet lengnu zong chu nungah ahilai chun ameihoi lheh jieng’e. Amelhoina chu amatah in zong phad chie dungjuiya a chiemang ding pamai asahlheh jieng hitei inte. Amelhoina aneiden theina ding in nungah chapang, pasal toh kitongkha loulai chieh 600 hiel ana that in, athisan uvin ana kisilji’n ahi.
Poland, Hungary, Slovakia le Romania ho kigopkhom laiya chun East Central Europe ana kiti’e Hiche gam’a Hun Gutkeled jad holah’a abawlthei pen le athunei pen chu Bathory innsung mite ana hiuvin ahi. 13th Century lai akuon chun atha hadna’u le abawltheina’u mite hedding in ana kithang panta’n, 16th century phad laiyin gamsung aboncha’n amaho thaneina tobang ana hizoutai. Ahinla amaho’a ding’a vangsiet umtah in 1658 chun athaneina’u le alalna’u zouse ana kichaidel jiengtai.
Bathory innsung mite leng in akipuo uvin ahi. Hiche leng hina chu numeiyin zong apuoh thei ahiye. Hedkhah lou beh mikhat in amaho innsung’a thuneina ahilou leh leng hina atuh khah ding daana in amaho le amaho akicheng jiuvin, thuneina chu atuhchah kheh jieng uvin ahi. Ahinla hiche chun boina akuon in Bathory te achuomkoi dieh puon, boina siemnuom zong akivad dieh pouve. Mihiem lunggel pulou’a gamsa bang’a motchon zong aum thou uvin, hiche holah’a chun Erzsebet chu akhohse pen in apang’e.
Erzsebet chu chapang neocha ahilaiya kuon in amel anahoi lheh jieng’e. Chule imalam zouse’ah afel lheh jieng in, lung limgeh cha’n hinkhuo amang zing’e. Leng cha dan’a hung seilien ahijieh chun aki khoukhahna zong chihna thepna’a ki lhasam ahipuon, amel vet jieng in zong miching ahiding chu heddoh thei ahijieng’e.
Erzsebet chu chuche phad lai numei ding in adin sang loi ahi’n, atahsa apha’n, guollhang tamtah in Erzsebet toh kilungsiet chu thuchuom hitaleh, kihoupi khah mai mai zong akiletsahpi khopsed jiuve. Chule ama ngai le lungsiet zong tamtah aum in, kivad tih anei ngaipoi.
Erzsebet kum 15 alhin phad in a innsung mite’n amaho phatchuomna ding in sepai jalamkai khat toh ana kichensah tauve. Sepai jalamkaipa chu tu’a Romania kiti, chuche phad laiya Transylvania a ana kihe gamsung’a um Capartian muolvum’a cheng ahiye. Ajinei zou chun Erzsebet chu Lady of the Castle of Csejthe ti’n akihetai. Achenna inn chu khopi akuon’a gamlatah, avel’a thinglhang kho neocha cha ho tilou koima chenna aumpoi. Loulhoumi jiengseh lah’a chen chu leng innpi’a hung khanglien Erzsebet ading in thilnuom behseh ahi tapoi.
Sun tieng leh Erzsebet chu inn vellah’ah avahleji’n, ahinla bongnou api nawicheb le bongchal bongpi toh kidelle le ho, chule kelcha hon leh lou bawlmi ho tilou thildang mong mong aumlou abang jieng’e. Jaantieng leh mihiem chenna lou bang in athip chet in, leng innpi buoilah lah jieng, milien milal chule khopi sung’a mihiem tamtah chenna mun’a hung seilien nu ading chun hinkhuo chu akehkhat hielpi akichaidoh abang jieng tai. Kum 15 bouseh khangdong nungah atha thah laitah’a a innsung mite’n akilungsietpi khahlou beh sepai jalamkaipa toh akichensah nu uva ding chun thanopna kiti mong mong aum tapoi. Hiche chung chuon’a chun a inn-neipu zong inn’a um manlou in gamsung venbitna ding in akisabuoi zing in, ajinu jieng zong alungdei bangtah in hinkhuo nuom in amanpi manpoi.
Erzsebet in hahsatah le genthei tah in hinkhuo amang zing in, sanakhang nuomtah’a mang man talou’a jinei hinkhuo aman jieng hu hedthiem hahsa asalheh jieng’e. Ahinla ka genthei’e ti’n kap kap zong leh aphatchuomna umlou ding ahida’n ahin heddoh phad in ama le ama athanopna ding, chule phad suhmangna ding ngaituo in hinkhuo ahin mang panta’n ahi.
Erzsebet chun athanopna ding lamtah’a phad suhmangna ding ahol lai chun, doi le kaonei ho thilbawl le natohna chun alungthim alakha pen in, hijieh chun avel’a um hiche lampang’a thepna neiho chu akoukhom in, athuguh’u zilding ahin guong pantai. Ajipa thuneina jal leh sum le pai lam’a kilhahsamna neilou ahijieh in umhen atiti chu aumthei jieng thou’e. Doi le kao choiho chu a innsung’ah lhunna gena, neh le chah phatah in avetkol pieh in, hiti chun phad-ong um manlou in akisa buoi cheng jitai. Amaho lah’a chun athiem diehset, abawlthei diehset, chule hiche thusim’a seidoh ding’a melse tah tah le tijad umtah tah bawlthei zong ajao uve. Amaho’n amaho thepna lamdoltah in Erzsebet chu phatah in class aneipi zing uvin, hinla Erzsebet ading in hiche ho bouseh zil zong chu aphakhop dieh tapoi.
16th century kipattil lai chun gamsung’ah lungmuonna aumpuon, gaal le tuol jieh in lung liengvai tah in hinkhuo amang gam tauve. Turks sepai galhing’a kimanho akuon’a thuguh heddoh theina tei ding in Erzsebet jipa’n ki eng-bawlna gimneitah tah apodoh in ahi. Hiche holah’a agimnei diehset chu khao huol, amonglam’a mihiem khut zung bang’a thih hiemtah ah kibul, mihiem tahsa phe kaidoh chet chet thei ding mijebna tijad umtah khat aneiyin ahi. Ama jieng zong mi lungtah, chule mi gilou tah ahijieng vang in hiti’a mi ki eng-bawl hochu avengam jipoi. Hiche ki eng-bawlna chu a chenna innmun’ah akoiyin, hinla ama umlou kah leh mi ana eng-bawlji ding uvin thupieh khaotah aneitai.
Ajipa natohna chu Erzsebet ading in thanop aum lheh jieng tai. Ajipa umlou kah chun amatah mivo in apangji’n, ami eng-bawlho chu saguoh keoseh in athallam in alupsah in, ajebji’e. Atahsa uva kuon’a thisan ahung luondoh’a, thuohlelna le kichad tijad jieh’a ahapen chan uvin Erzsebet chun nuom asacheh cheh jiengji’’e. Hiche bep chu hilou in amel uva kichadna mel aput uva, thuohlel tah’a ahung pendoh’u zong chu avetnuom lheh jieng ji’n ahi. Melma eng-bawl ding aumlou tieng leh Erzsebet chun achenkhompi ajipa sumba, nung pieh zoulou loubawlmi hozong ana eng-bawlji’e.
1604 kum chun Erzsebet chu ajipa’n ana thisantai. Numei kijuoh khat sum apieh nuomlou jieh in numeinu’n amavo in, hiche chu athipi dan in akiseiye. Ajipa thi thu azahdoh akuon in Erzsebet in kilungsietpi ding pasal angaituo panpan tai. Ajieh chu akichen til lhon akuon’a khatvei jieng cha zong ajipa alungsiet khahlou ahiye. Pasal khangthah, athahad le melhoi ngaicha’a Erzsebet in hinkhuo amankit vang in ama melhoina hochun kiemsuh lam ana manota’n, ama zong akum 43 lam ana phamantai. Hijieh chun kilungsietpi ding le kichenpi ding in Erzsebet chu ama deibang pasalho’n avelel tapouvin, akum upa lam, ama deilou lamho zoh in anaha vetzoh tauve.
Ajipa’n athisan nung chun Erzsebet chu Poland lengnu dan in ahung umdohta’n, ajipa’a pan’a, kichenpi zou tieng leh amanu chu hedoh’a alaltouna toupha ding chu milien milal phabep lunggel ahung hitai. Ahinla leng innpi’a hung khanglien Erzsebet in hiche ho zouse chu milien milalho’n alungthim uva agel masang in zong ama’n ana kiheddoh kittai. Lekhathiem tah ahijieh chun koima lungthim in alhalud zou poi. Sun tieng leh laltouna’a tou’a vaihom ding zong anuom in, jaan tieng leh atahsa ngaichad suh bulhit pieh ding zong adeikit in, hinla atha ahung lhahsam’a, amelhoina achul lhah leh anigel’a alhasuo tei ding chu ama’n zong akihed’e.
Chuti’a lunggim tah’a hinkhuo aman zing laitah chun Erzsebet in asuoh nungah khat chu umchim thoina ding in abieng akhuod pieh in ahileh suohnu bieng akuon chun thisan ahung luongdoh in, hiche thisan hochu phabeppi Erzsebet khut chung’ah achukha’n ahi. Chomkhat zou in akhutchu ave’n ahileh suoh nungahnu thisan madna kah chu atahsa dangho sang in avou hoizep in akilang’e. Hiche phad chun ama’n zong ama nuoiya natong louthiemho adong in, hiche chu thil hithei ding hinam ti ahin khuol pantai. Masang laiya nungah thiengthou, pasal toh kitongkha loulaiho thisan in thil abawltheina le mihiem akhangdon lai bang’a avousuo ahoizingna thu ana kisei tamtah aseidoh pieh tauve. Erzsebet chu thil thah mudoh dan’a aki ngaituo jieh in akipana asanglheh jiengtai.
Chuche phad laiya ama jenle’a pang Katarina kiti numei khat aum in, amanu hi lengnu’a ding’a beautician ahiye. Lengnu maipha holna jal in alunggel suh bulhit pieh ding in lungthim ahin guong pan lhonta’n ahi. Erzsebet in themkhat in bon nna atoh thei leh tamtah hileh nna lientah atoh thei ding ahi ti’n lunggel anei zing’e. Hiche akuon chun nungah thieng thisan’a kisil ding lunggel ahung piengdoh tai. Nungah thisan’a akisil zing leh amelhoina chu anei zing thei ding bang in agel in, akipah lheh jieng’e. Chuti’a kisil zing nading’a chu nungah thisan hoiya akilah zing ding hitantem?
Koima’n aheddoh phahlou, ama tahsa ngaichad suh bulhitna ding’a guhthim’a ana kithuo khompi zing, chule Erzsebet in zong midang sang’a atahsan joh le angailud joh Dorotta Szentes kitinu chu chu ahiye. Hiche nu chule alawi dangho toh Erzsebet chu guhthim in jaan tieng leh kholai ahung vahdoh panta’n ahi. Jaan’a nungah achang’a hung vahdoh atuo khah’u leh aman uvin, innlam’ah akipuoh jiuve. Inn alhun tieng’u leh nungahnu chu chain mangcha’n saguohkeo le ahinglai chang in abungbu’n akhai uvin, alawl a-ad pieh jiuvin, athisan chu Erzsebet kisilna ding in alhohdoh jiuvin ahi.
Erzsebet chun amasapen in nungahho thisan chu lengnu jukhawn ah akisun in, hiche chu adawnji’n, chuzou tah leh ahung kisil bepji’e. Ahinla athisan ngaichadna ahung sancheh cheh phad chun khon’a zong sung man talou i akisilna ding’a kikholkhom thisan hochu achibthoji’n, hiche sang’a melsejo diehset ding chun nungahnu lawl chang akuon’a thisan hung luonglha hochu achobtho jitai. Hiti chun gamsung’a nungah chapang mang chu ahung pungtou cheh chehta’n ahi.
Erzsebet in kum 5 tobang guhthim’a nungahho thisan’a kisil ahin chiepi zou in heddoh thah ahin neikitta’n ahi. Loubawlmi ho chate thisan’a akisil chun avousuo’a ding in ama deibangtah in nna atongdoh zoupoi ti ahin mudohta’n, ama la hoitei tei nuom ahijieh chun thisan thah, aphazep ngaichad ahung hikittai.
Chuche phad lai chun Transylvania gamsung’ah nu le pate’n chate thiemzilna lampang hatah in ana ngaisang uvin, ana khohgel lheh uve. Hiche thu chu Erzsebet in ahin hedoh kitta’n, sum le pai nei ahijieh chun numei chapangho’a ding in thiemzil inn, amun’a geden ding, tulaiya hostel kiti tobang khat ahin bawldohta’n ahi. Lengnu’n agelkhoh’a chapang thiem ahin zilsah guot chu minu mipate’n ana kipapi lheh uve. Hijieh chun ama school a chate kaisah teiding ti’n admission chu akichutho jieng uve. Hinla Erzsebet in nungah chapang 25 bouseh ala’n, amaho chu innsung nuomtah’a hung seilien ahisuoh kei uve. Erzsebet in chapangho chu phatah’a thiemzil chaisah ding in nu le pate ana seipieh’e. Atahbeh mong in athiemzil’u chu akichai tahbeh’e. Akichai lah’a zong akichai deh ahitai.
Dorotta Szentes kithuopina jal in Erzsebet in hiche nungah 25 ho zong chu adangho abawlna’u bang in ahin bawl kit tauvin ahi. Erzsebet ading in nungah hol’a gamkuon ngailou, apheichung’a bailamsa’a muthei jieng dan’a agel tah jieh chun khohsahna ana lhasam zepta’n, nungah 4 ho luongdamsa, athisan’u kichob kangsa hochu achenna inn akuon chun ahin lehlha kha tauve. Lunghang tah in asuohho chu gaseldoh loi ding in asol in, hinla avel’a um mipiho chun hiche nungah 4 hochu koi ahi’u ana hedoh man tauvin, Erzsebet a ding in athilguh bawlho chu heddoh in ahung umlota’n ahi.
Hiche thu chu ahung kithang thang in, Hungarian Emperor Matthias II bilkuol teni’n zong ana japhata’n ahi. Erzsebet chu aped ped in sepaiho amatsah uvin, thutanna masang’a ding di’n thulhuhna asiem paitai. Ahinla leng thisan ananei khah jieh chun mat theilou in aumkit’e. Akipat til akuon in Erzsebet in nungah chapang 600 jen ama tahsa melhoi zing nading in a thisan’u kisilna’n ana mang in ahi. Akithuopi’a pang Dorotta le asuoh hochu ahing lai chang in meiyin agou vam hiel jieng uve. Ahinla Erzsebet chu house arrest abawltho uvin, innsung’a bom neocha sung khat’ah aumsah uvin, kot chabi akam khum tauve. Kisihna kamcheng neocha zong ama akuon in agingdoh puon, genthei tah in bom sung’a chun kum 4 hinkhuo amang in, ama zong akithi dohtai.
Erzsebet Bathory thusim akuon chun Bram Stoker in vampire thusim amasapen ding in ahin zihdoh in, tuni geiyin vampire thusim hi lekhabu le film a vetthei ding in aumdoh lotai. Ahinla thusim dang banglou tah in Erzsebet Bathory thusim hi atah tah anahi’e.


Sadar Hills nute gentheina ahedpi ding umlou hitam? LD October 2011


1971 akuon’a District pilhing ahitheina ding’a India gamsung’a kivaihomna lienpen in thulhuhna ana neisa Manipur government in tuni geiya asuh bulhit loulai jieh in achiesa August nisim 1 akuon chun Sadar Hills gamsung’ah kiphinna ana kipan in, hiche thusim kisut changei hin kiphinna achielha zing nalaiye. Phad chomcha sung’a Manipur government sou thamna ding’a economic blockade bawl masah’a, chuzou leh ol’a kiphinna pat ding ti’a SHDDC ho’n ana guon’u hizong leh gelphahlou beh’a hinkhuo mantam tah 3 ahung kichai khah tahjieh in kiphinna chu asousang cheh in, economic blockade ding’a kiguong chu general strike zoh ahung kisuohdoh khatai. Hiche zou akuon chun boina ahung khohse panta’n, Sadar Hills gamsung chu government office holeh vonpo gariho kihalna meikhu in atuom chah kheh in, chule Manipur government in kum 40 jen mipite chung’a puohgih nasatah ana guon pieh jieh chun gamsung chu thomhaona’n aluodimtai.
Nunao chapangho’a ding in Sadar Hills district pilhing’a ahung kiphuondoh ding chu chimtih umlou in galdot ana hizing in, hinla tuni geiyin district pilhing’a phuondoh in aumdoh dieh hih laiye. Sadar Hills gamsung’ah lungdonna meipi ajing zing in, thichan’a ann-ngol kiphin bawl ding in mipi akipedoh zung zung in, lunglhai louna jieh in lampi akichoutan in, gari vonpoho hallhah in aum in, government office tamtah aki hallha kit in, media chungchuon in government kom’ah tepna aum zing in, government toh zong kihouna aumji’n, inn le lou’a umthei talou in lungtup muolsuona ding in mitin in pan ala’n, gilkiel dangchah khohsalou in Sadar Hills district pilhing ahitheina ding in ateh akhang umlou in kiphinna achie zing in, ahinla government in gamgi siemtuoh masat ding ati bepseu nalaiye.
Sadar Hills district pilhing hisah ding deilouna jieh in UNC lamkaina nuoiyin Nagate chenna mun zouse’ah kiphinna aum in, tuni geiyin zong economic blockade atizing nalai uvin, Moreh road jieng’a zong boina asiem siem jieng nalai uve. Sadar Hills polam’a Nagaho kiphinna chu thuchuom hitaleh, Sadar Hills sung’a cheng Naga ho jieng in zong Sadar Hills pilhing ahiding kadei pouve atithei nalai uve. Adeilou tahtah’u ham, ahilou leh deilouna ding thupieh niel theilou amu’u ahidem tivang amaho le athupe ho bou in kihed tauvinte.
Tuchung’a Sadar Hills district pilhing hisahna ding’a kiphinna hi august uprising tithei ahitai. Sadar Hills mite’a ding in August lha ahung lhun sieh leh tuchung’a gentheina hi manghil hoi hitapuonte. Sadar Hills gamsung’a chengho bep hilou in muntin’a um Kuki chate’a ding in zong haimil jieng thei thil hitapuonte. Sadar Hills issue ahi Kuki min hung kiphapuoh teileh tihi phaituol media holeh Tangkhulho’n neldi gam’a tui ngaichad’a angaichad’u ahiye. Hinla Kukite’a ding hilou in asung’a cheng mipiho’a ding bou ahi ti’a SHDDC apanchah kheh jieh in akinepna’u athon abang’e. Hizongleh amaho’n tohguon phatah’a ananei’u ahijieh zong hintin, plan A, plan B... ti’a banneicha’a hung kiguollhasuh abang jieng in ahi.
Tuni hin Sadar Hills thu toh kisaiya politics seiguo ihipouvin, Sadar Hills gamsug’a nute panlahna zoh i-tahlang nuom uvin, agentheina’u i-thuohpi nuom uve. Chule ahelou laiho’n Sadar Hills nute panlahna aheddohna ding uvin i-phuongzal nuom uvin ahi.
LD September issue chun nute panlahna thu neocha ina tahlang uve. Cha le nao nawicheb banlaiho jieng zong phatah’a vahva manlou’a SHDDC thupieh palkeh’a Sadar Hills gamsung jodpa kiguo gariho ting in pan nasatah anala uvin ahi. Kanggui’a truck khat sandal wood hinpuo amandoh uvin, pasal aum leh sepaiho’n asuhbuoi pai pai jieh uvin nute’n gari chu ason uvin, minu khat in gari chu aheh in, lampi laitah’ah ahallha jieng uve. Sun le jaan umlou in nute’n muntin’ah duty apuo uvin, nungahho jaan duty in pang’u leh akisa chavai khattou in dai-eng khaged inte ti’n chate khankhuo ding gelna jal in nungahho zong aki thakhel sahji pouve akiti.
Kanggui’a SHDDC lamkaina nuoiya public meeting kiguong’a chun nute’n kiphinna haisan ding nati’u leh kagimna’u man, ka nikhotha’u neile di’u ahi ti’n lamkaiho ana hedsah uve. Gentheina peldoh ding sang’a lungtup muolsuo ding gelkhohjo nute panlahna chu lainat um nasahlou ham? Hichan’a pan hinla nuteho genthei thuohna hi ahedpi le akithuopi ding umlou tahbeh abangtai.
Achiesa August nisim 31 nikhuo chun 43 AR akuon in sepai ni garineo in Imphal lam juon in Motbung akuon in ahung kipatdoh lhon in ahi. Hiche teni chu Gamgiphai’ah nute’n achiepai lhon ding ana zahda uve. Chietei ding atilhon jieh chun nute’n SHDDC ho phalna gakilah ding in asol uvin, hinla anuom lhon puon, nute chung’ah kampao phalou amang lhon in akinungle lhon tai. Mihiem hin eima nu bouseh hi nu’a kinei ahipoi ti geldoh theilou sepai teni chun Motbung’a um 24 AR sepai phabep toh uniform lhingsed in Gamgiphai ahin lezot kit lhon’e. Nute’n SHDDC kom’a phalna kilah ding’a asollhon chu amani’n sepai uniform le hiel le thal zoh aga kilah lhon in, chule thalhingsed sepai phabep zong ahin kipuikit lhon nalaised’e. Jaana neocha jieng zong neilou hiel in nute chu ahouse uvin, hitina lam chun Gamgiphai mun’a chun nute le sepaiho chu akinotuo tauvin, hiche chu phad gomkuom’a gel in sepai phabep chun nute chu amai uvin, asuosal tauve. Hiche chungchuon’a chun meithal zong akab uvin, nute chu akisukha zong aum uvin ahi. Lunghan vetsahna in nute’n sepai lamkai ni apummat uvin, ajeb uvin, innsung khat’ah ahen tauve. Gamgiphai mun’a boina chu Kanggui lam’a nute ho geiyin ahin dellud peh uvin, boina sangtah alhungtai. Hiche thilsuoh pedtah chun phaituol’a pressmen phabep leh BBC akuon’a journalist phabep zong amun laitah’ah aum uve akiti. Ahinla thusuo phatah’a lahkhom ding ngaituo lou in ajam uvin, akiselmang tauve ti’n mit’a muho’n asei uve.
Ginchad umtah akuon’a thulhut kimu chun aseina’ah Gamgiphai thilsuoh hi haosa upaho’n sepai lamkaiho toh kihouna anei uvin, vohchal tuhnga in salam asad sah uvin, athu akichai akiti. Nute chung’a suosetah’a chatloh kol sepaiho salam kisadsah chu amaho’a ding in i-changeiyin jachadna ahidem? Thinglhang mite’a ding in hinkhuo’a salam sadkhah kiti chu jachadna lah’a lienpen hita jieng zong leh kol le vaiho’a ding in minsiet seldohna ding’a lampi phapen ahitei ding tahsan aum’e. Indian Army court a heh’a achanding uva lom godna amudi’u chu mitin deisah ahitei ding tahsan aum’e. Indian army ho salam kasadsah’e ti’a lunglhai jieng thei hileh akilompoi. Nute gentheina chu sangval’a hilou ham?
Hiche bep chun akichai hih laiye. September nisim 6 nichun 43 AR ho’n vonpo gari 30 val Senapati akuon in ahin puisuh uvin, Kaggui ahung lhun phad uvin nute’n ana khamtan uve. Sepai’a ding supply podan in akilep uvin, hinla athilpuohho’u chu chapang khuo hethei bep in zong sepaiho’a ding’a poimo umlou ahidan aheddoh jieng thei ding in mit’a muho’n asei uve. Blockade jieh in mipi agenthei valtai ti’a blockade le general strike pal galkai kiguo ahi uva ahitah zong leh government akuon’a thupieh umtei lou ding ham? Thupieh chu thusuo miho’n aphuondoh teidi’u hilou ham? Mipi gelkhohna jal’a vonpo gariho puidoh teiguo ahi’u leh i-bawl’a army supply ahi ati’u ham? Phaituol’a mipiho agenthei leh Sadar Hills gamsung’a mipiho chu kipah dieh ahipoi. Gilkiel’a kiphinho amulou’u hintem? Gilkiel sang’a district ngaichadna sangjo ahilam ahedlou’u hintem? Mipi ding gelkhohna jaolou hiel’a sepaiho’n truck driver ho aga ngailud jieng’u chun ipi avetsah ahi tadem?
Khojin geiyin nute’n sepai vonpoho chu ana lhadoh tapouve. Khuo ahungji’n phad chun sepaiho chun nute chu thakhat tah in ahin vopan tauve. Rifle butt mangcha’n diemlou hiel in nute chu lungsietna beihiel in avo jieng uve. Nute chu panpi ding neilou in Kanggui’ah naosen kaa in akasah uvin, akhut le keng kivo bong, kivo heh, thagui chat, luchang keh adimden jieng tauve. Sepaiho toh kinotuona’a chun nute 64 val akisukha uvin, Kanggui hospital in adol tapuon, amaho lah’a agimzep zep hochu RIMS lam’ah ana posuh uve akiti.
Hiche chan’a zong chu phatsah dieh lou in September nisim 9 jaan chun Keithelmanbi’ah nute chung’ah huham tah in ana chatloh kit taleu uve. Kanggui’a nute hospital’a um chule akisuhkhahna damdoh zoulou’a lumden’a aum’u chu phad gomkuom’a gel in sepaiho mama’n vonpo gari 10 ahin kilhonpi kit tauve. Keithelmabi’ah nute’n ana tingtan kit uvin, amasa’a bang in army supply ding dan in alepkit uvin ahi. Hinla army supply ahilou jieh chun nute’n alhadoh tapouve. Chiethei louding’a aum phad uvin Kanggui’a bang chun thihjol le meithal to in nute chu ahin vopan kit tauvin ahi. Pasal thahad tah in zong thihjol le meithal to’a kivoh ding chu deilhen hihbeh inte. Hinla sepaiho’n amaho sang’a hatah’a thalhomjo nute pichu lungsietna neilou hiel in aban voh jieng uve.
Kanggui le Keithelman’a nute chung’a huham tah’a chatloh hochu “Friends of the hill people” kiti Assam Rifle holah’a 43 Battalion ho ahiuve. Amaho hin Kanggui a um AR Major khat lamkaina nuoiya atepi umlou bawl engsietna nute chung’a alhunsah’u ahiye. Chule nute voho lah’a chun eimi sepai khat zong ajao’e tithu akijai. Major pa maipha holna’a nute avoh ahidem, ahilou leh sepai’a apantheina ding’a kitepna anei apechah ahikha tadem?
Hitobang’a nute chung’a bawl engsietna jieh in SHDDC, KSO (GHQ), KSO (Delhi) le Kangpokpi Women Welfare Organisation ho’n nasatah in 43 AR Major Anish Kutoch chung’a akituopi bang godna pieh ahina ding in GOC le Home Minister kom’ah ngehna ana bawl tauve. Ahinla hiche thusim kisut changeiyin hiche kol guollhang Anish chung’ah imacha godna aum hih laiye ti’n tahsan umtah akuon in thulhut akimui. Nute tamtah chung’a lungsietna le khotuona beihiel’a chatloh Maj. Anish Kutoch hi Gamgiphai’a nute toh kinotuo lah’a zong chun lamkaiyin apang’e zong akiti. Blockade jieh’a mipi gentheina asang valtai ti’a panla ahiloudan kichiehtah in mudoh theiyin aum’e. SHDDC in zong 43 AR Maj. Anish Kutoch hin sum guh alah’a truck hochu Sadar Hills pui galkai ding’a akihoupi ahi ti’n thusuo akimui. Hinla hiche SHDDC ngohna chu Army ho’n nasatah in thuzou ahi ti’n asam phuong uve. Hedding khat chu Gamgiphai thilsuoh zong chu salam asad zou nung uvin zong thuzou ahi, hiche tobang thilsuoh chu aum khapoi atikit uve. Vohchal zong asa kinechaita’a, thuzou ahi ati ngam teitei nahlai’u leh truck pui galkaina ding’a sumguh akilah’e kiti vang chu thuzou ahi mong mong’e atitei teidi’u ahinai.
Zumhan in tuol luong alieh’e kiti chu hiche major pa chung’ah aguilhung diehchet’e. Sumguh akilah ahijieh’a chuti tompan ahi’n, alolhin lou ding jieh’a hunam’a thihjol’a nute avoh’a Sadar Hills apal galkai guot ahi titheiyin aum’e. Sumguh kilahlou hileh chuti lom lom’a apan ding tahsan aumpoi. Gamgiphai’a nute’n avohna’u thangtom’a chuti hinte zong atitheiye. Ama’n atoh ding zouse akitoh chaiya, nute thisan mantam tahtahho mohseh’a avohdoh’a, hiche chungchuon’a chu hospital in zong adollou ding hielkhop’a nute avoh liem hi ngaidam thei ding in gel ahi tapoi. Hinla tuni geiyin ama chung’ah action akila hih laiyin, akhoh lheh’e. 43 AR Maj. Anish Kutoch chalohna hi Indian Army Act 1950 toh kituohlou hiel ahiye. Hiche Act pansan’a case bawl khum jieng ding hi thilpha ahitai. Chuti ahilou leh Sadar Hills nute thuohna le kap le mao’a hinkhuo amanna’u hi mohseh hung hikhaged inte. I-gentheina’u eihin hedpidi’u ngaichad ahizing nalaiye. Chuti ahilou leh September nisim 1, 7 le 10 nikhuo’a thusuo’a kisimdoh hochu achaina hung hikha ged inte.
Australia gam’a kol guollhang khat mi’n nuoisetah’a abawl leh India pumpi kihotling jieng hilou ham? India a um nuomlou’a Dubai a natong ding’a India dalha khat le ni’n gentheina atuo leh Indian Parliament a athu’u kisei jieng hilou ham? Nute 100 val hospital ludsahpa chungthu hi seilou’a mangthai doh ding hitam? Nute suhsiet guo’a asepaiho toh kithuo’a lungsietna neilou hiel’a thihjol’a nute vopa chungthu seilou’a umdoh ding hitam? A mi venna ding meipum’a amivenho vopa thusimhi moh manthai jieng ding hitam? Thudih in vai ahom angaiye. Hiche 43 AR Major Anish Kutoch hin achavalna hi ngaidam athum ding in organisation chuom chuom in ano’e. Ngaidam athum bouseh in lunglhai pou hite. Service lhasuo ding tijadna jal’a I’m sorry tichu thil hahsatah hipuonte. Ngaidam thum zong leh akisih jieh’a ngaidam thum ahilou ding hedsa ahiye. A major hina dalhah khah ding tijadna le minsiet ding tijadna bouseh’a ngaidam athum ding bou ahiye. Hiche zong chu athum hih nalaised’e. Hijieh’a chu amapa chung’a godna sangpen, Indian Army Act 1950 mangcha’a, akituopi ding godna amutheina ding’a lamkaiho’n pan alah ding hi thilpha pen hiding ahitai. Chuti ahilou leh Sadar Hills nute gentheina ahedpi ding hung umlou tahbeh ding ahitai.





Chate thiemzil lamhil - P Vannuoithang Hangmi. LD October 2011

Thumakai: Thepnahi mihiem hinkhuo kisiemdohna ahi. Innsung hihen khosung-houbung le gamsung mipi’n akineppi pen hi thepna chate ahi. Ahin tulai chate lekha thiem tamtah ama thanopna dungjui le hedna dungjuiya career guidance  aki piehlou jieh’u leh amaho’n hiche hochu doi le tup kichieh neiya lekha asimlou jieh uvin alhunna ding mun lhung zoulou atamta’n ahi. Nu le pate’n chateho nursery apat class X/XII chan asim sung hin amaho chung’ah sum le pai tamtah i-sumang uvin, ahi’n hiche ban’a asimlona’u aga muna dingho lamhil akibawl puon ahi. Keima zong MA kachai chan in kanu-kapa, ka-u’te leh ka-ojaho’n hiti ho eina hil pouvin ahi. Tulaiyin zong gamsung’ah BA/MA chai chate tamtah toh ding helou atam in ahi. Aneo uva pat lekha asim jieh uvin lou nna lah atong thei tapouvin, nu-le-pate’n phate’a lamhil aki bawllou jieh uvin service sum i-sunlou leh amuzou kitji tapouve. Hiche hi thil khohtah khat ahitai. State service holah Lac-Lac i-sunlou leh aki muzou puon, ei thinglhang mite hiche sum sun zou ding nei’ah aki lhom in,  asung zouho zong asung khiel aumkitji’n ahi. Hijieh chun chateho’n class X/ XII achai tieng’u sum sun ngailou’a central service ho muna thei competitive exam abawlthei umho kihillou akhoh lhehta’n ahi. BA chaiho’n abawl theidi’u zong tampi aum in, hiche ho zong chu kihil angaita’n ahi. Chuleh chate lekha sim sangsah zou dingho’n zong general line’a BA/MA moh sim sah sang in natoh mubaina, Sabte’n “Job-Oriented Course” atiho’u simthei holeh a-simnadi’u munho zong kihillou in apoimo ta’n ahi.


Leisiet akhantou toh lhon in bawlthei ding leh tohthei ding line tamtah aumta’n ahi. Hinla mi atam tah jieh in lekha thiem atamta’n ahileh service ading’a exam bawl mi atamta’n, service mu ahah zep zep tai. Hizong leh tup kichieh neiya kiham bawlho alolhing tamtah aumda dieh poi. Minu-mipate’n zong chate thiemzilna’a admission, uniform, lekhabu, tution fees ho i-bawl pieh leh i-kin’u kichai jieng dan in i-gel gam tauve. Hichu dih zeplou ding in akilang’e. Chateho hi ama ama thanopna leh thepna (talent) dungjuiya ipi abawldi’u ham tiho hi aneo uva pat’a lamhil (Career Guide) pat ding angaichai. Chule service aum tapoi, ipi lekha sim-sim ngai ham ti’a sei khat le ni zong aumda puon ahi. Hiche zong hi hedna vad zep jieh’a i-sei’u ahibou’e. Vannuoi khantou dungjui leh population tam dungjuiya government in department thah thah ahonbe’a chule private company leh non-government organisation zong athah umbe zing ahiye. Chukit leh kum 60 masang’a service ana bawl panho chu tu’a hi pension chie gamdi’u ahita’n, amaho tohmun zong chu ong ding ahitai. Hinla achung’a  i-seima bang’un tukhang hin (population) atam dungjui leh lekha thiem atam dungjuiyin service hol mi atam in, kitedna ho asan tahjieh in chateho phate’a aneo uva pat’a lamhil na bawl’a, kiguot sah ding ahitai. Hiche hi  lampi phapen chu ahitai. Sabte’n “We are living in the age of competition and survival of the fittest - Kitedna khang’a  khosa ihi tauve. Athiem pen pen le amithei pen penho bou hin theina khang ahi tai” atiuve. Hiche Kitedna hi peldoh thei ahilou jieh in kimaituopi ding joh’a hoitah’a chateho  aneo  apat’a kiguotna neisah ding hi thil poimo khat  ahi. Hiche kiguotna thei ding’a chu tuni’a hiche Chate Thiemzilna Lamhil le hedna belap kihilna seminar paper hi hung kiguong ahi.
Ama ama class dungjui leh thepna dungjuiya sum sun ngailou’a chateho’n central service ading’a competitive exam abawl theiho’u phabep ana vekhom ute.
Matriculate le Class XII chaiho ding’a competitive exams bawl theiho:
1. Combined Matric Level Exam:
Conducted by Staff Selection Commission. Form Submission - kumseh December lha. Prelim Exam - May. Main Exam - Nov-Dec. Age - 18-27. Qualification - Matriculate or 10+2
2. Indian Air Force Airman Exams (Technical Trade):
Kum khat’a nivei. Hiche hi pasal’a ding bou ahi. Qualification - Matriculate/ Equivalent (60%). Height - 152.5 cm. Age - 16-19
3. Indian Air force Airman (Non-Technical Trade):
Kum khat’a nivei. Pasal’a bou. Qualification - Matriculate (45% marks). Height - 152.5 cm. Age - 15-18
4. Indian Navy Sailors Matric Entry Recruitment Exam:
Kum khat’a nivei. Pasal’a bou. Qualification - Matriculate with Science/Math (55%). Or XII Passed with Physics and Maths (50%).
 5. Indian Navy Artificer Apprentices Exam:
Kum khat’a nivei. Pasal’a ding. Age - 15-18. Qualification - Matric ( 65%) Or, XII (60%) with Physics and Maths.
6. Indian Navy Dock-Yard Apprentices Exam:
Kum khat’a nivei. Pasal’a ding bou. Qualification - Matric. Age - 14-19 (24 Years for ST/ SC). Height - 150 cm. Weight: 45 Kg.
7.Indian-Army-Soldier-Technical-Exam:
Kum khat’a livei. Pasal bou. Qualification - Matriculate. Age - 16-24 years. Height - 167 cm. Weights - 50 Kg.
8. Indian Army Soldier Nursing Assistant Exam:
  Kum khat’a livei. Qualification - Matriculate. Kum - 16-23 Years. Height -167 cm. Weight - 50 Kg.
9. Indian Army Soldiers General Duty:
Kum khat’a livei. Pasalho ding bou. Qualification - Matriculate. Age - 16-21. Height - 167 cms. Weight - 50 Kgs.
10. Indian Army Soldier Clerks Exam:
Kum khat’a livei. Pasalho ding. Age - 16-23. Height - 167 cms. Weight - 50 Kgs. Qualification - Matriculate.
11. Indian Railways (Field Worker: Male/Female):
Qualification - Matric+ Certificate in Family Planning. Age - 20-30.
12. BSF Constable (General Duty):
Age - 18-23. Height - 165 cms.Chest - 76-81 cms. Vision - 6/6 and 6/9. Physical Test - 1 Mile Race, 11 Ft Long Jump, 3.5 Ft High Jump. Written Test - GK + Essay writing+ Dictation+ Math.
13. SSB Constable (General Duty):
Age - 18-23. (28 Years For ST/SC). Chest-30cm. Height - 170 cms. Qualification - Matriculate.
14. SSB Head Constable:
Age - 18-23 Yrs (28 Yrs for ST/SC). Qualification - Matriculate.
15. CBI Constable: Age - 18-27 Yrs (32 Yrs for ST/ SC). Matriculate. Height - 165 cm.
(B) B.A/ B.Sc chai ho ding’a Competitive exam bawl theiho:
1. Combined Graduate Level Exam:
Staff Selection Commission in kum khat le khatvei vei alahji ahi. Hiche nuoiya hin khatvei bawl in anuoiya post ding sese exam abawl khom jiuve:
*Assistant Grade (Group-B Non Gazette). * SI in Central Excise, Income Tax, Preventive Officers in Custom House and Assistant Enforcement Office. * SI in CBI. * SI in BSF, CRPF, ITBP, Delhi Police and CISF. * Divisional Accountant/Auditors/ Junior Accountant/ UDC.    
Age Limit:  20 -27 Yrs for Asst. Grade+ S.I in Delhi Police and S.I in CBI). 18 -27 yrs for Inspectors in Central Excise, Income Tax, Customs, Divisional Accountant/Auditors/UDCs. 21- 27 yrs for SI in BSF, CRPF, Delhi Police, ITBP and CISF)
Qualification: Any Graduate. Stages of Examination: Prelim exam (objective type) in the month of february every year. Main Exam: September/October.  
2. State Bank Probationary Officers Exam:
Banking Service Recruitment Board ho’n kumsieh february lha leh BA chai, kum 21-30 ho ding’a alahji’u ahi. ST/SC ding’a kum 5 hapbe ahi.
3. Nationalised Bank Probationary Officers Exam:
Banking Service Recruitment Board ho in BA chai, Kum 21-30 sung ho ding’a alahji’u ahi. ST/ SC ho ding’a Kum 5 ki hap be ahi              
4. Bank Clerical Exam:
Banking Service Recruitment Board ho in Clerk/ Steno/Typist/ Cashier/Data Entry & Telephone Operator ding’a alahji’u ahi. Computer/Typing/Steno hed angaiye.  
5. ReserveBank of India Grade”B” Officers Exam:
Reserve Bank –India Selection Board ho’n BA First Class/MA Second Class ‘a chaiho ding’a february lha leh exam alahji’u ahi.
6. Section Officer’s Audit Exam:
Hiche exam form selud phad hi May - June lha sung ahi. Staff Selection Board ho’n BA chai kum 18-27 hoding’a September lha leh alahji’u ahi.
7. Investigators Exam:
Form Selud phad: August. Exam Date: October lha. Kum 20-26 yrs. Qualification - Graduate with Math/Economics/Statistics. ST/ SC hoding’a kum 5 hapbe ahi.
8. Transmission Executive Exam:
Form Selud phad: Jan-Feb. Exam: Kumsieh May. Kum  18-30 yrs. Qualification: Any Graduate. Exam scheme: Written and Personality Test.
9. GIC Assistant Administrative Officers Exam:  February lha leh exam umji ahi. Kum 21-30 sung mi BA chaiho’n abawl thei ahi. Exam umdan - Written (objective type) le interview.    
10. LIC Assistant Administrative Officers Exam:
Form selud phad: April-May lhasung. Exam Date: kum sieh june. Kum 21-28 sung mi graduate chaiho tohding ahi.                
11. LIC Development Officers Exam:
Form selud phad: July-August. Exam hi kumsieh september lha leh umji ahi. Graduate chai, kum 21 chunglam ho tohding ahi.                  
12. LIC Assistants/ Steno /Typist Exam:
Graduate or Class 12 (60%) muho, kum 18-28 sung miho tohding ahi.                                                                                                                                      
13. GIC Assistant Exam: Form selus phad: March to April. Exam date: August. Kum 18-28 sung mi graduate ahilou leh 10+2 pass (60%). Exam: Written and Interview.
14. BSNL Junior Engineer:
Kum 17-27 yrs. Qualification: 3 years diploma in Civil/ Electrical/Mechanical Engineering.                          
(C) Civil Services Examination:
Union Public Service Commission nuoiya                                            IAS/IFS/IPS/IRS/Central Secretariat Service & 21 Allied Services, BA chaiho’n bawlthei ahi.
Form selud phad: Dec-January. Prelim Exam: May. Main Exam: Oct -Nov. Interview - Main exam result kiphuon chai tieng. Kum 21-28 yrs. (32 yrs ST/SC ho’a). No of attempts: General ho 3 vei. OBC ho 7 vei. ST/SC ho limit umlou. Vacancies: 700-800. ST Reservation: 7.5%.  
Thuchaina: Achung’a kipe hohi alhangpi’a bawltheiho bou hung kitah lang ahiye. Hiche ho tilou adang tamtah aum nalaiye. A hechien nuomho’n “Directory of Competitive Exams in India” kiti Bright Careers’ leh R. Gupta’s Publication lekha kichoh’a hedbe thei ahi. Achaina’n thuchih phabep anave khom ute.
*Lolhinna hi bailamtah’a muthei ahipoi. * Lampi zotna kichieh neilouho kahlah’a mahthahdi’u ahi. *Mithase le tup kichieh neilou hodi’n lampi him-him aumpoi. *Lung lhalou le lung neolou hiel’a tupna neiho mihiem ginchad phahlou achangji’n ahi. *Phad chiesaho i-khel thei tapoi, phad hung lhung loulai zong i-siem theipoi, ahi’n chate hohi phad hung lhung dingho’a ding’a siemtuoh thei ahiuve.

Na lungsiet tah tah le suhbuoida'n - LD October 2011


Laijonpa, nungah melhoitah. chonnemtah chule nalunglai zouse luodim zing nungahnu chu namu tieng leh itobang lunggel naneiji’em? Amin nahed hinam? A phone number la? Koi khuo ahi nahed’a chu nalunglhai sel jieng’em? Nalungthim’a amanu ahung kilahdoh cheng’a sms thot tei ding lung nagel zing’em? Oleh na nathot man kit hitam? Tahmel’a ga houpi ding la tijadna’a nanei zing nahlai ham le? Ahilou leh lawi le guol’a nakivoppi theiya, lungsietna thimthu lel ding bouseh kivad’a hitam? Ihmumo jen le toumo jen’a nalungsietnu chun nang nahin lungsiet hinam? Akhoh tangeiye, i-lungsiet mama jieng nu’n koi ihi zong ana hedphah lou ding chu. I-lungsiet mama jieng nu’n nitin le phadtin’a ikivop zing vang’a i-lungsietna ana heddoh theilou zong chu akhoh kit tave. Ipiba i-lodi?
Nungah akiti leh guollhang in agahel tei ding angaiye. Nungahho’n guollhang adeichad tahkhat aheltheina ding uvin Love Guru in phalna ana petai. Ahijieng vang in nungah zouse’a ding in hiche chu thil hahsa anahiji’n, eiho society in aha pomthei loulai jieh in mi zouse’n abawlthei hihlai uve. Nungah hothu chu chomcha ana kichuomkoi tadi phot leh.... guollhang hija nungah helje helou hochu akinaipi pen pen hospital’a vetsah loiding tithu zong khatvei sang’a tamjo ina seidoh kha tauve. Velsei angai tapoi. Guollhang nahileh nungah kiti chu nang helding’a guotsa ahi ti nageldoh zing angaiye. Ahinla nungah khat aneizou nung’a nungah dang gamoh helhel jiengho Love Guru in daanpo in akoi nuom’e. Nungah khat chu guollhang khat’a ding ahi ti geldoh zing’u hite.
Hatah’a nalungsiet nungahnu chu nagahel’a, ama’n kilungsietpi dang kaneitai ti’a nahin dawnbut leh khongai phot in, ama hinkhuo chu ama’a ahi’n, nang in thu naneikhum jieng leh dihthei puonte. Nungah chu helding mong ahinai, hinla kilungsietpi neisa ahileh suhbuoi lou in aphai. Numei chu nungah ahilaise’a anei umlou ahinai, hinla aneiding’a kiguong mi um ahitah jieh in suhbuoi lou in angaiye. Mi konkhat in vacha lenglai chu akab lha masasa’a ahi atiuve. Vacha lenglai kablha masasa chu anei hikhat nante, hinla nungah hohi vacha ahipouve ti geldoh zing’u hite. Example dan’a vacha toh nungah i-tekah mongdi’u ahitah zong leh hiti lampang hin gah vekit’u hite. Mi thang’a oh sa vacha chu nang in gakilah jieng le chun aneipa’n ipi ageldem? Nang vang kipah nan nate, hizong leh nang thangkam’a ohsa vacha chu mi’n ana kilah leh ipi nageldem ti zong nagel angaiye. Chule nungahho zong hinna nei, lhagao nei ahiuvin, deichad jieh’a lungsietna chu thuchuom ahita’n, mihiem ahina’u hi jabawl angaiye. Anoplou sasa’a nopsah guot ham ham lou in zong aphai. Vo guollhang, nungah khat in hatah’a nahin deichad, nang in nadeilounu chu namu zong leh naluohsuoh jieng hina lou ham? Hiche tobang chu hichu kati... ka laijon.. nungahnu’n nahin deilou’a ahileh nahin deimo ding dan chu gel in lang, jachadna’n neiyin. Hiche kiseilona chu mikhat hunam ham, ahilou leh namphu’a eima’n i-deichad val behseh jieh leh i-lungsiet val behseh jieh’a nopsah guot ham ham lou ding tina’a i-sei’u ahi’n, kisuosalna vang ahipoi.
Nungahnu hatah’a nalungsiet ahichu akichieh in, mikhat nalungsiet thei chu na bulhinna ahiye. Mi lungsietna neitheilou hovang mi vangse chungnung ahiuve. Hatah’a na lungsietnu’n nang nahin lungsiet theilou chu akhohpen tahkhat ahung kisuohdoh kittai. Nahin lungsiet theilou vang in nang in nalungsiet mama jieng’e. Nalungsietna naha vetsah’a, natam phuondoh chan in nahin lungsietmo chehcheh’e ti’ute. Hiche dinmun’a dingkha laijon holah’a guollhang ijad i-um tadiuvem? Lungsietna i-pieh’u chu abulhinglou hintem? Janglal Khongsai in asah ding lunglen laa khat i-moh siem ding hitam? Oleh Kamboi Baite joh in saleh ipi atidem? Phatah in gel’o laijonpa... mikhat i-lungsiet tah tah leh agenthei ding zong aki phalpoi. Hahsatah’a na lungsietnu’n hinkhuo aman zing chu pha nasah ding hinam? Nang in hatah’a nalungsiet vang in ama’n nang nahin lungsiet puon, hijieh chun nang in amanu kom’a lungsietna thimthu nagaha lel chan in ahinkhuo agentheiyin, aning kihel in, hinkhuo hahsa asalheh jieng’e. Nalungsiet tahbeh’a ahileh hichan’a agentheina chu naheddoh tei ding katahsan’e. Hijieh chun hiti hin bawl in, nalungsietna asandan navetsah theina ding in lha-ongta’n. Akom’ah lungsietna thimthu analel tahih in. Kahin lungsiet behseh jieh in na genthei ding kaphalpoi, hijieh chun nakom’ah ka lungsietna thimthu lel tapuong’e tijieng in. Hiche nakamcheng chu ajahdoh nikhuo leh kipah lheh inte. Chuche zou akuon chun nang in zong naseibang in lungsietna thimthu lel tahih in. Hinla phad lemchang namu chan in kamphatah in houpi zingjo’n. Lungsiet tei tei ding’a lhing ahi nah leh nathusei le na umchan chu nang nahin mucheng in alungthim sung’ah ging zing tante. Dongma aneijieh ham’a nang nahin dalbawl ahitah zong leh oltah in a dongmapa toh kikhen’a nanglam ngat ding dan alung’a ahin geltei ding ahiye. Ngahhad in, lungnieng in kiti hinalou ham? Bothut policy manchah pai jieng hin mihiem hinkhuo hatah in asuse theiye. Nang hinkhuo zong asuhsiet louna ding in chingtheiyin.
Nungah hohi aphat’a pha, akhoh’a khoh ahiuve. Akipa ped uva anui siuseu jieh uva khu moh nuoise jieng thei hilou hiel ahiuve. Ahung lunghan vanglah uleh hoiya um ahi’u zong kiheddoh theilou hielkhop in alunghang jieng thei uve. Hijieh tah’a zong chu moh nuoise lou ding ahiuve. Tha lam akiti leh itiba pasal sang’a moh hadjoh sam diehdi’u ham, ahinla tha sang in lungchang aneihoijo uvin, suh lunghang khah ding tijad aum uve. Nungah khat nahel’a kamdam hieucha’a kilungsietpi kaneitai, ahilou leh lawi le guol in kivopjo hite ti’a apanchah kheh’u leh athu thu uvin ana nung jieng phot in. Nang in hinkhuo’a ding’a kilungsietpi ding bouseh hilou’a chenkhompi ding changeiya navet ahi tahbeh nah’a ahileh ana ngah had tadi’n. Hunam’a nano leh nano mang pai jieng ding ahibou’e.
Ahoijoh chu hita zong leh guollhang khat toh kilungsietsa nungahnu chun a guollhangpa chu hatah’a alungsiet pou’a ahileh amani kikah’a guollhang dang aga kijelud khel khel ngaiyin Love Guru in agelpoi. Nungahnu toh kilungsiet guollhangpa’a ding’a ama chalohna suhbuoiya aum zing chu hedthiem hung hahsa lheh inte. Na neisa khat midang in keiya ahi ti’n nahung chu zing leh ipi nageldem? Akicheng ahilhon jieng loulai vang in kichen ding lunggel hitei lhon inte. Akichen lhon le kichen lhonlou chu eiho gaha boipi ding zong ahi dieh tapuon, akilungsiet sung uva chu phad-ong pieh angaiye. Eichung’a zong hung lhung jieng thei thil ahijieh in chihthei angaiye.
Mi nungah nagachu zing bang’a chu nang nungah zong mi’n nahung chupieh thei ahiye.
I-seisa bang uvin nalungsiet tahbeh’a ahileh nungahnu chu na suhbuoi lou mai angaiye. Hizongleh na umchan, amanu’a ding’a napumpi’a nakipieh zoudan chu ahin mudoh thei tieng leh aguollhangpa toh nang chu nahin lebtuo intin, nanglam agihzoh nahleh hung onlhu thou thou ding ahiye. Phad ludzep inte tithu ahi’n, onlhu thou thou nante.
Kilungsietna kitihi khat hapan vang’a mini chung’a moh guilhun jieng thei thil ahipoi. Lungthim ni in kigellhuhna phatah ahin neithei tieng le bou ahung guilhung thei bep’e. Nungah le guollhang kikah’a kilungsietna zong chu chutima ahiye. Anigel lhon’a akigellhuh lhon lou leh lungsietna piengdoh thei puonte. Hiche apiendoh theina ding’a chun lungthim thiemtah’a lungthim khat pen chu thujo angaibou’e. Khuttum jiel’a nungahnu guollhangpa gavoh tiho vel chu dinasaur khanglaiya ana kichaisa ahitai. Tulaiya ding in vang lungthim thep bou angaichaitai.