Saturday, May 28, 2011

5 Minutes Fantasy - LD May 2011


Eimi lasathiem tamtah aum in, kaki thang-atpi thei lheh uve. Lasahna lam’a jad le nam choisangho thuohgimna koima’n ahed piehji louzeh in gentheitah in hinkhuo amang jiuve. Laa asa uvin, i-ngainuom suohkei uvin, ahinla mi’n sumseng’a laa ahin sahdoh ahilam helou hiel in dubbing iki bawl uvin, bluetooth mangcha’n artistes thiem tahtah ho lasah ikilahson uvin, ahung kuondohna lam’a sum kisenna chu manlou asuohdoh jitai. Jaddang lasathiemho’n athepna’u innchen siemdohna’n anei uvin, eiho’a hohin inngapna’n aneiji tauve.
Hiche zeh chun artistes ho ka ngailudna asang in, ajadchuom lheh jieng in ahi. Function khat’a laa asah’u zong leh akouho’n alasahman’u titahlou in a bahara jieng’u zong pieh ding ngaituo lou hiel in function akichai leh hoilam gei’u hitam ti donse’a neilou hiel in i-dalha mangkei jiuvin ahi. Hiche hin artistes ho athepna’u i-ngaichad vang uva athepna’u kipapi ding dan i-hedlou’u asuodoh in ahi.
Jaankhat kakhuo uvah rising day kamang uvin ahi. Hiche chung chun Maxxy Minthang zong lasa’n ahung’e. Achung’a kisei bang in organiser ho’n function kichai chun Maxxy Minthang chu suhna ding helou hiel in ana dalha uvin, achangseh in ahcha malzin bang in adahle le’n, hinla kithuopina amu dieh tapoi.
Stage chung kahe zou uvin polam’ah kahung poddoh in ahileh hall mailah’a chun Maxxy Minthang achangseh in ana vahle le’n ahi. Ka ngaisang tah mi ahizeh chun ken zong kaga naiyin, Maxxy, inn nahin dalhah chu nalunghel lheh hai? Nachangseh in navahle le jieng in kagati leh lungdong tah in ahung kihei pheiyin, thil umdan chu eihin seipieh in ahileh kapona lheh jieng’e. Hiche phad chun Youth Club President pa inn’ah kaga chie in, thil umdan chu kaga seileh Katei... Maxxy chielou lai ham? Um nalai ham? Kihedpi anei leh alawiho inn’ah ana gieh tante... gaha boipida jiengta’n eihinti’e. Tujaan nuoiya koi chun akhuolam’u gamlatah anungzot ding’a agel ahidem vang kahe diehpoi.
Kahung kile in hall lam kahin juon’e. Maxxy achangseh’a adin chu gaal akuon in kamu’n, khoh kasa lheh jieng’e. Lungdon man in ka inn uva kapuiyin, kanu le pa kom’ah thil umchan chu kasei in ahileh alunghang behseh lhon in, Youth Club lamkaiho thiemmo achan lhon’e. Maxxy chu ann neloulai anahikit’e.
Kitim zou talou in kapa’n ipiding’a mi ann jiengcha zong nehsahlou uva alasah achuti thanoppi’u ham? Niengboi, bu hin siempieh in ti’n kapa’n eihin sol’e. Chuin ken zong bu kasiem pieh in, kanehsah’e. Jaan in kaki houlim lhon in, Maxxy in adamsung’a keiho khuo ahung nung phah tahlou ding ahida’n lhase tah in aseiyin, khoh kasa behseh jieng’e. Alung nopmo chu kahe’n, hinla imacha kaseithei poi. Suhna ding helou hiel’a lungdong tah’a aum laitah’a kaga kithuopi khah zeh chun kipathu aseiyin, amel’ah lhasietna le kipana mel alang’e. Jaan asodthimta’n, tousod talou in alupna ding kasiem pieh in, nuomtah’a akicholduo theina ding in mangpha kati’n ka ihmu tauve.
Jingkah matah in kaki thou in, Maxxy lupna kagavet leh nuomtah’a ana kicholduo kamu zeh chun kakipah lheh’e. Ahedlou kah in guhthim in ka mobile phone in a i-mut ped chu lim kala’n, ka wallpaper ding in kaki koipaiye. Jingkah ann ding kasiem in, kaki sabuoi cheng’e. Hiche pedtah chun Maxxy ahung jingthou in, akisuh thiengna ding kaguon pieh in, adawn ding cha kapien ahileh kipathu aseikit in ahi.
Ann-neh zou in innlam chie ding ngaituo lou hiel in Maxxy chu common room a touna chung’a chun atouden in, chie ding na ngaituo lou ding ham tiding chula thil hithei ahilou zeh in kaga moh toupitai. Amelsuo adihpoi ti vang chu kamu theiye. Ipiti nahim? Adamlou nahim? kati leh ahipoi Niengboi, ka kilena ding bahara ding cha zong kanei tapoi ti’n eihin dawnbut’e. Ka pona behseh in hedlou kah in ka mitlhi ana luongdoh man in, hinla Maxxy in amupoi. Nam lientah bang’a ki um’a, artistes ho dinmun kavetji tieng leh hahsa kasa thei lheh’e. Youth Club President pa kom’ah kaga chiekit in, thil umchan dan zouse kaga seikit’e. Chielou lai ham? Vo henu... ipi abawl den hitam? ahinti chun kalung ahang zah in seilou ding gamcheng kaseidoh’e. Chuin a bahara ding in sum jani eihin pe’n, hinla kahin lahpieh tapoi. Kapa kom’ah kaseiyin, Maxxy alhasiet louna ding ti’n dangka sang khat kathum pieh’e. Kapa’n zong khosung lamkaiho umchan dan chu kidang asa’n, ama sakhao asoh maitai. Hiche sum chu Maxxy kape’n, parking gei kaga thahdoh in ahi.
Maxxy achiedoh akuon chun artiste ho kangailudna chu artiste khat lungsietna ahung kisuohdoh tai. Hinla Maxxy achieta’n, ipi kati ding hitam? A phone number beh zong la kana kilah puon, ipi kati mong mong ding hitam?
Lhakhat lam achieta’n, hinla Maxxy kalungsietna abeithei tapoi. Lhavah jaan khat kachangseh in verandah’a katou in ahileh ka phone ahung ging in, kavet leh a number kahe khapoi. Hinla kagah houpi leh Niengboi... ti’n eihin kou’e. Maxxy kahiye... nahedlou’a na phone kana vetzeh in neihin ngaidam in. Ka chiedoh akuon in nang kahin ngaina abeithei tapoi. Thani leh na khuo uva kahung kit ding ahi ahin ti chun kakipah behseh jieng’e. Kipahtah le thanuom tah in thaini kangah zing in, hinla kumbul’a Christmas ngahlel kabang jieng’e.
Thaini ahung lhung in, innmai lam bouseh kaveve jieng’e. Nilhah lam changeiyin Maxxy ahung tapuon, ahunglou ding hitante ti’n kagel’e. Nilhah ann neding’a kakisah laitah uvin innmai lam’a ding kanu’n Katei... Minthang, hoilam juon ding nahim? ti’a asei kazah phad in inn mailam kadel pheiyin ahileh Maxxy ahung valud kamu’e. Ka lhagao van’a kal abang jieng’e. Kipahtah in ann kanekhom tauve.
Jaan in keini bouseh katou lhon in, Maxxy in Niengboi, puoh pieh thei dang la imacha kaneipuon, nang’a ding in laa khat kahin po’e ahinti’e. Ipi laa hita, keiya ding’a hung kipo chu kati’e. Innsung’a guitar aga ladoh in, Lungdeinu kom laituol lengdi’n, kahin jot’e muol le lhang cheng..... ti’n ahinsa’n ahi. Alaa chu kazah khahlou ahizeh chun laa thah ham? Koisah ham? ti’n kadong in ahileh First Letter vol II kasiem tieng leh hiche laa hi kasah ding ahi. Niengboi, hiche laa hi nang’a ding mong mong’a kasiem ahiye ahinti’n ahileh ka umna mun zong kahe tapoi. Kakipah behseh in kakichop leh leituol lam’a kakitanglha’n, kanu’n ipi bawl nahim? ti’n light ahin vah in ahileh.... vo henu.... kei pichu... jaan mang nuomtah toh lupna chung’a kuon’a ana kilihlha kana hibou’e.....

Thienkim Baite akhuong'e - LD May 2011


Thienkim Baite

Lasahna lam’a minthanna hin mutheina ding in phad alud in, kihambawlna le gunchuna zong angaicha lheh jieng’e. Album khat bouseh bawl’a minthang pai kitihi eiholah’a atam behseh puon, lhomcha bou ahi nalaiye. Hiche holah’a chun tumging toh houlaa’n pakai chu vahchoi un singer Thienkim Baite zong ajaopha’e. Thienkim in album khat bouseh abawl nahlai vang in TC Network online ladeilhen ah ama khenlha ding umlou tobang in laijonho akuon in deilhenna amuzing in ahi. Thienkim lasah hin lhagao lam’a zong mi hatah’a asuhad chuom’e. Maicham kahin siem’e Pakai na kengbul’ah ti laa diehset hin mi lungthim atongkha lheh jieng’e. Video toh vetlhinsed ding’a hung kiguongdoh ahi’n, lungnachim aum lheh jieng’e.
Chule David Kakap in Thienkim album’a music guntah’a abawlna zong scene phabep aumzeh in avetlhing diehset’e. Lhagao lam chu thuchuom ahita’n, music quality zong ahoilheh jieng in ahi. Thienkim lasahhi video a sang in zong LIVE ah angeijo cheh nalaiye.
LD in Thienkim kimupina ding lampi angaituo zing in, hinla inn’a kicholduo manlou’a laijonho lungthim kipasahna ding’a laasa’a vahle ahizeh in akimupi lemchang theipoi. Hiche article kisut laitah jieng hin zong Leimakhong’ah Easter Sunday mang ding in achie’e tithu akijai.

Lamneilhing 1st Step released - LD May 2011


Lamneilhing gospel lasahna lam’a hatah’a ana minthan jieng vang in Planet ‘M’ ah amin aumkha hih laiye. Azehchu ama’n ama album tiding ananei loulai zeh ahi. Ahinla ama album anei masang jieng in zong tuhtaang zoulou ding in amin ana chieta’n, laijonho lungthim sung’ah Lamneilhing in mun lientah analuota’n ahi. Hiche zehtah’a chu Planet ‘M’ achop khup’a, Laijon Digest Miuzeeko Awards 2010, Kholmun Lentuol’a chu mipi sang somni valzel masang’a laa anasah ahiye.
Lamneilhing in tulaitah in ama album keidi’n aphai ading video khucheng in akab pantai. Hiche album hi Lengtonghoih Recording Studio a ana record ahiye. Eiho artistes tamtah in hiche recording studio a laa record ding ana ngaplel thei lheh uve. Azehchu Lengtonghoih ahin awleng siemphat abawl pouve. Lasathiem dihtah khat in software mangcha’a a aw kikaituoh lele chu adeimo thei lheh uve. David Kakap ahung suodoh akuon in eimite’n LIVE MUSIC ngailudna i-hin neipan uvin, chule i-hin chiepi pan uvin, music value dihtah hedtheina ahung hidoh ding zong ikineppi uve. KEIDI’N APHAI album a music hohi David Kakap in ajud ahiye.
Hangsantah’a software ngaicha lou hiel’a ama awsuo bang bang’a sahdoh ahitheina ding in Lamneilhing in gunchu tah in lasahna lam’ah kithiemchuhna ananeiyin ahi. Midang bang’a awsiemna ding munpha neilou laite ihizeh uvin akiha bawl chan chun lolhinna amu nahlai ding in akilang’e.
Lamneilhing hi tumasang’a CCpur a ana kibawl Super Idol azong anajao in, Top 10 holah’a zong ana jaopha’n ahi. Chule Gospel Singer minthang chieh le Miuzeeko Awards for Gospel Singer ana musa chieh Ngaineilhing Haokip, Esther Sitlhou le Lhanei Haokip toh VAHCHOI UTE ti album a zong laa anasa khom khatai.

Sum holdan le sum mandan - LD May 2011


Leisiet chung’a miching ho’n Aristotle apat’a mitamtah in sum thuguh hi hednuom’a anoipi chu anahita’n ahi. Lekhapeh neocha khat, hijad ma ahi iti uva adang in zong ahi iti uva, kinoptuo theina i-nei’u leh lekhapeh neocha mama newspaper a aletdan kibang chet achelhah uva, akikhiehdan i-hed thei uva kinoptuona i-neithei’u hi thil kidang chu ahi. Sum hi ipiham? Alien aneo, ahao avaicha in a ngailud le aboipi sum hoiya hung kuon’a hoilam chieding mi zouse’n kiboipi hitam? I-tam neichan’a kideichadbe zing, chimtih mong mong umlou, kipana ahin lhutzeh’a i-dei’u ham iti zong leh kipana keo hilou’a daana zong hinlhut sum holna’a mizouse tantin neilou’a nna kitong zing, mitamtah ding’a Pathien sang’a thupijo leh poimojo, sumzeh’a kingailudna atam bang’a sumzeh’a kinahna tamda chuomlou, akidang’e. Sum umlou’a hintheina, chentheina umleh nop aum lheh’e. Ahinla leisiet mihiemte’n nuom leuhen daleuhen sum beiyin i-um thei pouve.
Economist ho’n sum ahilchenna uva sum hi sum nna atohna chu ahi, English in ‘Money is what money does’ atiuvin ahi. Pathien lekhabu thieng - Bible in sum ngailud hi sietna zouse bul ahi - I Timothy 6:10. Sum hi holding mong ahi. Sum holna’a natoh ding,a kisahlel ding, tha le zung senna thei zouse sending, lungthim nei zouse manding mong ahi. Azehchu sum umlou in imacha i-bawlthei pouve. Sum umlou in government aumthei poi. Greek miching Cicero in sum government tinggu ahi ati. Atinggu umlou in mihiem akihing theipoi, azong akiding theipuon ahi. Michang hihen, kiloikhomna hileh, nei le nga, sil le chen, umna giena, neh le chah ima zouse sum aumlou leh muthei le neithei ahipuon ahi. Hizeh chun sum hi dei um mong ahi. Sum hi deiding ahi. Ahivang’a sum ho ngailud louding ahi. Hiche kikhenna dei le ngailud hi hedkhen ding thilkhoh tah ahiye. Ahekhen zouse’n nuom asah, ahekhenlou zouse’n hesuoh le lunggim thuohna’a anei’u ahi. Nang in nahedkhen thei’em? Oleh sum dei le sum ngailud hi tunichan’a nasekhen thei loulai ham? Nangma le nangma kikhuolchien in, kive chien in. Mihampha nahim, mi vangse nahim bailamtah’a naki heddoh thei ahi. Bible ma vekit’u hite “Sum muding ngaituona’a kiha bawlna lam’a ki kimkhat tahsan’a kun in akihei mang un, amaho le amaho thuoh natna tampi’n akisuh khahlo jiuve - I Tim. 6:10”
Sum akuon’a thuohnat kisuh khah chu eima le eima midang zeh ahipuon ahi. Eima kisuhkhah’a mi ngohding iti’u ham? Bible thusei kal ahi. Mi ngoh hihbeh in, eima kibawl ahitei tei ahi. Pathien in eihin siem uva, i-melhoi le hoimo hi Pathien ngoh thei khat chu ahi. Ahinla Pathien ngoh’a aphatchuomna aumpoi. Pathien pa daalou’a eima zoh kidaajo ding ahi. Eima daana ding’a mi ngoh chu dihkitlou ahi. Sum hi i-ngailud’u leh Pathien in sum ngailu ding’a eihin siem ahi ti’a Pathien i-ngohdi’u ham? Pathien in sum ngailu ding le ngailu loudi’n mihiem ahin siempoi. Pathien in mihiem hi amachang’a deilhen theina, se le pha hedtheina toh eihin siemtha’u ahi. Eden huon’a zong deilhen theina chu Eve le Adam in amankhiel lhon’a, amani ding’a nuomtah’a umna akuon’a hesuohtah’a umna, ulsa kai’a nehding kiholna mun’a deldoh’a um ahilhon in ahi. Hiche deilhenna chu nang zong nakipe ahi. Sum na ngailud leh na ngailud lou chu nang deilhenna’a kingam ahitai. Pathien ngoh hih in. Hizeh’a chu tahsan chate eiho’n Bible sei i-ngai uva, hinkhuo manding iti’u leh sum hi ngailud louding ahi. I ngailud lou’u leh sum lou’a kiphathei ahi’n, hizeh’a chu sum deitho zoh ding ahi. Sum deihi aphai, innchen louchen, neh le chah, nei le nga neina, kipana nopsahna mutheina ding’a sum hi deichad ding ahi. Aval’a deichad louding ahi. Deichad ding bepchu i-chan bep ham? Deichad ding bep chu deichad ding ahi. Hiche’a zong hin eima le eima deilhenna i-neikit uve. Nangma le nangma naki lungsiet lheh’em? Na kilungsiet leh thuoh natna tampi akuon’a naki suhnadlouna ding’a sum na deichad tho ding ahi.
Sum hi deichad ding ahi. Sum hi holding ahi. Ahinla aholdan dih le pha le hoiya holding bou ahi. Sum kadeiye ti’a holdan dihlou lou’a holding ahipoi. Deichad vang’a mi’a guhlou ding, lahlou ding, adih lamtah’a holding, ahoilam tah’a holding, aphalam tah’a holding ahi. Aholdan dihlou’a kihol hileh Houbung jieng zong sum dihlou tah’a kiholna chu michang hinkhuo, kiloikhomna hinkhuo le houbung hinkhuo’a zong chiedih ngailou ahi. Vetsahna’n Houbung’a  sei’u hite: Houbung sum ngaichadna lientah aumzeh’a sum atam theina ding in ipi hizongleh amuna thei thei, dih le dihlou leh sum hin hol uvin, naguh’u ham, na lepthuol’u ham akihepoi. Sum hijad khutjad mutei tei ding kiti hen, sum chu kihol taleh Houbung sum chu tam nante, ahinla hiche chu lahthei ahipoi. Pathien chu athieng ahi’n, akihouna zong chu thieng ding ahi. Kitepna luiya maicham siemna ding gancha chu nuolna beihiel hiding akiti’e. Nuolna bei sum chu Houbung sum ahung hithei leh Houbung chu hung hadding, chuleh hung machal ding ahi. Houbung phat ding le machal ding i-dei’u leh sum kihol hochu adih, apha le ahoiya holding ahi. Houbung sum kiholna chu athieng hiding ahi. Akihoupa chu a thieng ahizeh in. Network jadchuom chuom ho’a chu Houbung sum hollou beh ding ahi. Sum holdan dihlou’a kiholchu michang hileh jalhang kiloikhomna hileh aphatchuomna sod theilou ahi. Asodlou phatchuomna chomkhat kipana chu dellou ding, chule hollou ding ahi. Azeh chu i-chan i-hin’u kihehih zong leh sodtah hing ding’a natoh ding, sum holding dei ahi.
Tun sum mandan seikit’u hite. Sum chu dih le dihlou hileh i-he tapouve. Amandan chu mandan thiem, mandan dih le mandan hoi hinam? I-sum neisun’u chu tam le lhom leh adih’a i-manzing’u hinam? Bawllou ding, neilou ding, chohlou ding chohna’a i-man’u leh adih’a kihol hita jieng zong leh phadiehlou ding ahi. Tulaiyin NREGS a khuo le veng chule haosaho’n sum asang asang le a lakh a lakh in imu uvin ahi. Hiche i-sum mu’u hi adih le ahoi, apha le lunglhai um’a i-man’u hinam? I-mubang uhin mitamtah in chohlou ding chohna, nehlou ding nehna, donlou ding donna, neilou ding neina in i-nei gam tauvin ahi. Hiche hin avetsah chu sum neiding’a zong lhinglou, fit lou, sumching ding’a tahsan umlou, sum mangding’a zong tahsan umlou mihiem ihi’u chu miseilou’a eima le eima ikiseidoh’u ahi. Kei kahiti bep’e ti’a milah’a iki phuondoh’u zoh ahi. Hiti phad’a hi koi i-ngohdi’u hitam? Government of India i-ngohdi’u ham? Government of India chu Pathien tobang ahi. Khuo le veng’a cheng hohi ikilo leh khantou machalna aneitheidi’u ham ti’a agel gel uva hiche scheme hi ahin guondoh’u ahi. Tu’n thil phatah hung kiguong, hung kitongdoh chu innsung tamtah manthahna, innchen mona, jikhat neiho jini le thum neina, judawn louho judawnna, zou seilouho zouseina, hou-inn kaihadho hou-inn zotlouna, Bible simhadho bible phet tahlouna, som’a khat somkhat somni peho’n juphung saphung’a numei kijuohho kom’a asang aja’a kimanchahna, thil phatah thil phalou tah suoh ahita’n ahi. Koi i-ngohdi’u ham? Koima ngoh poute. Eima ihibou uvin ahi.
Hitiho zouse zeh in adieh in tahsan chate Pathien thu ging’a hinkhuo mang’a cha le nao khoukhah’a Pathien deilam ipi ham hol’a Pathien kichaho zouse’n sum hi dei maimaiya deilou’a, holding chule amandan dih leh Pathien lunglhaina theiya manding tihi i-gelchihdi’u ahi. Bible in lunglhaisel’a Pathien ngaisah hi phatchuomna tah ahi ati chu haimil lou hiel ding ahi. Sum hi ngailud sang’a deichad ding gel in, chule aholdan dih in hol in, chule amandan pha le hoi chule dih’a manding ahi.

N. Lhungdim,
Thangting House, Molnom

Libya boina - LD May 2011


Libya gam vaihom Colonel Muammar Qaddafi in ama deilou le ama douho lenna le galvon hoitah mangcha’a milham tamtah anatha zeh in coalition force ho’n March nisim 18, 2011 ni’a pat chun Libya in huikhuo’a kidouna lenna aman theiloudi’n ‘No-Fly Zone’ ana phuonkhum in ahi. Qaddafi vaihomna sepaiho’n milhamho adieh’a nunao chapangho lungsietna beihiel’a atha uva, Human Rights a palkehna chung ahin US makai NATO (North Atlantic Treaty Organisation) in thiemmo achan in, Qaddafi in apanmun adalhah masangse’a solkal dou rebel force ho apanpi’a Qaddafi douna’a pan alah zing ding in thulhuhna asiemta’n ahi. Hiche toh kilhon chun Coalition Force ho’n Qaddafi sepaiho chunglam akuon in airstrike anabawl khum uvin, Qaddafi sepaiho kidouna lenna le tank tamtah kabsiet in aum in ahi. Tuni chan’a tank kisuse mong mong 25 avaltai. Libya government douna in US in B-2 bomber le Britain in British tornado GR4 ana mangcha’n ahi. Airstrike masapen ding in US in Tomahawk missile 110 ana kabdoh uvin ahi. Hiche bomb hi khat bouseh in 1 million dollar amat’e. Chule B-2 bomber in 1000 kg jen’a gih bomb 45 tah ana kabdoh kit’e. Airstrike hin Qaddafi thaneina nasatah in asulhom in ahi. Chule US le France in aman missile ho le bomb ho ahin uranium ajao in, mihiem ho hinna phad sodtah atohkhah thei ahizeh in European Parliament in anazahda lheh’e. Azehchu US in Yugoslavia le Iraq chung’a gaal abawl laiya anaman zeh in hiche teni gamsung’a mihiemho’n tunichan in hahstana atuoh uvin ahi. Hinla US le France in ana mang thou thou lhon in ahi. Coalition Force/NATO ho kithuopina jal in Rebel Force ho atha’u ahung haddoh in, amunpi’u Benghazi akuon in mun tamtah ahin luopan tauvin ahi. Chule NATO in Rebel Force ho machalna ding in Qaddafi chenna khopi Sirte jieng zong ana kab in, mi phabep in thina anatuoh tauvin ahi. Hinla Sirte khuo mipiho chu Qaddafi ading’a thingam’a pang jiengseh ahikit uve. Libya gam’a khuo helou milham hole nunao chapangho hinna venbitna ding hi NATO in angaikhoh pentah chu ahi. Hiche toh kilhon in NATO member Italy le Spain in leilam (ground), US, France le Britain chule adang dangho’n chunglam akuon in pan ala uvin, Qaddafi alaltouna akuon’a deldoh’a, mipi kivaihomna aumtheina ding in nasatah in pan alauve. Hinla NATO in airstrike kibawl hi milhamho hinna venbitna ding ahi tizong le’u lhumlam gam media ho’n report apiehna uva chun hiche airstrike kibawlna ahin milham jakhat val in thina atuoh tauve ati. Hinla thilsuoh kidangtah khat chu NATO in airstrike abawl’a kipat in Qaddafi douna’a mipi kiphinna le lampi jodna ho adieh in Tripoli pam’ah ana thip hiel in ahi. Lhumlal gamho chalohna hin Libya mipiho aki thakhatsah le apan khomsah dan in aumdohtai. Hinla Qaddafi douna vang atang dieh puon, Rebel Force ho’n Western Intelligence Agency ho panpina le venbitna ana dong zing uvin ahi. Chule Saudi Arabia le Israel in zong US thupieh dungjuiyin Rebel Force ho gaal manchah in ana kithuopi lhon’e. Rebel Force ho lamkaiya pang Libyan Army officer le CIA ading’a mi poimotah anahi Khalifa Heftir ahi’n, amahin 1990s laiya Libya adalhah’a US ana zot ahitai.
Lhumlam gamho’n Rebel Force ho akithuopi’u hi British te’n India gam’a kituomona ho akuon’a gam analah’u tobang’a Libya gam alahnuom dan uvin hedtheiyin aum’e. Azehchu Qaddafi vaihomna hi sod’a kuon’a suhlhah ding anaguon zing’uh anahitai. Qaddafi thakhel ding athujo theitah khat’u vaipuohsah ding ana gelzing’u ahi. Lhumlam gamho’n apuohdoh’u Interim Transitional National Council hin Libya gam’a ding’a fund hungludho amaho khutnuoiya akoi’u ahi’n, hiche hin avetsah chu amaho’n Rebel Force ho akithuopina ho’u zouse Rebel Force ho’n aledit kitdi’u tina tobang ahitai. Hinla tahsan umtah thulhut akuon in hiche Benghezi a thilsuoh ahin Al Qaeda ho’n kikumna anei uve ti hed ahi. Hizeh chun Pentagon a senior officials ho’n Rebel Force ho akithuopi’u hi Al Qaeda hozoh ana kithuopi’u hikha ding ham ti alaidib dampi lheh uve. US Admiral James Stavridis in Libya gam’a thilsuoh ahin Al Qaeda ho ajao mong’e ati’n ahi. Al Qaeda senior leader Anwar al-Awlaki in alekha sutna ah- hiche Libya le Arab gamho’a thilsuoh hi Mujahideen hodi’a kipana le khantouna ahi. Chule Egypt, Tunisia, Libya, Yemen, Arabia, Algeria le Morocco gamho’a Mujahideen ho ahaddoh tah leh akhantouna’u hi lhumlam gamho’n ahepha pouve ti’n asun’e.
US Troops in Libya
NATO in Qaddafi kom’a apanmun adalhah’a, Rebel Force ho Tripoli aluosah ding in ana hedsah zong leh Qaddafi in ngaisah in aneipuon ahi. Hiche’a kuon chun US President Obama in Rebel Force ho kithuopi’a, manchah ho zong pieh ding in thupieh aneita’n ahi. Hinla Obama in US sepaiho vang Libya a kisollud louding ahi ati. Hijieng zong leh US sepaiho chalohna ho mutheiyin aum’e. Alangkhat’ah British PM David Cameroon le France President Nicolas Sarkozy in thulhuhna chuombeh aneilhon’e. Amani’n Qaddafi in a thaneina adalhah jieng ding’a thupieha aneilhonna ban’ah akithuopi, a semang pachongho’n zong apanmun chieh’u adalhah ding uvin thupieh aneilhon in ahi. HIche toh kilhon chun Libyan Foreign Minister Moussa Koussa in apanmun adalha’n, achapa toh England anajuon lhonta’n ahi. Ama hin Libya Intelligence Chief kum sodtah 1994-2009 sung ana puoh’a, chule Qaddafi ading’a mi poimo tah khat’a ana umzing mi zong ahikit’e. Moussa in Qaddafi adalhah hin Qaddafi thaneina asulhasam lheh jieng’e. Chule Minister phabep zong tuhin Qaddafi dalha ding in tahsan aum uvin, Qaddafi in zong hiche chu ahai ahidieh poi. Akhohpen tah khat chu koichun hiche tobang lunggel anei ahidem ti heddoh ding chu Qaddafi kisahlelna khat ahiding tahsan ahi.
Syria next
US in Arab gamho’a khutlhana aneina zeh in gamchuom chom, adieh’a Syria gamsung’ah boina ahung suohdoh kit in ahi. Azehchu Syria le gam khenkhat in lhumlam gamho kikum ding hi adeilou’u anahi. Venezuela President Hugo Chavez in aseina’ah Us in Libya abawlna bang’a Syria ahin bawlding ahi. Azehchu Syria gam’a chamna ding deina in mipi’n pan ala uvin, hiche ahi athi amang hung umtei ding ahi’n, chuphad leh mipi’n Syria President suhmo zeh’a athi amang um ahi hung kiti ding, chutieng tah leh US in mipi kiphinho ahin kithuopi kitding ahi ti’n Chavez in aseiye. Chule US Defence Secretary in aseina’ah hiche gamkai ahin Libya, Iran le Syria ho hi thunun baitah ahiuvin, Yemen, Bahrain, Oman le Saudi Arabia hohi thujosa ahiuve ati. Venezuela Foreign Minister Nicolad Maduro in zong Libya thilsuoh hi gamdang hoding’a kihilna phatah ahi ati. Chule New Delhi a um Arab senior diplomat khat in aseina’ah NATO in milhamho venbit ding agel mong mong ahileh Neutral Observer Mission khat Libya a asolding ahi. Azehchu Libya government in milhamho atha mong ahi ti photchetna aumpoi ati.
Alangkhat’ah Rebel Force hohin khotuona beiyin tuolthana anei uvin ahi. German thusuo’a Frankfurter Allgemeine Zeitung achun March lhasung’a Rebel Force ho’n African mivom natongho atha’u akimu’n ahi. Chuzong leh Turkish factory manager khat in Rebel Force ho’n a factory a natong mi 70 athat uve ti’n BBC ah report anapekit’e. Hitobang dinmun’a NATO in Libya chung’a gaal abawl hi African Union (AU), Brazil, Russia, China le India in demna nasatah anei uvin ahi. China President Hu Jintao in France in UNSC thupieh kalval’a Libya chung’a chalohna anei hi nasatah in amosah in ahi. Brazil President lui Luiz Inacia de Silva in hiche thilsuoh hi UN hadmo zeh ahi atikit leu’e. Ama’n aseibena’ah UN in bomb lhah ding’a lenna asol sang’a UN Gen. Secy. kihoutuohpi ding’a asolding chu thilphajo ahi ati. Gam tamtah in NATO in Libya chung’a ‘No Fly Zone’ aphuonkhum hin boina asiembe cheh cheh ding leh milham tamtah thina hung hijo ding ahi. Hinla UN Gen. Secy. Ban Ki Moon in Libya Government in Rebel Force hotoh kichamna asiem masang’a hiemkham kibawlou ding ahi atikit’e.
Raining fire
February nisim 17, 2006 chun Qaddafi sepaihon Libya suolam’a um Benghazi khopi’a mipi kiphinho hiemhad in ana thatgam jieng uvin ahi. Tukhang’a Benghazi khopi’a boina suohdoh hi Ottoman khanglaiya pat’a ana umzing pehsa ahitai. Italy in hiche khopi lahding ana guong in, hinla Omar Mukhtar lamkaina in nasah in anadou uvin ahi. 1969 kum’a Qaddafi in vai ahin hom’a pat in Benghazi hi nahsahmo le donlou in akoiyin, aphadtin in mipiho’n kiphinna ananei zing uvin ahi. Hizeh chun 1980s laichun Libyan National Salvation Force le 1990s laiyin Libyan Islamic Fighting Group teni phudoh in ana um in ahi. Kiphinna le mipi sousanna ana umzing toh kilhon in February nisim 17, 2011 chun Qaddafi in itobang hizong leh kiphinna le lampi jodna hohi solkal douna ahi’n, hiem le thal mangcha’a suhthip chet chet ti ana phuongdoh in ahi. Suolam gamkai achun Qaddafi nuoidou tamtah ho’n Qaddafi dalha’n Rebel Force ho anazop zing uve. Benghezi hi Rebel Force ho thaneina mun ahi’n, hiche ahin Provincial National Council (PNC) zong ana kiphutdoh in ahi. Justice Minister lui Mustafa Abdel Jalil in Chairman hin atuh in, chule Government Planner lui Mahmoud Jibril in Prime Minister hina atuh’e. Qaddafi sepaiho’n nasatah in anadou zongle’u NATO kithuopina jal in Rebel Force ho’n machalna ahin nei uvin, maban’a akiphinna’u ahung lolhin teiding ginchad ahi. Chule hedthei khat chu Qaddafi deilouho kiloikhomna Libyan National Council hi France gam in ana hedpieh masat pen in ahi. Hiche akuon chun Rebel Force hotoh kithuokhomna ana chielha pan in, akah lhon’a kihed thiemlou tuona lientah ahung umdohta’n ahi. Hizeh chun Rebel Force ho’n amunpi’u Benghazi achun France kithuopina zeh in Pre Qaddafi flag le French Tricolor anatahdoh khom uve.
Alangkhat’ah Qatar hi gam neocha ahivang in Libya boina chung’a hin pan nasatah anala’n ahi. March nisim 25 chun French huikuong hotoh kithuokhom di’n Qatar in huikuong anasol in ahi. Qatar hi Arab gam holah’a ‘No Fly Zone’ umding deisah masapen ahi. Qatar in Al Jazeera Satellite channei phatah aneizeh in gamsung thudol hedna sangtah aneiye. Hiche channel akuon’a Arab gamho’a thilsuohho hedna phatah aneithei in ahi. Qatari Air Force chief of staff, Gen. Mubarak al-Khayanin in gamneo tah kahi jieng vang uvin katohdi’u le ka mopuohna’u alien in, ‘no fly zone’ thu’a Arab gamho’n kikumna aneidi’u le aphatsahdi’u vettuoh’a zuidi’a um kahiuve ati. Qatar in Rebel Force ho kithuopina di’n thao zong ana juohdoh hiel in ahi. Qatari Foreign Minister Sheik Hamad bin Jassim in Qaddafi in apanmun adalhah ding hi thilpha pen chu ahi’n, adalhah masangse’a thisan suoding venna’a pan kila zing ding ahi anati.
Mipi kivaihomna democracy deina zeh’a kiphinna le thisan suona hi Libya bouseh ahitapuon ahi. Hiche mipi kivaihomna ding kinepna hi Arab gamchum chuomho adieh’a Bahrain, Tunisia, Egypt, Yemen le Syria gamho ahin luopanta’n ahi. Tunisia gam’a mipi kivaihomna dei khangdong Mohammad Bouazizi in aneh holna government in akham pieh zeh’a ama le ama meiya akival zeh in nasatah in nna ahin tong in, Tunisia dictator Zine El Abidine Ben Ali in apanmun dalha’n Saudi Arabia ana juonta’n ahi. Hitobangma chun Egypt gam’a kum 30 val ama thuneina’a vai anahom Hosni Mubarak chu avaihomna akichai kittai. Hiche bang chun Bahrain, Yemen le Syria ho’a zong government deilouna’a mipi kiphinna achielha zing in ahi. Tulai khang’a gamsung khat mikhat vaihomna hi hithei ahitapuon, mipi thaneina le deisahna’a vai kihop phad mong zong ahitai ti avetsah’e.

MU Nehguh in umpi zing - LD May 2011


Vutvaikhu kitung hiel’a football peh vang thilnuom ahipoi. Field alai tong, goal keeper teni amun kituohlou, guozuh lai leh lawi buol tobang, kichepna ding’a kidah aum mama jieng vang’a thanopna’n ajo behseh zeh’a khohsahna neilou hiel’a kichepna chu eiho gamsung mun tamtah’ah aum’e. Kichep hatah’a lungludho zong alolhing zou pouvin, akum’u ahung tamzep zep leh a-oi’u apuoh cheh cheh in, lhai jieng zong zoulou in hinkhuo gih amangji tauve. TV a football kichiemho i-vet leh adang dang zong thuchuom hiphot leh, a mun le muolho’u mama vetlel aum thei lheh’e. Club khat in stadium khat kinei chet chet jieng, kithiemchuhna ding’a zong manthei paipai, mitvet maiya zong damthei huoi mama jieng ho i-mudoh tieng leh engsiet louthei ahiji poi. Eiho gam’a hotoh i-tekah leh akikhe thei lheh jieng’e. Ahinla, eiho gam’a bang’a kichiem midang umlou ahidiehpoi. Midang zong eiho bang’a kichiem ahijieng vang uvin football a athanopna uvin ajo behseh zeh in mi minthang tahtah ahung suohdoh thei thou uve. Geltiem uvin, Manchester khopi sung’a zong eiho bang’a kichiem aum nalai uve.
Old Trafford akuon’a mile 2 bouseh’a gamla Chorlton Park achun chapang kum 8 apat kum 16 changeiho’n eiho lam’a bang in football apeh nalai uvin ahi. Glazers in 2005 kum’a Manchester United ana kilah akuon in hiche park football kichepna mun suodoh theina ding in 350 million pound ana ladoh uvin, hinla kikhelna imacha aum hih laiye. Chapangho’n akichep ding tieng’u leh eiho’a ho bang in mipi masang’ah von akikhel jiuvin, azun’u asuo leh field kom’a naangbu lah’a chun athasuh mai uve. Hiche mun’a hi achiesa April nisim 20 chun Oswald Road le Flixton club ho football ana kichiem uve. Oswald Road le Flixton hi anigel lhon’a FA Charter standard club ahigel kit lhon in, chule coacher ho zong international player jiengseh anahikha ahiuve. Oswald Road hin pasal chapang team 9 jen aneiyin, chule numei team 2 zong aneiye. Chule Flixton hin team 17 aneiyin, hiche holah’a chun under 7 team zong aum nalaiye.
Paul Woodcock in hiche mun’a achapa Lewis, Flixton ading’a kichiem avet zing laiyin media ho toh kihoulimna ana neiyin, hiche’a chun ama’n hiti’n aseiye: kichep masang chun field laiya uicha eh thaang dehduhho kaluoh doh uvin, bora bag 13 jen kaluohdoh uve. Chapangho’n football kichep ding akhohgel uvin, hinla akichepna’u mun hi mun jachad umtah ahi. Mundang gamdang hilou’a England gamsung’a kichepna mun ding in alhing puon, hinla alonaje zong aumdieh poi ati.
Hiche Chorlton Park hi kum 15 masang lai chun mi phabep in football kichepna ding’a mun siemhoina ding in hatah in pan anala uvin ahi. Avel’a chengho’n team asiem uvin, tax zong phatah in anape uvin, local league ho’a zong ana kichiemji uve. Hiche mun’a ding in sum le pai tamtah aluonglud zing in, hinla lamkah lah’a amathah doh jita’n ahi.
Vannuoi leisiet’a ding’a aminthang loitah’a Manchester ajao jieng vang in khonung’a chapangho ding gelkhohna aumpoi ti’n media ho’n report abawl uve. Chorlton Park toh kisaiya hin government in zong 1999 kum chun khuolchilna khatvei ananei kha tauve. Chule government in 2001 akuon’a hiche mun hi kichepna thei mun phatah suodoh ahitheina ding’a lampi chuom chuom’a kithuopina apieh ding in anaseiyin, chule FA jieng in zong akithuopi ding in anasei uve. Ahijieng vang in tuni geiyin imacha tohdoh aum hih laiye. Chapang football kichepna’a lunglud tahtah, sangtah lhungzou ding tamtah alhun zoulouna’u hiding’a akilahzeh in mipi’n apona lheh jieng uvin ahi.
Manchester khopi sung’ah Chorlton Park bang’a donselou mun tamtah aum’e. Manchester fans ho’n amaho gamsung’a kichepna munho sahdohna ding in sum tamtah tah lud in ticket acho jiuvin, kichep ave uvin, hinla sum le paiho chu alhunna ding mun lhunglou in amahthah doh jita’n ahi. Eiho gam’a bang in ahao le bawltheiho’n milhaamho kichepna’n anei uvin, milhaamho phatchuomna ding chu amaho oipuoh phatchuomna asuohdohtai.

Mary le Lhingboi - LD May 2011


Mary thusei chu kana beng sung’ah dahpi gin ngeitah kitumgin bang in aging in, angai ahahsa lheh’e. Lhingboi chung’a vang kaneilou zeh’a Mary lamzoh’a kilehei ding kati laitah’a Mary in chutobang thu ahin seidoh kit leh keiya ding in hinkhuo chu ahahsa lheh jieng’e. Mittam vang aphatchuomna aum hihbeh’e. Zumna bouseh aki mudoh bep’e. Hinla akhoh mama khat chu Mary le Lhingboi in anigel lhon’a kalungsiet lhon ahi chu aki heddoh lhon dem ti ahikittai.
Lhingboi in Mary kadeidan in agel in, Mary in zong chuti machun Lhingboi kadeidan in agelkit’e. Koizoh kalungsiet’a, koizoh kadei zoh ham ti keima’n zong kahe zou tapoi. Hiche ho zouse chu ipi atileh hoiya hung kipan’a, hichangeiya kei zumna ding thu le laa hung poddoh hitantem? Ijad kangaituo vang in David tilou lungthim’ah adang imacha akilangdoh thei tapoi. Alang lang’a eina zumsuo dan ahiye.
Inn kalhun phad in David kaga kimupitai. Ahila ima zouse thutah aum theilou zeh in ahahsa lheh jieng’e. Ahinla athilbawl aphatlou dan leh ahahsat dan ka hedsah’e. Hinla David in ken hiche vang chu imacha kahe phapoi ti’n eihin dawnbut’e. Nang nahilou leh koi hiding ham? Nang tailou hiche ahe midang koimacha aumpoi ti’n kamoh lunghan jieng’e.
A jing in Chemistry class kajao nuomlou zeh in class ka bunk in ahi. Polam’a thingphung nuoi khat’ah kachangseh in katou in, thil umdan keiya ding’a anoploudan le jachad aumdanho ka ngaituo’n, Mary le Lhingboi jieng zong kamu ngam tapoi. Anigel lhon’a ahin kiheddoh khah lhon ding katijadpi behseh jieng’e. Hizeh chun amel lhon kamu zong leh kakimulou sah in, gaal akuon’a kamu zong leh amani peldohna ding lampi kaki ngaituo’n, hiti chun hahsatah in hinkhuo kamangtai.
Alangkhat’ah ka tahsan mama ka lawipa David in hichangeiya kachung’a lungthim phalou agel zeh in kathang atom lheh jieng’e. Kalung zong ahang in, abang kuom leh David eng-hodna tah’a Mary le Lhingboi akiman zoh zoh kilungsietpi jieng theina ding’a panlah jieng ding zong kagelji’n ahi. Ahinla amani kamu tieng leh David chung’a lunghanna chu thuchuom ahijita’n, kiphatlamna’n eihin tuom chah khehji’e. Hiche tieng chule lungsietna thu gasei ding chu lung in zong ana geldoh theiji tapoi.
Sun nilhum keiyin genthei tah in hinkhuo kamang’e. Kikhen in Lhingboi in eihin naipheiyin, tuni pichu na umdan adih hihbeh’e... na damlou ham eihinti’e. Ipi kati ham? Ka damna’e... ti’n ka dawnbut’e. Aban kaseibe thei masang in Mary zong ahung vahlud pai jieng’e. Kathum uvin lampi’ah kahung phei tauvin, kei alai’ah kapang in, kajiet kavei’ah achie lhon in, kaki phatlam behseh zeh chun ka umchim avalha hiel jieng’e. Ahinla seidoh ding thucheng khatbeh zong kalungthim’ah akilangdoh theipoi. Mary in Mangcha, tuni chu ipiti nahim? Na umdan adih hih’e... nidang toh kibang mona’e.. ahin tikit’e. Amani chung’a kalungkham ahi’n, nangni zeh’a hiti kahi tiding chula kalung in agel vang in kamcheng in aphuongdoh theipuon, chusang’a khohjo kit khat chu Mary sang’a Lhingboi kalungsietna asanzoh thu amani kom’a gah seidoh ding gelmong mong tiem uvin, thil hithei ding’a nagel’u hinam?
Hiche nilhah chun Lhingboite inn’ah kahung kibangpa kittai. Keini bouseh kahi kit lhonta’n ahi. Thuchieng hednuomna zeh in Lhingboi kadong in, Lhingboi, David in nang kom’ah keithu ipi asei mong mong’em? ti’n kadong in ahi. Ipiti ham Mangcha, imacha asei kha hihbeh’e ti’n eihin dawnbut kit’e. Chuphad in kenzong nangho thum hi napha hih uve... kei nei lhimlhah lele uvin, nei sulunggim uve katitai. Ipi naseina ham? Nathusei chu kamandoh hihbeh’e... atahbeh in David toh tulah mu zong kaki mukha pouve ahinti’n ahi. Mary to nakimu zing’am leh  ti’n kadong kit’e. Nuipum in eihin dawnbut kit in, keini vang kakimu zing lhon nai ahinti’e. Thuchien henuom tah bang in ipithu ham ti’n avel vel in eihin dong in, hinla ka dawnbut thei jipoi.
Lhingboi kom’a ka umphad sung chu anuom lheh jieng’e. Khosuh khotou zong kahepha tapoi. Kalungsietna asang val behseh jieng in, hinla seidoh ngamlou’a guhthim’a kalungsietna kakivop zing hi keiya ding in ahahsa’n, seidohna ding phad lemchang tah aum jieng vang in kaseidoh thei puon, hinkhuo chu ahahsa lheh jieng’e.
Lhingboi in thuchuom chuom aseiyin, ahoulim chu atuilheh jieng’e. Kipa melputah’a ahoulim chu kavetnuom in, hoi kasa’n, keizong katha anuom lheh jieng’e. Lhingboi, kilungsietpi naneitah’em ti’n thakhat phut in kadong jieng in ahileh amaisuo achuom del jieng’e. Ei tobang in koi ki kimuzou ding ham? Kilungsietna thu kiti mong mong sei tahih in, Mary in nuommo sante ahinti’e. Hiche kahin doh vang’a chu i-bawl’a Mary in nopmo asah ding ham? Seibe ding dang helou hitaleh akilawm’e. Avel in kadong kit in, hinla imacha asei dieh poi.  (aban lhakit le’o...)

Cloning


Vannuoi leisiet chihna le thepna akhantou zing toh kilhon in zahkhah lou le hedkhah louho zong ihin japan tauvin, ihin hedbe thei tauvin ahi. Hiche holah’a khat hiding’a tahsan umchu cloning hinte. Cloning hi mihiem ahilou leh hinna nei pou pou, khat chu a ‘chi’ kila’a, hiche akuon’a chu ama tobang khat hung kisiemdoh tina ahiye. Vetsahna ding in Ngambawm bang chu a chi ana kiladoh kha hen lang, tu’a hi ama tobang chet khat siemdoh thei hiding tina ahiye.
Roslin Institute, Edinburg, Scotland mun’ah Ian Wilmut in atohkhawmpi hotoh kithuo in amasapen ding in 1997 kum chun belaam ‘Dolly’ ana clone uvin ahi. Hiche nading’a chun belaam pi sung’a Chi sung’a hinna pelud’a pang poimo mama jieng (nucleus) chu aladoh uvin, hiche chu belaam dang khat chi, nucleus kiladohsa khat toh agawmkhawm uvin ahi. Hiche chi athah pen chu electric current mangcha’n ahinsah uvin, belaam, anu khat sul’a akoipieh uvin ahileh apien phad ngaina in ahung piengdoh jieng ta’n ahi. Hiche tobang’a ma achu scientist te’n mihiem zong apiensah thei ding uvin akisei uve. Hiti’a mihiem clone hita leh, thilse le thilpha ahung suohdoh ding chu gimnei mama jieng ding ahizeh in mi tamtah in ana phal pouvin ahi. Natoh theina kidang tah aneiding tina ahiye. Britain gamsung ho’a cloning kham ahijieng vang in US jaona’n gam khenkhat in ana phal pieh kit thou uvin ahi.
Cloning phatchuomna ding :
Cloning umding phasa ho lawi seida’n in hiche hi umhen lang hita leh nupa chanei theilou ho’a ding in hatah in phachuom inte atiuve. Chule changkhat cha neiho’a ding in zong adang piensah jieng thei hintin, hatah in phachuom inte atiuvin ahi. Vetsahna ding in, nupa khat in chapa changkhat seh aneilhon chu thi ta zong leh, a chi ana kiladoh akuon’a chu ama tobang chet khat piendoh sah hithei kitding ahiye.
Chule natna jadchuom chuom nei, thin (liver), lungchang (heart), kal (kidney), le adang dang na’a, sezou ho’a ding in zong athah neitheina ding in lampi phatah hung hiding ahiye. Azehchu tahsa chung’a tibah chuom chuom ho zong atumbeh’a clone kibawl thei kit ahiye.
Deidan dan’a mihiem siemtheina lampi :
Mihiem tahsa chung’ah ‘Gene’ chichuom chuom aum in ahi. Gene kiti chu pienken’a nu le pa akuon’a ihin kilahdoh, umdaan, piendaan, lungthim, damtheina changei seina ahiye. Gene zong chu apha le aphalou aumkit nalaiyin ahi. Hiche gene phalouho kilosawn theina chu cloning in akhatan thei ding ahiye. Gene pha ho bouseh chiezom sah thei ahina ban’ah, polam akuon’a gene dang apha tahtah ho zong lahlud hithei nalai ding ahiye. Hiche chu mihiem khat i-nop le apha’a siem’a, i-nop leh aphalou’a siemdoh thei tina ahiye. Vetsahna ding in : nuibawm’a ana kisei, anu melhoina akilo ding, apa lekha thepna akilah ding kiti te chu cloning mangcha’a guilhung sah jieng thei ahitai.
Cloning phatlouna :
Cloning phalouna toh kisaiyin Christian/Ethical group le Scientific group akuon in adeilou na’u ngaidan aumtuoh tuoh in ahi.
Christian/Ethical group ho ngaida’n:
Mihiem khat achii lahdoh’a hiche akuon’a mihiem dang khat hin piendoh sah kiti chu Pathien in mihiem piendaan ngaina ana siem toh akikal’e. Catholic te’n mihiem khat apiendoh kuon’a pat’a lhagao umsa ahitah zeh in hiche chii kiti chu phatah’a ventub ding ahi atiuve. David Byres, Director, US Conference of Catholic Bishops Committee on Science and Human Values in aseina’ah, cloning bawlna ding’a mihiem chii akuon’a hinna pethei (nucleus) galahdoh ding kiti chu tuoltha toh kibang ahitai atihiel in ahi.
Ethical group ho’n cloning aha doudalna pentah’u khat kit chu mihiem gilou mama Hitler tobang ahung piendoh kit khah ding atijadpi’u ahiye.
Scientific community ho ngaidan :
Scientist holah’a cloning deilou mi tampi aumkit uvin ahi. Azehchu tu’a alolhing masapen’a kisei ‘Dolly’ jieng zong chu khatvei thu’a lolhing jieng hilou in 276 veijen alosap nung uva hung kibawldoh ahinahlai zeh ahiye. Hiche zeh chun hangsan tah’a gamoh bawl jieng ding zong tijad aumna tah aum in ahi.  Ian Wilmut, Dolly bawldoh pa jieng in zong hiti hin ana seiye : Kum 4 sung vingveng kakiguon zou nung in zong losapna tamtah vei katuoh nalaiye. Chiithah kilakhawm ho 98% tobang alolhin lou nnaban uva api in avoplaiya thi zong tamtah aumkit in ahi. Chule pienglha zong leh chomlou kah’a thi zong aumkit in ahi. Adamdohho zong lungthim bulhing lou, a tahsa in natna douzou lou, chule belaam ngeina sang’a lienjo’a hung pienglha zong tamtah aum’e ti’n ana seiye. Ama tahsan daan’a chu naosen bang clone hita leh, natna toh hung pienkhawm intin, chule lha lhinglou’a zong thijieng thei ahi ati’n ahi.
Cloning chungchang thu’a ipi kisei zong leh biotechnologist ho kilungtuona pen vang chu kum ijad ham zou leh “mihiem clone thei ahitai” ti’n newspaper le magazine ho’a hung kimu jieng thei ding in ginchad ahiye.

Chanu chapa nadei zoh zoh - Laijon Digest May 2011


Numei khat in nao ahin vop akiheddoh tieng leh alunggel kidang chuom lheh jieng inte. Numei naovop chung chang’a ngaidan piengdoh masapen chu numei ahide’o, pasal ahidem? ti hipen ding in ginchad ahiye. Tulaiyin numei le pasal heddoh masatna hi doctor ho’n abawl nuom tapouve. Azehchu kolgam’a numei deimona asan valzeh le numei naosen ahung piendoh masang’a suhbeina aha bawl behseh zeh’uh ahiye. Eiho’a ding in vang numei le pasal apoimodan akibang thou nai. Hizeh chun numei hileh pasal hileh moh suhmang kiti vang umbehseh ding in tahsan ahipoi.
Pasal chu apa gouluo ding le apa min manlouna ding in apoimo lheh jieng’e. Hizeh chun mi’n chapa anei tieng leh akipadan ajadchuom’e akiti. Hinla chapa tamtah neiya chanu neiloubeh ho zong akipah diehji poi. Chanu bouseh neiho’n chapa adei uvin, chapa bouseh neiho’n chanu adeikit uve. Anigel’a neiding mi zouse’n adeiyin, hinla mi zouse’n aneithei jipuon, akhoh tangeiye. Chapa neiloubeh pasal khat in No. 4 neding hizong leh khat kadeiye ati atiuve. No. 4 ne’a a innsung subuoi zing chapa changkhat pa chu anu le pa’n ana pienda maileh atikit lhon’e. Ana pienglou hileh hung pieng leh ti uvin tin, ahung pien’a akisuhmo leh ana pienda maileh atikit jiuve, mihiem hovang hi’o.... lunglhaina aumthei hihbeh’e.
Chapa tamtah neite’n chanu adeida’n ngahna bei ahikit’e. Chanu tamtah neite zong chutima ahikit’e. Ahinla akhoh kit mama jieng khat chu mihiem in eima dei dan dan’a chanu le chapa neitheilouna hi ahiye. Chanu deibeh seh zeh’a chapa tamtah neidohna leh chapa dei behseh zeh’a chanu tamtah moh neiya nei zong tamtam i-um tauve. Pathien in eihin pieh bang bang in kalung lhaisel jieng’e ti’a lunglhai jieng zong i-um uve, hinla lhom lheh ding’a ginchad ahi.
Kum 700 masanglai peh’a China gamsung’a miching le mithiemho’n Chinese Lunar Calendar mangcha’a ana siemdoh’u chart khat aum in, hiche mangcha’a chu mi’n chanu le chapa adeizoh zoh aneitheina ding lampi heddoh thei ahiye akiti. Hiche chart mangcha’a chu mitamtah in chanu le chapa amaho lungdei bangtah’a aneidoh’u ahitai.
Laijon Digest in hiche article hi 2007 March issue achun khatvei ana suodohtai. Hiche article chu mi tamtah in aphatchuompi’u ahida’n LD ana hedsah uve. Chule 2007 kum’a LD March issue chu tunigeiya ahol zong mi aum nalaiye. Ahinla vangsiet umtah in LD in hiche issue chu anei tapoi. 2007 March lha’a ana kijuohchai jieng vang ahisam poi. Khonung’a khat khat’a hung holho ana kipieh pieh leh kichaidoh ahitai. Hiche in avetsah chu mi tamtah in aphatchuompi’e ti ahi.
Hiche chart hi kidangtah vang ahiye. Numei khat in nao avop lha akiheddoh theiya ahileh ahung piengdoh ding naosen chu numei le pasal ahiding aheddoh jieng thei ahiye. Ahinla mi zouse chung’a vang dihsuoh khel khel dieh puonte. Doctor thiemho’n aseidan uvin 98% adih mong mong’e atiuve.
Numeinu’n anaovop lha akiheddoh’a, ahung piengdoh ding numei le pasal aheddoh theiya ahileh anaovop masang’a zong numei le pasal adeizoh zoh alhenthei tina ahitai. Chanu ahilou leh chapa deicha tuntun’a hinkhuo mang nahileh hiche hi khatvei na patep’a chu ipi asietna um’em? Himong inte zong vang kati dieh poi. Ahinla adih zong aum’e kiti ahibou’e. Adihlou leh lunghan ding tina thu zong aum diehpoi. Tahsanna zeh’a patep thei ahi ti ahijoi.
Chanu le chapa deibang neilou zeh’a innsung’a kikhenna tamtah ana lhungsa aum’e ti i-heuve. Hiche tobang chu koi zouse chung’a lhung thei ahi ti zong geldoh hailou angaiye. Ahinla i-deibang eima’n moh nei jieng thei ahi diehpoi. Hinla hiche chart hi mitamtah in ana phatchuompi ahita’n, eiho’n zong i-moh phatchuompi molou maithei’u ahi. Hizeh chun khonung’a nakisihlouna ding in phatah in a chart venlang ana patep mong mong in. 98% lah’a najaokhah’a ahileh kipana’n nahinkhuo aluodim ding tahsan aum’e. 2% lah’a zong i-jaokha thei uve ti haimil pou hite.
Chart vetding dan hi abailam lheh jieng’e. Vetsahna ding in numei naovopnu chu kum 26 ahi titaute. Kum 26 a upa nupinu chun July lha in nao avop pan’e zong ti’ute. Chuti ahitah leh a chart dungjuiya amanu akuon’a hung piengdoh ding naosen chu numei hiding ahi. Hiche tobang chun kum dang le lha dang’a hozong avet theiye. Numeiyin naosen lha 9 sung avop ahitoh kilhon’a, avop akuon’a aneina ding lha i-heddoh thei bang uva, aneina ding lha’a ‘B’ akisut leh ‘Pasal’ hiding, ‘G’ akisut leh ‘Numei’ hiding tina ahiye. Avetding dan chu abuoi poi na? Abailam lheh’e. Bailamtah’a vetdoh jieng thei ahi’n, hizeh chun lungneo pou hite.
Hiche chart hi nang’a ding ahileh nadei bang naosen mel namu thei ding ahi ti tahsan in lang kipah tah in umzing jieng ta’n.

3G - Laijon Digest May 2011


Tulaiya kisei minthang 3G kiti hi Third Generation of Mobile Telephony tina ahiye. Hiche 3G hi generation ni (1G le 2G) zou’a hung kisiemdoh ahi’n, amasa teni sang’a hoijo le phajo ahi.
First Generation (1G) hi 1980s kipat tillaiya Advanced Mobile Phone Service (AMPS) network akihondoh toh lhon’a hung kisiemdoh ahiye. Hiche AMPS chun analog voice 800MHz frequency a had pole thei ding’a Frequency Division Multiplexing Access (FDMA) ana manchah ahi. Chule Second Generation (2G) hi 1990s laiya mobile operator ho’n digital voice standard ni ahin hondoh lai uva hung kisiemdoh ahikit’e. North America gambung’a chun operator ho’n IS-95 ana siemdoh uvin, hiche hin Code Division Multiple Access (CDMA) ana manchah’a channel khat’a 64 calls 800MHz changeiya had’a ana bawlthei ahiye. Hinla leisiet chung’a cheng mihiem atamjo’n Global System for Mobile Communication (GSM) ana mang uvin ahi. Hiche hin Time Division Multiple Access (TDMA) mangcha’a channel khat’a call 8 900-1800 MHz kikah’a had’a thu ana puohle thei ahikit’e.
Tulaiya 3G kiti Third Generation of Mobile Telephony Standards IMT-2000 hi International Telecommunication Union (ITU) ho khantouna, bandwidth amasaho sang’a tamjo le aki manchahna tamjo le phajo ahi atiuve. Vetsahna’n GSM hin awsuo (voice) bouseh hilou in Circuit-Switched data 14.4 kbps a had’a apuohthei ahiye. Hinla Mobile Multimedia Applications ho a support theina ding in 3G hin Packet-Switched data hoijo le hadjo’a apuohthei ngai ahiye. Chule 2G akuon’a 3G hung suodoh theina ding in mobile operator ho’n aumsa network ho khantouna lam’a upgrade abawl zing uva, chule aphad phad’a mobile broadband network thah apuohdoh’u ngai ahi. Hiche akuon hin 3G bahkai ni (3GPP le 3GPP2) ahung suohdoh kit’e. GPRS hi 2000 kum in akihongdoh in, hiche zou chun 2003 kum in EDGE in ahin zuiyin ahi. Hiche teni hi 3G IMT-2000 nuoiya um hizong leh khatvei kuom leh “2.5G” akiti’n ahi. Azehchu hiche teni hin Multi-Megabit data rate apieh zou lhonlou ahi. Tulaiyin EDGE hi MSDPA (le a uplink partner HSUDA) in akhokhel ta’n ahi. 3GPP nuoiya hin 2007 kum kichai chan in gam 75 sung’ah HSDPA network mong mong 166 aumzou in ahi. Chule GSM maban ding LTE E-UTRA hi 2008 kum kichailam chun seichet anahi.
2002 kum chun 1XRTT ahung kisiemdoh in, hiche zou chun 2004 kum in EV-DO Rev.0 ahung kisiemdoh’e. Hinla 1XRTT hi “2.5G” akiti’n ahi. Azehchu hiche hi EV-DO kikhena ding le khantouna ding’a hung kisiembou ahi. EV-DO standard hi nivei suhlet in ana umkhatai. Revision A service hi 2006 kum in ahung kibawldoh in, hinla hiche hi Revision B in data rate ho channel chuom chuom’a apuohle thei zeh in ahin khelta’n ahi. 3GPP2 ading’a next generation technology, UMB hi aumthei ding’a ginchad umlou ahi. Azehchu CDMA operator atamjo’n UMB sang’a LTE hi adeilhen zoh’u ahiye.
Achung’a kisei LTE le UMB hi 4G (Fourth Generation) ti’n akiminvo’e. Azeh pentah chu hiche teni hin downlink speed tamtah’a asuhhad thei ahiye. Hizongleh hiche tenihi apilhing hih laiye. 4G umdoh theina ding ho zong siem zoulou le guon tuohlou ahi nalaiyin ahi. ITU hin tulaitah’a 4G a jaosah thei ding candidate technology (vetsahna: UMB, LTE, Wimax II tiho) ahol laitah’uh ahiye. Hiche 4G hin atup hochu- data rate aniempen’a 100 Mbps hisah ding, OFDMA transmission manding chule Packet-switch hi IP based voice, data le streaming multimedia ho ading’a manchah ding tiho hi ahi.


Third Generation Partnership Project kiti 3GPP hi 1998 kum’a GSM akuon’a hung kipan 3G tosot ding’a hung kisiemdoh ahi. 3GPP technology in abawlthei hochu:-
1. General Packet Radio Service (GPRS) in 14.4 kbps speed apetheiye.
2. Enhanced Data Rates for Global Evolution (EDGE) in 384 kbps apetheiye.
3. UMTS Wideband CDMA (WCDMA) in downlink speed 1.92 Mbps chan’a had speed apetheiye.
4. High Speed Downlink Packet Access (HSDPA) in downlink speed 14 Mbps chan in asuhad theiye.
5. LTE Evolved UMTS Terrestrial Radio Access (E-UTRA) hin 100 Mbps chan’a had atup ahi.

Career in Social Work - Laijon Digest May 2011


Social work akiti tieng leh houbung thakuon, khosung thakuonna ahilou leh thakuonna jadchuom chuom bouseh dan in gel in ana umji’e. Ahinla social work hi thakuonna bouseh hilou in kivahna thei, thil phatah khat anahi laizang’e. Jalhang hinkhuo mandan le kiloikhomna jadchuom chuom ho siemphatna ding le khantousahna ding’a manchah phatah zong ahikit’e. Social work hin mihiemho khantouna ding le gam le nam damtheina ding’a social science dang dangho agopkhom’a amanchah ahi. Hiche natohna hin akisaipi hochu society sung’a thudih umna ding, hinkhuo manlud dan le hoina khantousah ding, mimal, khosung, vengsung le kiloikhomna ho bawltheina ho khantou sah’a suh pilhin ding chule society dinmunho suhtuohna le thulhuhna adieh’a vaicha genthei le damlou veiseho’a ding ngaituo ding tiho hi ahizep’e.
Social workers hohin society sung’a boina ho, ahung kipatdan le asuhtuoh ding dan chule mihiem ho chung’a i-changei chule ipi asuodoh thei dem tiho hi aboipi zing uvin ahi. Amaho himimal titahlou, innsung, khosung le kiloikhomna hotoh kithuo khom ahiuve. Social work kiti le mihiem ho thusim hi ana chiekhom zing ahiye. Hinla kum jabi 19 apat chun hiche social work hi natohna kichieh (profession) khat in ahung umdoh tai. Industrial revolution akuon’a boina jadchuom chuom ana piendoh toh kilhon in social work poimona ahung sangcheh cheh in, mikhat in thildang boipi louhiel’a aboipi zing thei ding thilkhat dan in ahung umdoh tai. Hiche akuon chun educational institution chuom chuom ho’n social work programme ahin guongdoh tauvin ahi.
Social work hin society sung’a aboipi khohpen chu vaichadna le vaichadna akuon’a thilse hung suohdoh thei ding ho siemphat ding ti ahi. Hizeh chun social work hi thilpha bawlna (charity work) toh akibahna tah zong aum’e. Hijieng zong leh hiche hi huoplientah’a gel angaiye. Thilpha bawlna hi masanglai akuon’a ana umsa ahita’n, chule vaicha ho kithuopina zong hi leisiet chung’a hou (religion) atamjo’ah ajao in ahi. Hinla tukhang’a social work kitihi kum jabi 19 laiya hung kipandoh bep ahiye. Amasapen ding in Europe le North America ah ahung kipan in ahi. Kum jabi 20 akuon chun hiche natoh hi suh pilhinna ding le siemphatna di’n khuolchilna le hedchet thilho bou ahin kisaipi ta’n ahi. Tulai social workers hohin natohna phatah tah akimu uvin ahi. Hinla vangsiet umtah in eiho lah’a social worker ho ding in vang innchen khiehsuhna le judawn chadvaina, nehguh le chahguh, mitin musietna zoh ahita’n ahi. Hiche hi azeh khat umtei ding in gel ahi. Gam dang le jaddang social worker ho’n neh muna le mitin ngaisangna achang uvin, eiho toh akikhe thei lheh uve.
International Federation of Social Workers in social work thudol hiti hin anaseiye- “social work a thil kibawldan le hedna hohi muchet le hedchet chihna, khuolchilna le tohdoh’a hung kuonho’a kingam zing ahi. Hiche hin mihiem hole akimvel’a thil hotoh kithuh tuona ahahsatda’n ahedpi’n, chule mihiem in achung’a thil hung lhung thei ding thil hole ipi atohdoh’a ipi asuh lamdang thei ham ti zong ahedpi in ahi. Social work natohna hin mihiemho khantouna le umchan chule kiloikhomna thilho hedna, dinmun hahsaho suhniemna ding le mimal kiloikhomna le puchon pachom kikhelna ho asu jangkhaiyin ahi.”
1936 kum in Sir Dorabji Tata Graduate School of Social Work ana kiphutdoh in ahi. 1944 kum in amin Tata Institute of Social Science (TISS) ti’n ana kikhel’e. 1964 kum in Government of India hedpi university khat ahung hita’n ahi. Hiche akuon chun TISS in educational programme hole infrastructure ho’ah machalna lientah aneizing tai. Kum tamtah sung in hiche institution hin civil society le development sector ho’ah education, research le field action ho mangcha’n khantouna nasatah ana polud in ahi. Tunvang TISS hi institution minthang tah in Indian Govt., state govt. chuom chuom holeh United Nation changei hedpi in aumta’n ahi.
Institution le university chuom chuom ho’n Bachelor le Master degree in Social work course ahong uvin ahi. Hiche holah’a hedthei hochu:- Indian Institute of Social Welfare and Business Management, Calcutta; Tata Institute of Social Science, Mumbai; Institute of Social Science, Agra; University of Delhi, Delhi; Rajasthan University; M.S. university of Baroda; Bombay University; Aurangabad University; Mangalore University; Loyola college of Social Sciences. Chule Imphal’a um Tribal University a zong MSW asim theiye.

Chate Lunggel - Laijon Digest May 2011


Nu le pa tamtah in chate lunggel hedpiehna imacha umlou hiel in amaho deibang tah in chate apuihuoi kiguo jiuvin, hinla apuihuoi kiguodho’u chun amaho nung azui thei ding mong hinam ti ageldoh thei ji pouve. Vannuoi leisiet khantou zing toh kilhon in chate lunggel zong akikhel zing in, amaho lunggel hedpieh’a, hiche akuon’a chu itilam dol’a siem zang thei hiding ham ti gelkhoh angaitai. Hiche toh kilhon chun chate, adieh’a teenagers ho’n anu le pate uvin amaho lunggel ahedpieh ding uva adeiho’u themkhat gah tahlang’u hite:
1. “Chapang kahi tapoi”: Chate aphadsieh’a chapang bawl’a bawl zing chu amaho lunglam ana hilou hiel dan ahiye. Ahung khanlet’u toh kilhon’a jaana achandi’u dawl chan ding anuom uve. Eima thisan mong mong’a piengdoh hizongle’u, atahbeh mong in chate hi akum’u ahung tam cheh cheh toh kilhon’a pilhing bawl’a bawlna phad hung lhung ji ahitai. Ji le cha ahin nei nung uva mopuohna i-pieh lhah panji’u hi bawl khiel lientah khat ahiye. Hizeh’a chu nungah le guollhang ahung higuot’u toh kilhon’a pilhing tah’a bawl pai jieng ding in aphai.
2. “Pilhing dan in ka um in, hinla pilhing hinkhuo manding hi thigin’a kagin ahiye”: Nacha chu pilhing tah’a bawl ding’a umsa ahijieng vang chun pilhing khat mopuohna ahin lah ding chu ama’n zong ajolou ding akihd zeh in thigin in aging’e. Hedkhah louna gam hin chuonlud ding ahi’u toh kilhon in alunggel’u akicholduo thei jipoi. Hiche phad lehin moh housiet le simmo bawl lou’a, pilhing hinkhuo tijadna neilou hiel’a ahin mantheina ding uva khoukhah ding chu adieh’a mipa mopuohna ahiye.
3. “Ka lawi le guolho hi keiya ding in apoimo lheh’e”: Nu le pa vetkolna nuoiya kuon’a ahung poddoh uva, amaho macham’a hinkhuo ahin man phad’u hung lhung tei ding ahiye. I-chapa khat chu lawi le guol toh kivopmo hiel in guollhang tajenjun zong leh apa dalha theilou hiel in hinkhuo mang leh mipa chu akipah mong nadem? Chate amaho le amaho se le pha hetheiya ahung umdi’u chu minu le mipa kipana hiding in ginchad ahiye. Hiche hi aum tei tei ding thilkhat ahizeh in nacha chu alawi le guol toh kholaiya avadoh simsieh leh lungdon in phone bawl loi loi jieng hih in. Nang in ama’a ding’a phapen ding ti’a nachin chin jieng laitah’a chu nalhasuo ahitai ti nageldoh angaiye. Hizeh chun alawi le guol toh akivop’a, ahung vaigei khah zong leh moh lunghan hih in. Lawi le guol toh akivop phad leh chadvaina hinkhuo amanlouna ding in tilkhoujo’n.
4. “Thudoh kahad cheh cheh’e”: Chapang hinkhuo ahin dalhah uva, nungah guollhang hinkhuo man’u toh kilhon in hedbe nuomna lungthim tamtah hin nei uvinte. Ipi ding’a nang in nasolna zouse’a ama’n nna atoh ding ham ti zong ahednuom lah uva jao inte. Hizeh chun nasolna’a thudoh nahin nei’u leh nahin nielkal in gel hih in. Amaho’n aheddingsa uva nagel chu ahedlou’u ahijoi. Na vaihomda’n zong thudohna hin nei maithei ahiuve. Hiche zong chun nahin nuoise zeh’a nahin dawnbut in gel hih in. Ahednuom umchu hedsahjo’n. Innsung kimanchah danho zong hednuomna lungthim aneiteidi’u ahiye. Ahednuom zouse’u najo chan’a hedsah ding in kiguo zousa’n um zing jieng in.
5. “Ka souphud adihji poi”: Pasal ho dieh dieh ahung kiguollhansah guot laitah’u leh baang’a poster jad jad beh ding lunggel hin nei uvinte. Hiche poster hochu nang in seizui 12 holim hileh nati hochu chielou ding dan ahitai. Hiche phad lai lehin alungchom uvin, kimoh sensen jieng uvinte. Aneo akuon’a ahin kivoppi hizong leh numei ahilou le pasal hotoh umkhom chu jachadna’n hin nei intin, asouphud dihlou ma ahitai. Hiche laitah lehin mi jaalouna zong anei nuom uve. Hahsa lheh zong leh amaho umchan chu amaho nopthu hilou’a, tilpuoh lungchang ahida’n hedthiem sah ding apoimo’e. Chule souphud zong chu control thei ahida’n hedsah’a, a control ding dan zong hil pai pai ding angaiye.
6. “Ei kivetdan mong mong adih hih’e”: I-seisa ma bang uvin hiche phad lai lehin zahda ding ahao thei lheh uve. Na lunghanna aum’a, navetsoi zong leh lunghang cheh jieng di’u ahiye. Chule abang konkhat diehset hochun nu le pa thusei zouse zong azahda kit jieng uvin ahi. Hiche zong vang chu thil khohtah khat ahitai. Ahinla i-cha le nao i-lungsietna asan chu koima’n ahai diehlou ahiye. I-lungsiet behseh zeh’a ama hinkhuo siemphatna ding ngaituo tei tei ngaikit ahiye. Lunghan zeh’a aumchan zouse zahdana chun thilpha asuodoh lou ding ahiye. Hiche cha le pa kikah’a kivetdana apiendoh louna ding’a chu kihoulim zingna apoimo’e. Hiche kihoulimna chun kihousietna ahuobtha poi. Amaho lungludna khat lungludpi ding chu angaikhoh pen ahikit’e.
7. “Kachangseh in ki um zing leh kati’e”: Alawi le guol hotoh aumkhom leh akamtam pen in pang intin, innsung ahung lhun tieng leh houpi butmo hiel in khang uvinte. Adiehset’a anaote’n aga suhbuoi leh khutlha pai jieng zong um nalai kit taged ding ahiye. Hiche zong chu lungdon ding ahipoi. Akum’u le alunggel le thisan kigom chun asuh ngoldan uva koiding ahiye. Hinla avalbeh seh uva ahile vang lungdon pan thei bep hinte.
8. “Ka innkote’n kathu ngai’u leh kadeiye”: Jachad um nasah lou ham? I-chate’n kanu le kapa’n kathu angaipoi ahin tiding chu. Zumlam jalam helou chapang ahiuve. Hiche zong hi chapang zouse’n anei teitei thilkhat ahikit’e. Akhohse zepho chun aphuongdoh uvin, adangho’n vang aseldoh zou uve. Hinla aneilou’u tina vang ahidiehpoi. Chate kom’a thu nasei simsieh’a advice napieh zing chu atheichim dan’u ahiye. Nang in nahedlou vang’a alungthim uva.... hoilang ipikhat sei zing kei... kithip doh leh phadi atidan’u ahi. Hiche chu akum uvin aseisah ahi’n, amaho sei ahi diehpoi. Hizeh chun chate aphadsieh’a advice pieh zing zong thilpha ahipoi ti i-seidoh nuom uve. Ahinla, nu le pa tilou amaho’a ding’a thilpha gel chungnung umlou le akimu diehlou di’u ahida’n vang hedsah teiyin aphai.
9. “Na thusei haimil hih’o”: Innsung’a boina siem’a apan zing vang uvin nu le pate’n athusei’u suhkhel toukhel atho’u leh azahda kit thei lheh uve. Innsung mite’n azui ding daan nasiemho zong moh khel khel hih in. Khatvei naseidohsa chu bawldoh tei guo le chun amaho vetton pentah nahikit ding ahiye. Teenage ahin khel phad’u leh thil zouse hung kikhel ding ahitai. Teenage ahin khel nung uva akikhel theilou’u leh amaho thiemmo aha hibehseh tapoi.
10. “Kahin jaa nuom’e”: Point 9na’a i-sei bang uvin thukhat naseiya, achomkhat nabawl leh chate’n nahin jathei puonte. Nasei chu nabawl ding ahijieng’e. Bawllou ding seilou ding tina ahipen’e. Nasei bang’a nang nachon leh vannuoiya nu le pa um zouse lah’a nacha’n angaisang pen nang nahi ding ahiye. Hiche chu lodoh tho angai bou’e ka laijon. Hiche lodohna ding chu chate teenage ahi phad sung’u ahiye. Teenage ahin khel tieng’u leh nagimna gaa namu bep ding ahiye.
Chate teenage ahisung uva nu le pa hinkhuo genthei dan chu jadchuom beh ahiye. Chate ading in vang thilthah ahed’u leh apatepna’u ahikit in, hiche phad sung hi mihiem khat hinkhuo kisiemdohna ding’a phad pha laitah ahiye. Nu le pa’n chate hiche phad sung’a alhasuo’a ahileh nung matkitna ding agamla lheh tai. Hiche article nasimna’a hin LD in chapang akingolsahho apanpi’e tizong i-umdi’u ahi. Hinla hiche chu ahipoi. Teenager ho hinkhuo siemphatna ding’a amaho umchan hedthiem pieh ahitheina ding’a amaho’n nu le pate’n alunggel ahed pieh ding uva adeiho’u hung kitahlang ahijoi. Ahoizoh chu hita zong leh hiche phad sung hi mikhat’a ding in alolhin ding le losapna ding kibulphuna phad ahi ti i-seidoh nuom’u ahi pen thou’e.

29 days in February.... Laijon Diges May 2011


Ipizeh-a kum kisimna-a February lha khun nikhuo 28 aneiya, adangho’n nikhuo 30 le 31 aneiji ahidem? T. Rolen Haokip, CCpur - +919856632710

Lha (month) dang zouse’n nikhuo 30 le 31 anei suoh keiyin, hinla kidangtah in February bouseh hin nikhuo 28 aneiyin ahi. Ipizeh’a February in nikhuo 28 bouseh anei ahidem tihi lungludtah’a ngaituoho’a ding in ngaituo khamsed ahiye. Ahinla, geldoh khalou hiel’a hinkhuo ama chie dungjuiya mang zingho’a ding in vang geldohna man umdieh puonte. Thilkhat aum leh azeh khattoh umtha chieh chieh ahitoh kilhon in February in nikhuo 28 bouseh aneina zeh hedkham kham in hilchien kiguo’u hite.
February in nikhuo 28 aneina zeh khuol ding ihizeh uvin Roman ho phad lai’ah kinungtol’u hite. Masanglai chun kum khat sung’a hin lha 10 bouseh ana um in. Hiche lha 10 hochu Martius (March), Aprilis (April), Maius (May), Iunius (June), Quintilis (July), Sextilis (August), September, October, November and December. Chuche lai phad’a chun January le February ana umpuon ahi. Tulaiya bang in hiche lha 10 hohin nikhuo 30 le 31 chieh ananei thou uve. Akigom in kumkhat sung’a chun nikhuo 304 ana um in ahi. Phalbi akhoh diehsetna phad hochu simthalou ahijieng in ahi. Phalbi sung chu amaho’n phad lah lah’a phad panna neiloudan in anagel uvin, guolnop zong umlou, loubawlna zong umtheilou ahizeh chun ana chuti moh umsah jieng uve.
Phad achie zing in, 713 AD ahung lhun toh kilhon in lengpa Numa Pompilio in mohseh’a um phalbi sung chu ahin homtuoh in, lhani ahin hapbe kittai. December zou in Ianuarius (January) akoiyin, hiche chu kum kichaina ding in apansah in, Martius (March) masang’ah Februarius (February) akoiyin, hiche chu kum kipatna ding in apansah in ahi. Chuti chun, kumkhat sung’ah nikhuo 354 ahung umdoh theita’n ahi. Numa Pompilio phad laiya miho tahsan dan in even number (2, 4, 6....) hochu vangsietna toh akinaisah zeh uvin lha 12 hochun nikhuo 29 le 31 chieh ananei uvin ahi. Hiche umlona chu amaho’n a pathien’u kipasahna ding’a ana gel’uh ahiye. Ahinla kumkhat sung’a nikhuo chu ahom tuoh theilou phad uvin panna nei behseh lou’a anagel’u Februarius chu nikhuo 28 ahin neisah tauvin ahi.
Ahinla mihiem koimacha’n kum kipatna pen Februarius in vangsietna number (28-even number) a akipat chu ana dei pouve. Iti guol’a aguol vang uvin akituoh thei mong mong tapoi. January nikhuo khat apiehbe kit’u leh kum kichaina ding in vangsietna number adei kit dieh pouvin, hiti chun kum phabep sung chun nikhuo khat chu atolle le jieng tauvin ahi. Lungdon ngahna in kumni zou sieh leh Februarius ading’a nikhuo khat hapbe ding in ahin gellhu kit uvin, hinla hiche zong chu alolhing thei diehpoi.
Roman te bep hilou’a, vannuoi leisiet mihiemho’n aphatchuompi mama Julius Caesar, sepai jalamkai le gam vaipo, ama phad ahung lhun phad in bailamtah in kum sung’a lha le nikhuo chieda’n chu heituoh in ahung umdoh tai. Julius Caesar in Ianuarius (January) kum kichaina’a umchu kumbul in ahin umsah in, nikhuo 31 ahin peta’n ahi. Aban’ah Februarius chu kisuhthiengna phad dan’a gel in, nikhuo 28 bouseh umzong leh aphamo poiti’n nikhuo tam akoipoi. Adangho chu nikhuo 30 le 31 in ahin homtuoh kittai. Hiti chun tuni nikhuo’a calendar hi ahung poddoh ta’n ahi. Ahinla hiche calendar chu chunglam’a nisa chieda’n toh akituoh thei kit diehpuon, hizeh chun Julius Caesar in kumli dan sieh leh February ading in nikhuo khat ahapbe zing in ahileh akituoh chet jieng ta’n ahi.

Love Test - Laijon Digest May 2011

Lungsietna lam’a i-changei dinmun’a ding ding’a naki ngaituo’em? Nalawi le guol, lungsietna lam’a vang neilou kisa khat advice nabawl zing’em? Mi advice bawl thiem mama, nang’a ding ahi phad leh imacha tongdoh theilou khattou nahi khah’em? Anuoiya hin thudoh 100 aum’e. Pen le paper kilah in lang, lungsietna lam’a i-changei dinmun’a na um kiheddoh in.


1. Na dongmate lungsiet thumna’a na khub din khah tah’em?
2. Na dongmanu/pa lunghawlna’a thil kidang nabawl pieh khah tah’em?
3. Amanu/pa toh na umkhom louzeh’a sung gilkiel nathuoh khah tah’em?
4. Jaan ihmumo jen’a na darling nagel vung vung jieng khah’em?
5. Na jaanmang’a namu mu jieng ji’em?
6. Damsung hinkhuo mangkhom ding’a nakigel khah’em?
7. Midang kom’a naseidoh ngamlou beh ding thu amanu/pa kom’a nasei khah tah’em?
8. Nalawi le guolho’n na lunglai rose todna’a anei’u leh nalunghang’a todna bawlho na housiet khah tah’em?
9. Na selunglai rose kom’ah zou seilou beh in na um theidem?
10. A awsuo zahna ding bouseh’a nikhat’a khatvei sang’a tamjo phone nabawl khah tah’em?
11. Amanu/pa beiya hinkhuo manding nagelleh hahsa tuntun jieng’em?
12. Amanu/pa toh naki lungsiet masang hinkhuo hochu na haimil jieng tah’em?
13. Na umkhom lhon leh gentheina le kipana anigel’a nanei khom ji’em?
14. Nang sang’a amanu/pa na ngailud tahbeh ham?
15. Na darling akuon’a present le gift namu hochu ipi ahi nahed masang’a zong namoh ngaisang jieng’em?
16. Nadu tahkhat chu amaho nape ngam dem?
17. Na baang’a ama lim natah jieng khah tah’em?
18. A awsuo zahnuomna zeh bouseh’a phone nabawl’a, hello ahin titoh kilhon’a phone na koi jieng khah tah’em?
19. Midang in amudoh theilou amanu/pa mihina namudoh khatbeh um’em?
20. Anehthei dupen pen nasei thei dem?
21. ...movie?
22. ...laa ngai nuom pen la?
23. Thangcha Khongsai ahilou leh Alex Lalcha lasah khat chu amanu/pa’a ding mong mong kisiem bang jieng’em?
24. Mipi lah hizong leh amesiu seu namu leh naki imlih dieh dieh jieng’em?
25. Valentines day namoh ngalel jieng’em?
26. Nahinkhuo chu amanu/pa ading mong mong hung kisiemdoh dan’a nagel khah tah’em?
27. Nahin kiss ahilou leh koi chu midang’a sang’a special diehset’a nahed’em?
28. Hahsatna le gentheina ho’ah ama’a ding in nading ngam nadem?
29. Amatoh cha nanei tieng leh amin nasah ding na ngaituo khah tah’em?
30. Nangni bouseh in midang hedlou’a minchuom nanei lhon’em?
31. Midang sang sang’a nahin suh lunghang diehsetji’em?
32. Nalawi le guolho’n jadoh leh todna’a nahin neinadi’u thu amanu/pa kom’a naseidoh um khatam?
33. Hiche thu hochu na lawi le guolho masang in naseidoh ngam dem?
34. Amanu/pa chu best friend dan’a nagel’em?
35. Naha tahsan’em?
36. Nalungsietna asang diehset ahidan nasei pieh khah tah’em?
37. Nisieh leh nalungsietna navetsah zing’em?
38. nidan sieh le sms mangcha’a nalungsietna nahedsah zing’em?
39. Amaho beiya hinkhuo man chu tuipi nuoiya kilelud tobang’a nagel khah tah’em?
40. Naki ngai nikhuo lhonho na melchih zing’em?
41. First date nahaimil thei dem?
42. Midang toh na houlimna’a amanu/pa min naphah zing’em?
43. Thilkhat nachoh pieh ding leh amanu/pa in adeina dem ti nagel khah’em?
44. Kal (kidney) khat ngaicha’n hinkhuo mang taleh nang’a nape dem?
45. Tulaitah’a zong na darling nageldoh vung vung jieng’em?
46. Na room kom’a aumped’a zong na miss teitei’em?
47. Phad tam mankhom theisahna’a lekha nasimkhom khah lhon tah’em?
48. Nanu le pa tetoh naki mutuo sah khah tah’em? Amaho’a la?
49. Na lungsiet dan geldohna ding’a na diary book a poem khatbeh nasut khah’em?
50. Phone message hilou’a letter mong mong napieh khah tah’em?
51. Ladeilhen amanu/pa ading’a nanei’em?
52. State dang’a chiedoh ding hitaleh nazui jieng dem?
53. Nasam kitan in atileh natan jieng’em?
54. Mipi lah’a amanu/pa ading’a laa khat beh na dedicate khah tah’em?
55. Anui le nang nanui jieng’em?
56. Alhasiet le la?
57. Alunggel nahed jieng ji’em?
58. Na umkhom lhon leh phad chie mangang diehset’em?
59. Nalawiho masang’a amanu/pa kom’a i love you nati khah tah’em?
60. Akom’a natou’a ama houlim naga ngai ngai jieng ham?
61. Na lunglud louna beh’a ama a lunglud zeh’a naga moh lunglud khah jieng tah’em?
62. Kitah tah’a na um zing hinam?
63. Thudih jiengseh’a na houpi hinam?
64. Khatvei beh na malish khah tah’em? (Pasalho’a ding ahiye)
65. Internet a naki chat pi khah’em? (facebook, e-mail...?)
66. Masang hinkhuo ding naseikhom zing lhon ham?
67. Chate min ding nasiem khom khah lhon tah’em?
68. Na darling birthday nahed pieh nah eimo?
69. A favourite color nahed’em?
70. Munchuom chuom’ah umlhon le chun nalungsietna amuollha zep zep dem?
71. Midang toh nahoulimna’a min amin ahin phah leh nalungsung kipah thanuom jieng’em?
72. Class-room a na desk chung’a amin nasut khah tah’em?
73. Kilung noplouna nanei khah lhon leh na i-mut kisuhmo jieng’em?
74. Amulou kah uva athil idtah khat’u nakilah khah’em?
75. Phad mankhom theina ding’a holiday namoh ngalel jieng’em?
76. Na poddoh lhonna’a restaurant bills, bus ticket ho amaho geldohna ding’a naki koiden khah’em?
77. Ama nalungsietna midang in ahedtheina ding’a news, magazine ahilou leh internet namanchah khah tah’em?
78. Na lungsiet valzeh’a rose napieh khah tah’em?
79. Ama toh kimutuona ding in na khuolzin ngapcha dem?
80. Amanu/pa ngai ding’a ladeilhen radio a nabawl khah tah’em? Chollha le Jingvalpa a la?
81. Mi zouse ama tobang hijieng leh nati’em?
82. Nakom’a ahung leh nasung kithing jieng’em?
83. Tulaitah hin ipi abawlde’o ti’a naki ngaituo khah tah’em?
84. Na hobby lhon akibah theina ding’a ama hobby chu na thanoppi jieng’em?
85. Ama present ding chohna ding’a bazar chie nuom nasahpen’em?
86. Na lunggel’a naki chenpi khah tah’em?
87. Leisiet chung’a ama tobang adang um talou’a nagel jieng’em?
88. Hiche test nabawl toh kilhon’a nalungthim’a ama bouseh kilang jieng’em?
89. Lungsietna’a kitahlouna hinkhuo manding chu hahsa nasa lheh’em?
90. Nahin kipasah zing nah’em?
91. Amazeh’a vangpha nakisah lheh jieng’em?
92. Midang toh naki houlim ped’a nalungthim’a ama ahung kilah zeh’a nalawi le guolho na dalhah jieng khah tah’em?
93. Akhut natuh pieh leh nuom nasah behseh ham?
94. Bazar kaiya nachie leh ipi adei de’o ti nalung’a nagel khah’em?
95. Ama sang’a na ngaisang zoh mi ahilou leh thil um’em?
96. Dating nachie zing lhon ham?
97. Kichen masang’a chenkhom ding in nahin tiem leh nanuom dem?
98. Nei kichenpi’n ti’a najol khah tah’em?
99. Naki chenpi mong nadem?
100. Ama hinkhuo huhdohna ding in nang hinkhuo natuodoh jieng dem?
Achung’a thudohna hohi phatah’a na dawnbut thei suoh kei nah’em? Na dawnbutna akuon chun YES nati theina hochu ijad percent phazou’em hin ki khuoddoh’o. Na percent dungjuiyin anuoiya hilchetna kipe hohi ana kivet kit in. Hiche akuon’a hi lungsietna hinkhuo’a itobang mi nahi nakiheddoh theiya, nalung lhun louna changeiya hinkhuo naman’a ahileh naki thahsiemna thei hung hiding ahi. Love Guru in khohsahna neitah in laijonho zouse Best of Luck ahin ti’e.



100%   Nang ge.... naha pan val in koima’n nahin theinuom puonte
80 - 93% Suh liinghoi hitalou lungsietna
50 - 79% Hinkhuo’a ding’a lungsietna hung kipan kiguo
30 - 49% Lungsietna dihtah kipan kiguo
10 - 29% Lungsietna dihtah ahilou vang’a ngolpi dieh diehta
1 - 9% Mikhat ngai kiguo vanglah...
0% Ganhing tobang’a hin, lungsietna nei theilou....

Eraz-ex; erasing the society? Laijon Digest May 2011


Ju la namlou, amala mit ngui junjun, ahung paodoh leh naang den jieng, nu le pa konkhat’a ding’a lungdon le tijad jad um, damdawi chang aneh hinte ti dingla hikit lou. Tulai chapang kum 16 nuoilam tamtah in angolpi’u eraz-ex hi mi tamtah’a ding in khamna thei thil hiding in zong ginchad aumpoi. Ahinla, chapang tamtah in angolpi uvin, amotpi gam tauve. Ahaisan lou’a, abawl zing leh amazoh hung ngol nalai ding ahiye. Eraz-ex ngolpina hi eiho lah bouseh ahipuon, India gamsung’a chapang kum 16 nuoilam tamtah in chadvaina’a ananei’u ahitai. Chalsam biengphe lang khat’a gum a kibeh bang’a madsuh jieng, mit ngui hilhel, mi avetleh aluchang zong hin puzang zou talou, toka long tongchet nalaised..... ama aki misahten vang in’o.... lungsiet aum behseh’e.
Eraz-ex hi pen’a thil kisunkhielho suhmangna ding’a kimangcha ahi i-hesuoh kei uve. Suhkhiel suhdihna’a kimang thilchu ipiding pentah’a chapangho’n ahin boipi’u ahi tadem? Eraz-ex lah’a toluene kiti ajao in, hiche chu chapangho’n aduchad uva ahib’u ahi’n, oltah’a toluene in chapangho ahin lehib khah ding chu tijad aumlheh’e. Hatah in tija lheh zong leuhen aphachuompoi, ahin hib thou thou ding ahiye. Hitobang tah’a thil bawlthei toluene chu ipi ham?
Toluene hi tuilah’a zunmang theilou, thinner tobang’a nam hilhel, hydrogen le carbon kigom khom’a hung kisiemdoh, thil puohzah theiho siemna’a kimang ahiye. Amahi chemical dang dang toh akigop khom leh nna tamtah atohdoh thei zeh in aki manchahna atam lheh jieng’e. Ahinla ama kimanchahna hohi mihiem’a ding’a damtheina toh kisai aum behseh poi. Toluene jaona phot achun warning note aum teiye.
Eiho gam’a petrol le kerosene ahal uva ajuoh bang uvin Australia gam’ah petrol le toluene ahal uvin, ajuoh jiuve. Toluene in gari engine hatah in anuoiji’n, gari alhou theipoi. Chule toluene hi nuclear reactor a zong ahaman lheh uve. Hichepi chu kho hephalou chapangho’n kimisahtah in ahib uvin, lungsiet aum behseh uve.
Toluene jaona eraz-ex hib-ho ading’a tijad um thil themkhat gah velha’u hite:
Eraz-ex hib zeh in lhuoh le ting-gu ase theiye. Mikhat in eraz-ex ahib leh amasapen in alung mochei chuoi intin, chule luchang nat tobang hin hente. A dose atam dungjuiyin nah, lawl ho javil vel intin, chule lungvai tobang’a hung umdi’u ahi. Ahibbe kit leh jukham tobang in um uvintin, achaina lam leh luohsuo, khuo zahlouna hung umkit ding ahi. Mikhat in hiche hi abawl zing’a ahileh alhuoh ngolpai thei ding ahiye. Hiche hi khuo helou chapangho’n thanopna chang in nei zongle’u, thina changei lhunsah thei, thil tijad umtah khat ahiye. Toluene lah’a Benzene ajaokit zeh in thisan hatah in asukha’e. Benzene hi mihiem thisan’a ding’a thina thei, poison ahijieng’e. Eraz-ex hib zeh in kal le thin ban’ah lungchang zong ase theiye.
Gancha vun chung’a toluene akoi’u leh chomlou kah in aphah tobang in aum’e. Mihiem vun’a ding’a zong thil tijad umtah khat ahikit’e. Vun in adou zoulou chu sung le laiyin iti athuoh mong mong ding hitantem?
Tulai chapang tamtah in hiche eraz-ex hi ahib uvin, amasangdi’u kimu loubeh in hinkhuo amangdoh tauvin ahi. Assam gam jieng in zong eraz-ex hib zeh in simlai chapang holah’a boina sangtah ana tuoh tauve. All Assam Students Union in zong hatah in ana doudal in ahi. Chapang khankhuo ding gelkhohna jal’a AASU panlahna hi pachad aum behseh’e.
Eraz-ex chapang khat in achoh leh khamna theiya aman’a, angolpi ding henasa sa’a juoh nah nah dukan tamtah aum’e ti zong i-he uve. Keima umna tah in zong dukan neikhat in toka puoh henhun kichen’a, maiphol bilbel chapang honkhat achohsah in, mimuna’a pedoh ngamlou in aguh in ape’e. Ipi kipe lhon ahi kaheddoh chun khoh kasa’n, ka house’e. Sum hol kahi chula ti’n eihin dawnbut’e. Sumholna’a chapang hinkhuo mang tamtah aumtei ding ka tahsan’e. I-thisan’a piengdoh ahi jieng lou man’a chapang khat hinkhuo siet le chadvai khoh i-sahlou’u leh Christian kum sangkhat kahitai kiti zongle’u hen vangam chu eiho’a ding hidieh puonte. Oleh kasei val behseh’em?
Society ading in chapang chun ipi tohdoh lientah nei hih nante. Ahinla khonung tieng leh society amaho khut’a ahung kingah nikhuo hung lhung ding ahiye. Hiche nikhuo’a society sung chu itobang ahung hitadem? Sungnat nei jiengseh, lhuoh kichiem thei talou, anung ama hetalou, gob bilbel, amel i-vet zong leh alhaansuong kigaalmu tobang jiengseh ahung hikhah ding lainat um nasahlou ham?
Vannuoi leisiet hatah in akhangtou in, hedman loukah in nikhuo achal in, chapangho lunggel zong matphah zouding ahi tapoi. School khat’a simlai chapang 1000 umna lah’ah eraz-ex ngolpi hi ijad mong mong aumdem? Ana bawlkhah tahzeh’a nga theilou lawikhat um intin, alawiho’n numei toh nabang’e atikhah ding ginna zeh’a khatvei tou tou patep zong um inte. Kidangtah in numei chapangho jieng in zong khohsahna neilou hiel in eraz-ex ahib uve akiti. Numei le pasal hiche bawlkha hohi amaho le amaho akingailu diehset jiuvin ahi. Azehchu neh kibang ahizeh uvin akikhohsah lheh uve. Hiche kikhohsahna chu akham tieng’u leh ahung melsedohji’n, nehlou ding theigaa nehna ahung umdoh thei kit in ahi.
Hiche tobang chapangho chu kholai le houbung sung’ah notthab in aum paipai kitji tauve. Amasang di’u gelkhohna umlou hiel in chapang chavai tina kamcheng ahung umdoh kit jitai. Houbung lamkaiho chacha midem le seise in apang nuom diehset jiuve. Pulpit chung’a thupha pha seiya i-kumlhah tieng leh i-mihiem chanpi ngailudna neilou beh ding tizong chu Pathien in eihin siemlona’u umlou tobang hilou ding ham? Ngailudna neitah’a chapang khuo helou chu lampi dih hil angaiye. Aha lhagaomi zepho’n zong kholaiya aseisiet sang uva ataopiehdi’u thil kilawm ahiye.
Lekha kisunkhiel sumang thei eraz-ex hin chapang hinkhuo zong asuse theiye. Hiche hi gelkhoh ten angaitai. Khosung le houbung sung’a zong hiche tobang bawl chapangho’a ding le ahin bawlthei dingho’a ding’a awareness campaign neipieh ding in apha lheh’e. Sunday school dung’a zong aphatlouda’n hatah’a lhangsap ding ahi. Thil phalou ahi ti’a moh im-mang jieng thei thil ahipoi. Ahin suhsiet ding vet masat angaiye. Akikhel nung’a siemphat sang’a phad aumped’a siemphat ding chu mihiem hina’a i-bawldi’u kin lientah hi’n kagel’e.
Masanglai chun chapangho’n dendrite ana ngolpi uvin, hinla tulaiyin eraz-ex in ahin kheldohta’n ahi. Dendrite ngolpi zong um nalai ding ahi. Dendrite in mihiem hinkhuo asuhsiet thei da’n zong i-hechien set uve. CCpur gamsung’ah masang’a khamna thei jadchuom chuom ana bawl’a, aphatlou hed zeh’a haisanho’n society asiem uvin, khamnathei hatah in adoudal uve. Hiche tobang hochu tosot chieh ding’a thilpha ahi. Amaho tosot ding chu houbung le social organisation ho hung hikit inte. Houbung le social organisation panlahna chu mipi panlahna’a gelthei ahi. Mipi umlou in hiche tenihi achang lhon in aum theipoi. Society kitihi aneitum umlou, michavai tah khat, koima’n imacha’a agellou nu/pa zeh’a society minse jieng thei ahiye. Nam sung’a eraz-ex in alhuohbu anehchai pieh mi tamtah hung umdoh taleh, i-mabandi’u chu ipi ahung hitadem?

Eiho maban ding eiho'n kisiem'u hite (The First - Word, Laijon Digest May 2011)


Phad anachie zing in, khenkhat’a ding’a lunglel le thasiet um mama jieng, khenkhat’a ding’a thanop um mama exam ana kichaidohta’n ahi. Tuhin exam akichaita’n, khenkhat in moh umding nuomlou in computer zil uvin tin, abang private teacher ah pang intin, abang natohna chuom chuom’a kisalel um intin, abang maban ding ngaituo’a lekha ana kimasim um inte. Chule akhohpen, umlou beh ding’a dei umpen, ahivang’a ana umtei tei ding’a tahsan umchun mi khenkhat bawl ding helou’a ana moh um um jieng kitdi’u ahiye.
Michuom chuom, lungthim chuom chuom, thanopna chuom chuom neiya exam hin bawlchai simlaiho lah’a hin mi ijad in maban’a ipi kabawl’a ipi kasim ding ham ti ngaituona lungthim ijad mong mong in anei diuvem? Hiche holah’a hin mi ijad mong mong a pass ding le fail ding sadkah in lungbuoitah in hinkhuo amang tadiuvem? Exam akichaita’n, fail le pass chu koima’n ama thanopna zeh’a abawlthei thil ahitapoi. Ahinla bawlthei thil khat aum’e. Hiche chu simlaiho maban ding gelkhohna jal’a a career di’u siempieh thei ahi. Hiche chu ipiti bawl ding ahi seilou in zong i-hesuoh kei uve. Ahinla aheding’a pha simlaiho’n ana kihedji lou zeh uvin ama line louding beh’a analud’a akichaidoh tamtah aumtai. Ijad ahung umbe dem? Ahung umbe ding hohi vendoh ding in apha lheh’e. Hichena ding’a chun mopuohna neiho’n gelkhohna anei’u angaiye. Simlai chapang kiloikhomna tamtah aum in, ijad tahpi’n simlai chapang ho career ding gelkhohna anei tahbeh mong nadem? Tu masang’a KSO in Leimata Gelmuol’a workshop ananei’u chu kipapi aum lheh jieng’e. Hiche tobang tohguon chu ahin chiepi kitdi’u deisah ahitai. Tuhi aphad ahiye.
Result hung suoh intin, mikhenkhat in alawi le guol bawl bawl hin bawl uvin tin, hinla achaina chu amaho’a ding anahilou zeh in mohseh in hung kichai khaged inte. Ama thepna toh kituoh ding career guonpiehna tuhin hatah in bawl leuhen, nampi khuompi ding siemdoh ihidi’u tahsan ahi. Simlai chapang ho thiemvetna ahung kiphuondoh masang hin ahithei chan in District level, Area Level, Village level changei’ah workshop jad jad bawl leuhen simlai chapangho’a ding’a amasang lampi’u kisiemtubna ahiding tahsan aum’e. Hichena ding’a hin KSO bouseh in mopuohna aneipoi. Youth Club le Houbung sung’a khanglai lamkaiho changeiyin mopuohna lientah anei uve. Eiho maban ding eiho’n kisiem’u hite.

Monday, May 16, 2011

Laijon Digest May Cover

Laijon Digest - A Gen-x Monthly Magazine in Thadou-Kuki