Monday, August 30, 2010

Song of the month - Lunghel'a leng (Laijon Digest August 2010)

Tu’a kathuohna kuon, samang thou maileng kanuom
Lunghel’a leng leng leng
Chung Pathien kaguolngai kangai val’e
Kalunggel cheng la kisuonlelna’n
Alunghei’o kaguol ngaitoh nuom’a kalenna din

Chu phadlai lunggel koukit kanuom’e
Oh ho le... gelmo’a nahitam? kahin ngaina...
Lunghel’a leng leng zing ngai’um kom’a
Lunghel’a leng leng zing puldou kom’a
Chutieng lunggun

Thulamleng hitante, gelmo ding zong ahipoi
Guol in hethiemlou kalunggel
Ana’e kalungtuoh kavaimoi
Guol in la laidang palbang eikhen
Chung chollhanu ahsi beh moh hidahen

Kagel gel tieng, i-nop lenlaini
Lungguh in kanuhgui abingji
Lunglai lamdang in, eiki khelsah’e kahinkhuo
Suolam chungtuoni, asuo laise’n

Lunghel’o lunghel leng leng zing ding
Lunghel’a leng leng, leng leng lunghel

Pupa gam lhasuo poute - Chingthiempa (Laijon Digest August 2010)

Phaigam Meilheiho’a, Thinglhang gam eiho’a kiti chu thudih ahi’n, hizong leh meilhei atam’e... eh atam’e kiti bang’a ahung puntul tul tahzeh uvin achenna’u phaigam in adollou tobang’uh ahitai. Hiti ahizeh chun eh bang’a tam meilheite’n i-gam’uh eihin duchad pieh tauvin, Phaigam toh kinaiya um eimi khuo tamtah amaho gam suosah ding lunggel anei uvin, hiche chu thildih loubeh abawl’uh ahitai.
Ahinla, meilheite’n ipi atileh thil dihlou chu henasasa’a abawl’uh ahidem? Meilheite hi miching atam uvin, thilkhat abawl’u leh azeh umtei ding in ginchad ahiye. Azehchu ipi ahidem? Meilheite kidong henlang, ipizeh pentah’a chu kagam’u neihin chu jieng’u hitam? ti’n kidong leh amaho’n ahin seiding uva ginchad umpen chu nangho gam ahipoi, nangho gam ahileh ipitidan’a khominho keiho pao’a kisiemham titei uvinte. Phatah’a i-gelleh hiche hi thudih ahung hikittai. Eiho gam chu ipiding pentah’a meilhei pao i-man uva khomin inasiem’uh ahidem? Pao neiloute ihi’u ham? Eipao um ngal’a ipiding pentah’a chu meilheite pao inaman khel khel’uh ahidem? Kenvang Imphal sung’a meilheiho houpi ding tilou in meilhei pao manding kanuompoi. Chule Hindi le English zong kamang nuompoi. Pao kaneiyin, kapao chu kakitho lou leh kon eitho pieh ding ham? I-chenna’u thinglhang gam, eiho gamsung’a i-pao’uh atho nuomlou’uh ahipuon, eiho zoh in amaho pao kithiemsah tah’a i-manji zeh uva eiho pao anuoise’u ahitai. Kol hileh meilhei hileh i-gamsung uva chengho chun i-pao’uh athodi’u angaiye. I-gamsung uva paodang akimanlaise’n minuoiya umzing kahi ti kihed ute.
Amaho gam toh kimat’a um eiho gam, ahivang’a amaho pao’a khomin kisiemho chacha hi ahin duchad dan uvin aumtai. Tuchung COPTAM kiphinna’a S/Hills a mivo chu amaho ahiuvin, CCpur a CDSU lamkaiho mavo zong amaho ahiuve. Amaho gam ahilou vang’a chu eihin chu tahphad uva kilungkhat tah’a pangkhom jieng ahiuve. Nang RK te, nang Bamonte akiti pouve (aphung minho’u zong kahedieh hih’e). Eiho’n zong hiti’a chu pan i-lah’uh angaiye. CDSU President Lalkhohao Chongloi chung’a khut alha’u chu i-lamkai khat’uh eihin nuoise pieh’uh ahipuon, imacha’a eimulou ‘uh tiding ahiye.
Tu’n zong phad aum nalaiye. Paodang dang’a kisiem khomin hohi eiho pao’a iki kheldoh lou’u leh tu’n COPTAM hapanna jal in chudoh zongle’u hen nikhuo khat leh eihin chukitdi’u, hiche tieng chuleh COPTAM ana um nalai nadem? Iki siemphat lou’u leh COPTAM kah’a zong phung le chaang’a ina kikhen mankitdi’u ahi nalaiye. Hiche masang chun, khaiye, gam le nam’a ding in lunggel nei’u hitin, i-pao’uh ngailu utin, jachadpi lou in domsangjo’u hite. My language is my identity akiti’e.

Malaria le Janpanese Encephalitis (Laijon Digest August 2010)

Manipur hi ivet leh thubuoi labuoi nisieh le kitha kimat kituomona jieng in eidelpha uvin ahi. Hiche kilhon chun natna, gallien khat zong i-chung uva ana lhung in, mitamtah in ana thilota’n ahi. 1994-96 sung chun malaria natna in eina pha uvin, thinglhang le phaicham muntin gamtin’ah athi amang tampi i-um uvin ahi. Adieh in innsung khat’a mi 7 lah’a mi 3/4 thi zong ina um uvin, khosung khat’a 10 apat 15 chagei thina zong ana um in ahi. Gaal le tuol, meichang meithal kichad laitah chun nei le gou zong tampi ana mang in, malaria virus in ahin belap kit in, nungah guollhang, numei chapang id umtah tah, chule minu le mipa hinkhuo mantam tahtah zong ana beiyin ahi. Hiche virus parasite hin mihitem te thisan’ah aveiden in, Manipur government in ahedchet le amuchet masang in achung’a thilsuoh gimnei tahhin eina luo manjo tauvin, government in ahin mudoh’a ahin hedchet leh akichailam anahi jota’n, athuoh chu eiho inaha hidiehset uve. Hizeh’a chu Manipur a avangse pen thinglhang mite ikisuodoh’uh ahitai.
Phaituol sung’a cheng Meilhei te’a ding in doctor specialist, gold medalist tamtah aum in, eimi doctor hovang MBBS tilou Medicine/Physician/Specialst i-um behseh pouvin ahi. Gamlatah’a doctor thiem hindelna’ah phad tampi le sum le pai tampo aludji’n ahi. A vangse diehset hochun thina changei zong ana tuohkit jiuve.
Hiche malaria parasite hin mihiem khat ahin bawlchah tieng leh mihiem konkhat chu akithing in, konkhat akithing puon ahi. Hiche teni lah ahin akithing lou atamjo ahiuvin, hizeh chun doctor akivetsah’u zong leh malaria ana gingmoji pouvin, widal test bou abawl pieh jiuvin ahi. Adammo nu/pa aphatchuom diehlou tieng leh MP test abawl kit jiuvin, positive ahilam zong amandoh diehji pouve. Chule laboratory ho’n zong Manipur’ah Malaria natna aum tapoi, controlled ahitai atiuvin, widal zoh chu positive dan in agel jiuvin, malaria kimandoh lou nana nachu malaria ahi titei teije aum jilou tieng leh natna dang tubercolosis, hepatitis, jaundice chule adang dang ho ahin ngohji tauve. Doctor sei chula doctor lou khat in tahsan ngai ahizeh in thina akuon’a gamla lou in ina umji tauvin ahi.
Malaria parasite positive lah hingal’a matdohlou chu mipite vangsietna lienpen ahita’n ahi. Natna dang dang test aki bawl lele kah chun damloupa chu anatna ana khohse man jitai. Ipi atileh Manipur a laboratory sangpen pen ho’n zong hiche natna hi amatdoh zou jilou ahidem tihi thuhzep’a gel angaita’n ahi. Ahilou leh amaho’n report ahin piehdoh’u hi i-moh tahsan san jieng di’u hitam? Koimacha complain bawlding aumlou zeh in malaria natna veikhat zong chu aveilou bang’a umjieng ji’ah ahitai. Hiche hi agam mite’a ding’a vangsietna lienpen ahitai. Manipur a test kibawl hohi gamdang’a re-test akibawl tieng leh adihlou tamtah ana umji’e. Ningkum sung zong chun Manipur gamsung’ah birdflu aleng’e akiti’n, gancha tamtah in ana thilo’e. Hinla Delhi akuon’a medical expert team hung ho’n imacha amudoh dieh pouve. 1996 le 2000 kikah sung’a Manipur a malaria natna ana um 10 lah’a 3 tobang bep akithing chi anahi’n ahi.
Malaria virus mix infection hi tahsa tipum adeideina mun’ah natna chuom tobang’a kihedoh in achu jieng theiyin ahi. Hiche hochu:- obnat (bronchitis), gilpi (gastric), thin le la (liver and spleen), gil le ngoi (intestinal), gu le chaang (bone effection), lhuoh (brain). Hiche natna hohi gamchuom chuom chotmatna ding’a khuolzinna akuon in aumdoh bailam pen’e.
Japanese Encephalitis
Japanese Encephalitis hi kichad umtah natna Asia gamkai’a um thoukaang ho akuon’a kilason thei natna tijad umtah ahiye. Hiche natna po thoukaang in mi ape tieng leh thagui sung’a kuon in akihomzal in, thina changei ding natna alhut theiyin ahi. JE natna hadna gam’a khuolzin khah ding tijad aumlheh jieng’e.
Japanese Encephalitis hi ipi seina ham?
Japanese Encephalitis hi Asiam gam’a um thoukaang jadkhat akuon’a kilason thei, chule mihiem akuon’a kithezal natna ahiye. JE natna puo thoukaang in mihiem apekhah tieng leh kintah in thagui sung’ah natna chu alud in, hiche akuon chun akithezah paijieng ji’n ahi. Akizen vahlou leh thina lhung jieng thei ahiye.
Japanese Encephalitis hi iti kilahthei ham?
Japanese Encephalitis hi arbovirus kiti natna hit akuon’a hung umdoh ahiye. Arbovirus minsao chu arthropodborne virus ahi’n, achomlam’a kisei jieng ahi. Arbovirus hi ganhing ting-gu neilou, ganhing thisan chob ho akuon’a kilathei ahiye. Hiche thoukaang hochun mihiem ho apetieng’u leh Japanese Encephalitis veijieng thei ahiji’e.
Hoiya kimudoh ham?
Asia gamsung’a um kho neocha cha holah’a kuon’a hung kipandoh ahiye. Phaicham hung khangtou holah’a zong akimudoh in ahi. Aphadsieh’a suohdoh zing natna ahipuon, nipi laiya um nuom diehset natna kidangtah ahi’n, China, Japan le Korea gam ho’ah ahalen diehset’e. JE hi thoukaang tamna lah, chaang kituna, vohcha kivahna mun ho’ah aum nuom diehset’e. Phaileiya tuilam lahdung leh vadung atonglai holah’ah anou akeoji’n ahi.
Koi koi in akilah thei ham?
Mihiem titahlou in ganhing ho’n zong hiche natna akilah thei uvin ahi. Bah, gul, u-keng chule inn’a kivul gancha ho’n zong aveithei uve. Hiche natna ahung vei phad’u leh thazung’ah achie in, lhuoh le tinggu sena’n akineiji’n, chutieng chuleh zendam hahsatah ana himanji ahitai.
Aveiho iti kiheddoh ding ham?
Aveiho chu moh heddoh jieng thei ahipouve. Tahsa nachet chut, khosih, dapsa’a kithing, thachol, luchang nat, luohsuo le luohdoh kiti hohi JE veiho heddohna bailampen hinte. Akipat til laitieng leh alungthim’uh alhom in, thil ho ahaimil vah uvin chule lungchom in zong aumpi zing uvin ahi. Hedmanlou in ana khangtul tul in, chomlou kah in lhuohlam’ah ana ludman jitai. Adamdoh aum zong leh 30% vang chu lhuoh buoi le zeng (paralyse) hidi’u ahitai.
Ni ijad sung’a kihedoh theiya chule iti kiholdoh thei ding ham?
Natna puo thoukaang in apezou ni 6-8 sung in akihedoh jieng theiye. Thisan le ting-gu tuilhi (spinal fluid) test bawl akuon in holdoh thei ahiye.
Japan bouseh’a um ham?
Ahipoi. Mundang dang’a zong aum in, eiholah’a zong hiche natna zeh’a thi mi phabep aumtai. Asia gamsung mite’a ding’a tijad umtah natna ahiye. Kumsieh leh hiche natna zeh in mihiem 30,000 le 50,000 kikah in ahinkhuo’u achaanlo jiuve. Gamdang akuon’a Asia gam hung khuolzin’a hiche natna kilahdoh mi atam behseh poi. Azehchu thoukaang zouse’n hiche natna apuoh dieh ahipoi. JE pole’a pang thoukaang in mi 50 apelah’a 1 bouseh in hiche natna akilahdoh thei ahiye. Abang kuom leh 100 apena lah’a mikhat bouseh in akilahdoh theiji’n, avangse chungnung chung’a chu tithei in aum’e.
Koiho veinuom diehset uvem?
Mizouse aveitheiyin, hinla avei nuom diehset aum’e. JE natna umna lah’a chengho le JE umna mun’a sepai duty puoho’n zong akilahlud bailam uve. Chule thinglhang gam’a khuolzin nuom ho’n zong akilahdoh bai uve.
Aleh ipiti zendam ding hitam?
Vangsiet umtah in tuni changeiyin hiche natna zendamna ding lou le ai aum hihlaiye. HIV/AIDS sang’a tijad umjo, chule mangangjo nalai ahiye.
Zendam theilou natna akuon’a chu iti huoidoh kihi ding hitam?
Damdawi khat US te’n asiem uvin, khuol azinle ding tieng’u leh akikab jiuvin ahi. Lhali sang’a tamjo chaamden ding hobou akikab jiuve. Thoukaang in adulouna ding’a kikab’uh hiding in ginmo aum’e. Khothim kuon le khovah kuon in hiche natna hi mihiem tahsa chung’ah alud nuom diehset’e. Hizeh’a chu khothim kuon leh thoukaang tamna lah’a valud lou ding chu ahuoidohna ding’a adamdoi phapen himai inte.

Chavang Ahsi vahkit tading; Lhainei ana dammo vangvei (Laijon Digest August 2010)

Benny Khongsai
Muolleb ding nahitam Chavang Ahsi ti’a laijon tamtah ana lunglen laitah in 1990s laiya kuon’a ana minthang, tu’a zong minthang pen nalai, Khatvei jol’a singer Benny Khongsai in September lha leh audio album thah khat record abawl kitding ahitai. Tulaitah hin Musician Thangjangam Khongsai in music aguontub pan ahitai ti’n thulhut akimui. Benny in aseina’ah tuchung’a hi ama lasah luiho zong ajao sahkit ding ahida’n aseiyin, ipi laa ahiding vang chu ahin release lam tieng leh ol’a i-heddi’u himai inte. Achiesa May lha chun Benny hit song Aw chung toni, alebkuon’a le Lungsietna lien kinepna thon Ginlian Hangzo in phalna lalou Paite pao’ah ana ledoh in, hiche teni vang chu ahin jaosah lou ding ahitai ti’n thulhut chun aseiye. Chung tuoni lebta zong leh Chavang Ahsi hung vahkit ding in aumtai. Chule hiche audio album a release zou leh kicholduo louhiel’a video album kab pai ding zong atikit nalaiye.
Lhainei Haokip


Tu masang zep chun Gospel Singer Lhainei Haokip chu ginchad phahlou hiel in tahsa dammona zeh in KPI Mission Hospital’ah tahsa damlouna zeh in ana um in ahi. LD toh Lhainei kihouna’ah ninga sung tobang doctor ho’n ana vekol uvin, hiche zou chun hospital ana dalhatai. Lhainei in aseina’ah Malaria ahilou leh Typhoid hiding in doctor ho’n aseiye ati. Tulai nisat toh, kicholduo manlou hiel’a laasa’a achiedoh zing hi LD in phad chomcha akicholduo ding adeisah lheh’e. Azehchu Manipur sung bouseh hita zong leh district chuom chuom ahitieng leh khuo umdan ana kibang jitapuon, chule khuolzin miho’n dammona tamtah lah’a Malaria avei nuom diehset zeh in LD Lhainei akicholduo ding adeisah lheh’e. Hinla laijon tamtah in ngailudna jal’a akouna’u ganiel’a nuomtah’a kicholduo ding chu ama’n zong agelthei diehpoi. Ipi hizong leh phad chomcha ana dammo sung in laijon tamtah in ana lunggimpi man in, tu’a damsel’a lasa’a achiedoh le thei kit zeh in Pathien i-thangvah uve. Chule ama’n zong masang’a sang’a anam choihoina ding leh Pathien avahchoina’a hatah’a pan ahin lahkit ding ikineppi uve. Dammo kit tahlouna ding’a neh le chah akitim thiem vang ngai pen ding in asei uve. Hahsa lheh zong leh kitim di himai na Nei..??

Kuki Atristes to rock Shillong (Laijon Digest August 2010)

Shillong Kuki simlaiho’a ding in tukum hi vangsiet kum tithei hielkhop in ana umtai. 2009 Academic session akuon tuni changeiyin simlai manlutah mithum, Paosat Kipgen, Secy. Social & Culture (KSO-S), Paolien Chongloi, Asst. Secy. Games & Sports (KSO-S) chule Romeo Chongloi, amaho cheng hi hunam in ahinna’u lahpieh in ana um tauvin ahi. Hichangeiya Shillong khopi sung’a i-cha le nao teuvin lunghemna le puldouna’a hinkhuo aman lai uvin tuhin kumsieh’a abawl ngai bang uvin 2010 ading in Freshers’ Meet man phad ahung lhung kitta’n, mitlhi tui tamtah aluon ding tahsan aum da’n Mr. Ginminthang Lhungdim, Gen. Secy. KSO-S akuon in thulhut akimu’n ahi. Lunghem pum’a kipa guolnop bawl ding chu thil hahsa tah hizongleh ahilou theilou ahitah zeh in alung liengvai lheh tauve. Hiche zeh tah chun alunghemna’u henem ding in innlam ahin bel uvin, innmun akuon in lasathiem mithum Kakai Kipgen (2008 LD Best Pop Singer), Lienchung Haokip (Kuki Idol 2008-09) chule Miranda Singson ho solpieh’a aumna ding uvin Kuki Artistes’ Progressive Union hieng’ah thumna ahin nei uvin ahi. KAPU in phatah’a akigel nung in tuchung’a chieding artistes thum hohi KSO-Shillong kithuopina ding’a solding in aki phatsahtai. Hiche hi KAPU Organiser pu akuon’a thulhut kimu ahiye. Mundang dang’ah KAPU artistes ho’a ding in programme khat’a jaoman ti ana um in, tuchung’a vang hi KAPU in imacha angehlou ding ahiye.
Thulhut chuom kimu khat chun aseina’ah Kakai Kipgen in tu’a a record thah lieh thangvan’a kiti audio album hi Shillong KSO Freshers’ Meet August 6 nikhuo leh release na ahin neipai ngal ding ahiye. Hiche album ahin Kakai Kipgen in Amar Thomsong lasah Lunghel puldouna vang hi anai guol tilaa chu athah asahkit in, chule ama hit song Jaanlai Lengnu Joe Khongsai toh athahbeh in remix abawl lhon’e.
Chule Lienchung Haokip in Shillong azot masang’a ama video album masapen ding August nisim 2 nileh B. Vengnuoml’a a release ding ahiye.
Miranda zong hin 2009 Best Actor Sharon Minthang toh chuohthet in audio album khat ana bawlkhom kit lhon in ahi. Hiche zong hi tulha sung’a release hung hiding ahitai.
Ahung kinungle lam tieng’u leh Shillong’a um Kuki simlai zouse kipana ahin dalhah piehdi’u ikineppi uve.

Shillong'ah nam guollhang khat i-chaan kit tauve (Laijon Digest August 2010)

July 13, 2010 jaan chun Shillong’a lekha sim Gl. Romeo Chongloi s/o Kamchuon Chongloi chu Melhedlouho’n melsetah in lungsietna le khotuona umlou hiel in ana sadlih jieng uvin ahi. Ipizeh’a koiho’n atha ahi hedchien hihih zong leh Nepali guollhang honkhat khutnung hiding in ginmona lientah aum’e ti’n thulhut akimui. Thulhut chun aseina’ah Romeo le aloiho mi phabep hi restaurant a toukhom ahiuvin, phone a mitoh akihou zeh’a pamlam’a gapoddoh ahi ati. Ginchad umtah akuon’a thulhut kimu chun aseina’ah Romeo poddoh kah’a chu aloiho toh Nepali guollhang aumsa hochu kisulunghang kha uva, alhomzoh zeh uva ajammang’u leh Romeo khuo helou pachun athilo khah hinte akiti.
Romeo Chongloi hi BA 1st year simlai ahi’n, St. Edmunds student ahiye. Amahi KSO Freshers’ Meet 2010 ading’a laamzil ding’a inn akuon’a chiedoh ahi’n, lamkah’a ahinkhuo akichai ding lam gelphah in zong nei ponte. Lungsietna le khotuona beihiel’a khutlha hochung’ah lungdamlou thu sangtah i-phuong uvin, thiemmo i-chan uve. Shillong akuon’a simlai ahinkhuo thagum’a lahpieh’a um athumna chan ahitai. Tu masang chun simlaini Meilhei ho’n eina tha pieh uvin, tu’a hi Nepali hiding’a ginmo ho’n eihin tha pieh kit tauvin ahi. Hiche thuhi mohseh’a kichaisah jieng thei ding ahitapoi. Nampi lamkaiho’n Shillong a KSO ho bouseh nganse lou’a, kilungkhat tah’a pan i-lahkhom lou’u leh aban’a midang khut’a ahinkhuo chanding zong i-um nahlaidi’u tahsan aum’e. Hitobang’a namdang khut’a i-lou uhi athahbeh’a ngaituo’a angahna khat siemdoh tei ding mitin in ngaituo chieh tau hite.

ATM a kilhep lhahna ho akuon in chingtheiyin (Laijon Digest August 2010)

Leisiet khantou zing toh kilhon in tulaiyin bank account akuon’a sum lahdoh ding ahitieng leh koima zouse’n bank ajuon tapoi. Chule gampam’a chiedoh ding ho’n zong asakhao uva sum tamtah tah akipuohji tapouve. Leisiet aneo zep zep toh kilhon in khuolzin dingho zong kholaiya avale ped’a sum imacha polou’a avale tobang in akhuolzin lele theita’n ahi. Katina chu ATM card iki puoh pouleh mun zouse tobang’a sum nai jieng thei in aumta’n, akizen lheh jieng’e. Hinla Manipur a eiho khopi holah’ah CCpur bouseh’ah ATM aum nalaiyin, adangho’a zong ahung umbe ding ikinepna’u ahi’n, itih’a hung guilhun ding ahivang seithei ahipoi. Khatvei tei vang chu hung guilhung nalou ding ham?
Mundang’a i-zindoh ding tieng leh ATM khat pou pou nai jieng thei ahitai. Leisiet’a ahoi le apha atam zing bang in ahoilou le aphalou zong akibang chet in atamkit in ahi. Eiho lah’ah tu tadi in umkhel hih zong leh maban chomlou kah’a hung umjieng thei ding ATM card aneite hedlou kah’a kimanpieh tiho akuon’a iki vendoh theina ding uvin anuoiya hin kiven dingdan phabep ahung kitahlang’e. Chule khuolzin doh tieng leh khopi sung’a ana umtei tei thilpha vang chu hilou hiel ATM card boina ho akuon’a zong kivenna ding’a thil phachuom ahizeh in khohsahna lientah neipum in anuoiya hin thuguol phabep ahung kitahlang’e.

• ATM card anunglam’a chun customer service phone number um inte. Hiche chu na diary book ah sunlud in. Ijem ti’a na ATM card min nahin guhpieh khah’a ahileh lungdon khuoisat umlou hiel’a phone nabawl’a, ATM card na mansah dan thusim naseileh hiche ATM card chun na bank account akuon’a sum siki zong ana lahdoh theilou ding ahitai.

• Ahithei ding lelei leh khuolzin le zing miho’n ATM card issuer ho kom’a khuolzinna ding mun le nikhuo ho hedsah zing phante. Na umlouna mun’a na card mangcha’a sum lahdoh guo aumleh heddoh le matdoh hijieng thei ding ahiye.

• Ahithei ding leh internet mangcha’a banking alerts ading’a ki register phante. Iti ham’a bank lam akuon’a thilthah le thuthah aum tieng leh mobile a sms muthei hiding ahiye.

• Eiho lah’a ding in boi um behseh hih nante, hinla gampam’a khuolzin ding’a nachiedoh tieng leh ATM alui behseh ahilou nen dehduhho manlou in aphai. HIche tobang ATM hochu atamjo mantheilou ahiuvin, abang khat dieh setset chu atah tah hilou, ahivang’a na card information lahdohna’a manthei ahizeh in manlou hiel in aphai.

• ATM naman zing pen toh kituohlou hiel’a thupieh hinbawlho namanlou ding ahi. Vetsahna ding in sum lahdohna ding’a PIN nivei enter ngai tiho bang ana umji’n, hiche tobang hochu naman khah leh aban chalbe talou’a na card na kilahdoh loichel jieng ding ahiye.

• ATM machine naman masang in a machine chu venlang, asietna tobang khat namudoh aum leh namanlou jieng ding ahi. Koi tobang hamkhat chun na ATM card nang in nadalhah nung’a ama’n aman thei nahlaina ding manchah ana kituothei ahiye.

• ATM a sum nalahdoh ding tieng leh navellah’a umho chu phatah in vechien masa’n. Miphalou ding’a na ginchad aumleh chingtheiyin, na sum guguo ahilou leh na PIN ana thimvet hithei ahiye. Na PIN chu nang bouseh in nahed ding ahiye. CCpur ATM ading in vang hiche tobang chu heddoh hahsa lheh inte. ATM room sung’a khu mi athol jad jad dinglud jieng’a, sum i-lahdoh zong leh aban’a ding ho kinoval’a i-sum zong nah nah’a ki kilah man ham ham ahizeh in chihthei diehset angaiye.

• Itiham’a na card atanden’a ahileh donse tahih in. Customer support centre ho hieng’ah report bawljo in. Chule itiham’a nahedlou kah’a nahin kithuopi ding mi ahung diehset leh chingthei pai jieng’o

• Na PIN natalud ding tieng leh ahithei chan in nakhut langkhat mangcha’n a keypad sel in. Navellah’a dingho’n na PIN chu ana melchih ahilou leh camera hamkaht’a ana lahdoh thei nahlai ahiye.

Na account a balance umjad chu nahedsa hizong leh mat le mat’a na vetlhah zing angaiye. ATM card kiguhpieh ahilou leh kilahpieh hohi Credit Card bang’a government in aha venbit lou ahizeh in chihthei chu adamdawi phapen ahi maiye.
Nei le neilou chu thuchuom ahita’n, i-neisun sun suh chadvai khah ding chu thil tijad umtah ahiye. Bank ahinai ti’a moh lungmuonpi thei ahipoi. ATM a sum alahdoh jad sang’a alahdoh dan’a um mi tamtah aumtai. Hiche tobang boina natuo louna ding in chingthei mai’o.

Moreh: A speed breaker on Asian Highway by Lunminthang Haokip (Laijon Digest August 2010)

Introduction: For more than a decade, there was talk of one of the Asian Highways passing through the state of Manipur before it exits through Moreh, the state’s border trading point, to Myanmar or the other way round. Villagers and small town dreamers residing on the Mao – Moreh stretch of India’s NH-39 knew little about the preparation of the road, serpentine in most parts, and adjacent to their houses, for the big cross-country thoroughfare. Ignorance, however, did not stop them from hoping that, one day, the value of the land-holding under their possession, even if acquired for the ASEAN purpose, will shoot up. Some had started the mental plan to open eateries, motels, shops etc along the ‘imaginary’ AH that would be passing through their premises, if the Lord tarries. But, like the title of Harold Robins’ best seller novel, dreams die first. As of now, for the locals, trans-national highway is still a ‘notional highway’, highway lorry rubbery, a costly drudgery and ‘Look-East’ policy, just a ‘hook-minds’ policy in power-point presentations.
Advantage Tamu: The big picture of the total coverage of the concept of Asian Highways is to link the whole of Asia by road . China had already made its trading presence felt in almost all the ASEAN countries. The resurgent and reformed communist nation, projected to overtake the US in economic growth by 2050, not only floods the world market with its cleverly manufactured and heavily under-invoiced consumer goods, but has Mandarin as the language spoken by the largest number of people. Myanmar’s proximity to China provides the oxygen of trade for its citizens. Making capital on daily sale of such stuff, sprawling Namphalong market, built at the edge of the border opposite Moreh’s gate no.2, does a trading arm-twist on the hitherto thriving Moreh markets to leave the latter with few or no visitors, like materialism does to the Churches of England.
All roads lead to Moreh: The glut of consumer durables at Tamu, Moreh’s richer twin-brother, is with thanks to Asian Highway-3 that vertically runs into China from Mongolia to Myanmarese towns, Mongla. Taunggyi , Meiktila, Mandalay and Tamu. Yet another roadway to be marked AH-4 goes north from Mandalay to Lashio to enter southern China through Myanmar’s border town, Muse. It’s for nothing that Burmese tourism had advertised their land as “the home of Asia”. Four Asian highways run into the “Golden Land” as they give a second name to their country. AH-1, starting from Tokyo in Japan takes a long winding route through South Korea, eastern and southern china, Vietnam, Cambodia and Bangkok to finally enter southern Myanmar to Yangon. Then it turns north touching Toungon, Meiktila, Mandalay and Tamu. AH-2, in turn, takes off from Indonesia, cuts across Singapore, Malasia, Thailand to finally exit into Myanmar through northern Thai town, Mae Sai. The awesome good news for Manipur is that all the four highways to be stretched from China and Thailand, to wind through Myanmar, will meet at Tamu and Moreh first, and then link various towns and cities of Bangladesh, NE and mainland India.
The Commercial Equations: Formed on 8 August, 1967, step by step, ASEAN, the Association of South East Asian Nations (for economic development) roped in in its fold 10 nations – Indonesia, the Philippines, Malaysia, Singapore, Thailand, Brunei, Vietnam, Laos, Myanmar and Cambodia. ASEAN take 10% of India’s exports mainly through the sea route. The 8 North East Indian states populated with 45 million people, only 11 millions short of Myanmar’s total of 56 millions, are by and large landlocked. Despite abundance of natural and human resources, NE Indians cannot have a share in the nation’s sea-route business. Of course, there is a proposal to connect Sittwe port in the western coast of Myanmar with Aizawl, Mizoram’s capital and other NE Indian states through river and road transport. The project may take years to complete. So, in the given situational paradox, the most logical means to push up the economic growth of NE India to be on par with the national average, is to speed up the proposal to build the 7603 KM long road network in the back-block regions of NE by 2003, and having done so, get cracking in do business with ASEAN.
The Road-block: Blockade or no blockade, the condition of the roads between Mandalay and Kalemyo in Myanmar, Moreh to Pallen and Kangpokpi to Mao in Manipur is bad, and nowhere near ASEAN standards. Contractors are on the job of the first phase. Unless the second phase follows suit swiftly, the bad portion, though helps in making the motor work-shop owners get fat, will remain a blot on the otherwise smooth run of the trans-Asian highway. The BRTF-paved 160 KM Tamu to Kalewah passage may be motorists’ delight but provides no total solace. A chain is as strong as its weakest link. The present focus is on the 1639 KM Guwahati – Bangkok surface route. It is no big deal compared to the 1959 KM distance between Guwahati and Delhi. The deplorable condition of the above stretch also slowed down, and threatened to bring to a screeching halt, the pace and volume of the well-begun Indo-Myanmar Trade Agreement. In also accounts for the pathetic state of affairs at Moreh border town. Once nick-named the El Dorado of North East India, Moreh, today, at its best, may be described as the proverbial cow which every visitor milks but forgets to feed.
Can Moreh carry the international Load?: That’s the million rupee question. Crores of rupees had been pumped in for development of the cutting-edge township. Buildings, hospitals, super-markets and guest houses had come up in good measures. Yet, tourists are naturally inclined to side-step Moreh and go to the well-planned Myanmarese counterpart, Tamu, for a sight-seeing or quality shopping. And they have reason to do what they do. Tamu simply is several times better-prepared to burn holes in its visitors’ pockets than our old-fashioned Block head quarter. The buzz across the border among Burmese traders is, “let us work hard like the Chinese, save money like the Marwaris, but let us not eat and make merry like the Burmese”. The wisdom in the resolve may smack of taking a dig at themselves, but it works wonders. With no high technology, no liberty and no big industries, they had put the high tech of India to shame in trading, at least in the twin towns of the disorderly border. If Tamu is leader, Moreh cannot be a follower; if Kate, the latter is a duplicate. With all the natural resources of river water, forest products, minerals, educated manpower, proximity to a teak-rich neighbour and with the might of an IT-super power sub-continent at its beck and call, Moreh still is the poorer brother of a conjoined inter-dependent twin-township. At this rate, the change-resisting and discipline-hating de-globalised citizenry of this potential ASEAN destination will soon be treated by its affluent better-half like a back-water step-brother.
Action Plan: As a mid-level Administrator of sub-district governance in this far-flung part of my great country who, for no fault of his, is often treated like a “Tulsi” plant in Independent India’s own “Angan” (courtyard), I strongly feel Moreh needs immediate attention. The burgeoning urban settlement that does a daily business of tens of millions of Rupees and that attracts domestic tourists like a misplaced piece of broken cake does to hungry ants, demands restructuring on war footing. The success of ICP, Integrated Check Post, at the periphery of Moreh’s Gate no. 1 calls for the deep checking of our mental gate no. 1 –the mind, and gate no. 2 –the heart, amenability to better sense and imaginative response to out-of-the-box vision. Fiddling pretence must give way to a permanent sense of belongingness to the place we live in and will die in. Our education should challenge us. Why is Moreh the worst ill-planned future stop-over on the Asian Highway? When Bangkok can build skyscrapers, Mandalay has neat star hotels, Tamu has wide roads and spacious restaurants, China can make many things out of bamboo, and South India produces weather-proof hollow bricks out of sand and cement, why can’t we? And why shouldn’t we? Are we born to buy and watch only? It’s the will that charts the way. The blocking letters in the word ‘IMPOSSIBLE’ is I M meaning I am..
Connectivity: The be-all and end-all of the concept of Asian Highway is connectivity. Air, water and railway connectivity are the props but not the main issue here. The aim is road linkage. Along with it will come people, culture, media, technology and religion connectivity. Dietary tastes differ from country to country. International business transactions at the meeting point of 4 AHs will be unbecoming without the operation of Nationalised and Scheduled Commercial banks at the action station. So, it goes without saying that if trans-Asian Highway is not a joke played on us, which we know is certainly not, it’s high time we start building infrastructure commensurate with the shape of things to come, shortly.
Air Connectivity: A stitch in time saves nine. Flights save a lot of time. If Moreh is to take on the trade load of ASEAN and NE India, deals will be clinched at the rate of mobility of the trading functionaries across the nations in the fray. On road signs, we see warnings like, “Better to be Mr. Late than Late Mr.” It amuses commuters. But the road-side philosophy will find no takers in trans-national conferences. Mr. Late will cause delay for others and take business backwards in reverse gear. Delays, experience reminds, have dangerous ends. As a self-styled social analyst for the liveable border town I would like to, God willing, spend my retired life with re-tyred vigour in, I think it is not asking for too much to demand Aizawl’s Lengpui Airport-like airstrip at Moreh. Whether we like it or not, Moreh is not only the best port of call for Indian Chambers of commerce to export and import trade items to and from ASEAN through surface transport, but is the only corridor for the nation. The route of Asian Highways is no more up for negotiations at this stage. Unless we want to see ourselves caught napping and don’t desire to see NE India catching up fast with the rest in modernisation, all concerned will do well to give a serious fresh attention to the infrastructural requirements of the Region’s only inlet and outlet to boom-time.
Wholesome Approach: A port has a hinterland. A river is joined by its tributaries. To promote Moreh as the happening place, the importance of road connectivity of the border destination with other key towns of Chandel and the neighbouring districts should not be soft-pedalled. The construction of the 60 odd Km DC road from Moreh to New Samtal in the south easternmost corner of Manipur is already underway. Likewise, black-topping of the Chandel – Sugnu – Chakpikarong – Lonpi – Joupi –Khengjoy – road that ends at Molcham near Myanmar’s Zohmun will move things faster and lighten the burden of Moreh. Widening and improving the BRTF road from Tengnoupal to Machi and Ukhrul district will connect the hill districts better and enhance people to people contact. But all these ongoing proposals and projects will sadly miss its target unless Moreh becomes accommodating enough to welcome all the communities of North East India with open arms and psalms like, for example, Goa does to its own prosperity.
Love is the Greatest: All said and done, the Bible that we swear by, commands us to love our neighbours, to love strangers in our land and take good care of them. All the ASEAN metros prosper in direct proportion to the warmth of the hospitality they exhibit to strangers in their cities. God warned the Israelites that they too were strangers in Egypt when he planned their way out. Let us always remember that “Giving never empties the purse and loving never empties the heart”. Foreigners go again and again to Singapore, Bangkok, Kerala etc. because they know they will be treated well. Moreh ought to take the initiative to create an investment climate for big cash to flow in. Let us not be narrow-minded but be Nehru-minded.

Sunday, August 29, 2010

Nacha chu nang mopuoh ahiye (Laijon Digest August 2010)

Numei le pasal ikichen’a, kitimat’a cha le nao ahung pien leh akichai jieng ahipuon, abul kipanbep ahi nalaiyin ahi. Chate vetkolna lampang’a hin michuom chuom in vetkol dan jadchuom chuom anei uvin, nang in itobang’a chate navetkol’em? Anuoiya hin thudoh 10 aum in, hiche ho akuon hin chate na vetkolna ding’a pha nasahdan hilou in nangma’n navetkol dan toh kituoh hochu tick bawl in lang, anuoilam’a point kipe khu nang le nang kipe kit in. Itobang’a chate navetkol ham ti naheddoh thei ding ahiye. Hiche bep chu hilou in chate’n nachung’a itobang lunggel anei uvem ti zong naheddoh thei ding ahiye.
1. Nu le pa natoh ding ipiham?
1. Chate umchan pha hilding leh thu’a nunsah ding
2. Chiena lhuongpi chate komu’a, hiche akuon’a chu amaho ase le apha lhensah ding
3. Mi pilhing khat ahung suodoh theina ding uva chate amaho le amaho kikhoukhah ding dan ziltil ding.
4. Chate’n chapang ahisung uva kipana hinkhuo mansah zing ding.
5. Chate’n umchan pha amaho macham’a ahin kimudoh theina ding uva khoukhah ding.
2. Chapang umchan vettup hi koi mopuoh hintem?
1. Nu le pate’n phatah’a chate avetkol ding, chate’n nu le pa thu amandiu.
2. Chate’n voh-eh chuon masajo nu le pa thu apalkeh loudi’u.
3. Chapang umchan vettup hi nu le pa mopuohna ahijieng’e.
4. Nu le pate’n chate’n ipizeh’a thu amandi’u ham ti aseipieh’uh angaiye.
5. Chapang ho’n hahsatna atuo ho uva kuon’a umchanpha akihed jieng di’u hilou ham
3. Thuneina koi khut’a um ham?
1. Nu le pa chu ahanjo ahizeh uvin amaho khut’ah thuneina zouse aum’e.
2. Nu le pate chu chate sang’a chungnungjo ahizeh uvin chate sang in athuneina’u asangjo’e.
3. Nu le pa, chule chate’n akibang chet in thuneina anei lhon’e.
4. Chate thuneina le ngaichad hochu nu le pate’a sang in apoimo joi.
5. Nu le pate’n khoh asahlou phot leh chate thuneina ahijieng’e.
4. Jaana koizoh chang ding ham?
1. Chate’n nu le pa ajabawl ding ahiye. Hinla nu le pate’n chate ajabawl lou hiel ding ahi.
2. Nu le pa akuon’a jabawlna chate’n amutheina ding uva amaho’n jaana akilodoh thudi’u angaiye.
3. Kum tam le lhom thu aumpoi, mi zouse’n akibang chet’a jaana amudi’u angaiye.
4. Chate kipana ding’a nu le pate’n chate jabawl ding ahi.
5. Chate umchan phalou’a aum leh hiche chu thil thupi behseh ahipoi.
5. Suhkhiel aum tieng leh ipi bawl ding?
1. Chate’n suhkhiel anei leh godna pieh ding ahiuve.
2. Nu le pate’n chate suhkhielna chu kamdam’a houpi’a asuhkhiel kit tahlouna ding uva panlah ding dan hil’a tilkhou ding ahiuve.
3. Chate’n asuhkhiel zeh uva achung uva thil lhung aum tieng leh ching jieng tauvinte.
4. Chate thil suhkhiel louna ding’a puihuoi chu nu le pa kin ahiye.
5. Nu le pa, chule chate tilou midang akigolkha pen pen thiemmo chan ding ahi.
6. Boina iti ki maituopi’a thulhuhna iti siem ding?
1. Buoina tuoh pen pen in angaichad dungjuiya kithuopina pieh ding ahiye.
2. Boina chu ama macham in ana leng mang tante, alen mang lou leh nu le pate’n ol’a ngaituo ding ahi.
3. Nu le pate’n boina suhlhap ding dan ahe mama’e. Chate’n nu le pa thuthu manding ahijieng’e.
4. Chate kimanchah dan nu le pate’n hedpi’a, housiet angaina’a housiet ding, pachad angaina’a kipaman pieh’a boina atuo tieng’u leh kithuopi zing ding ahiuve
5. Nu le pate’n boina zeh khuoldoh’a chate kipana ding bawl pieh jieng ding ahiye.
7. Chate’n masang maban iti hilding?
1. Nu le pate’n umchan pha hil angaiye, aban chu chate mopuoh ahitai
2. Chate’n nu le pa seilou’a zong amopuoh na’u akihed uva, lampi dih le dihlou aki hed khen’uh angaiye.
3. Nu le pate’n chate pha tah’a hil’a, ahilna ban uva avetzui pieh nahlai ding ahi.
4. Nu le pate’n chate sangtah tup pieh ding ahi. Hiche akuon’a chu chate’n sangtah lhundan ahin gelkhoh di’u ahi.
5. Akipana di’u ahi phot leh chate anop nop’uh bawlsah jieng ding ahi.
8. Daan koiyin asiem’a iti juiding?
1. Daan umjedan leh i-changeiya zuithei ham ti kah ahin chate’n deilhenna aneithei uve.
2. Nu le pa’n daan khao behseh asiem leh chate’n asietlo thei uve.
3. Nu le pa daan siem chu chate’n thipbeh’a azuidi’u ahijieng’e.
4. Nu le pa’n daan asiem chu chate ahiltoh thuo’a nemtah’a zuisah ding ahi.
5. Nu le pa’n kamdam’a asei leh chate’n niel hihbeh inte.
9. Nu le pa’n chate iti tilkhou ding?
1. Natoh apoimo dan chate i-sei pieh leh amaho le amaho ki tilkhou jieng tauvinte.
2. Amaho le amaho akitilkhouna ding uvin chate’n mopuohna lientah anei uve.
3. Hutum le gihtho akuon’a tilkhou tho ding ahiuve.
4. Pachad, kipaman le tohman pieh jiji hin chate tilkhouna pethei inte
5. Nu le pate’n nna phatah’a atoh leh chate kipah uvintin, kitilkhou jieng tauvinte.
10. Discipline lampang la?
1. A umchan dungjui uva vetlhah ding ahiuve
2. Chate’n amaho discipline akivettub zing di’u ahi.
3. Godna hahsa pieh jiji ding, chutileh umchan phalou zouse beiding ahitai.
4. Discipline a khiel tieng’u leh achanvou di’u khat lahpieh jiji ding ahiuve.
5. Nu le pate’n chate ha god behseh lou ding ahi, chuti lou leh chate akuon’a lungsietna amulou di’u ahiye.
Scoring:
Point muding dan chi 5 aum’e. Hoiche pen chu pha nasah’a, hoiche pen chu nang toh kituoh ham ti nang le nang in naki vettuoh ding ahitai. Na dawbutna tick nabawl ho akuon’a mark muding dan akipe in, chule itobang minu le mipa nahi ham tizong akisun paipaiye. Ana vemong mong tiem in:

sakei bahkai
Thudoh 1 akuon’a 5 changeiya na dawnbutna (1) ahileh mark 1 chieh kipe in lang, thudoh 6 akuon’a 10 changeiya na dawnbutna (3) ahizong leh mark 1 chieh kipe kit in.
Nang: Sakei bahkai kitum henhun tobang. Chate’n nahin theida lheh uve.

sihneina umlou
Thudoh 1 akuon’a 5 changeiya na dawnbutna (3) ahileh mark 1 chieh kipe in lang, thudoh 6 akuon’a 10 changeiya na dawnbutna (1) ahizong leh mark 1 chieh kipe kit in.
Nang: Sihnei langneina umlou. Chate’n nuom asalheh uve.

lampi dih
Thudoh 1 akuon’a 5 changeiya na dawnbutna (2) ahileh mark 1 chieh kipe in lang, thudoh 6 akuon’a 10 changeiya na dawnbutna (4) ahizong leh mark 1 chieh kipe kit in.
Nang: Lampi dih’a chate khoukhah. Chate’n ahin hedthiem tieng’u leh nahin ngailu cheh cheh uvinte.


nakhiel’e
# Thudoh 1 akuon’a 5 changeiya na dawnbutna (5) ahileh mark 1 chieh kipe in lang, thudoh 6 akuon’a 10 changeiya na dawnbutna (2) ahizong leh mark 1 chieh kipe kit in.
Nang: Nakhiel behseh tai. Chate chaga tobang in aum uve. Kigel phat angaitai.


navaal behseh tai
Thudoh 1 akuon’a 5 changeiya na dawnbutna (4) ahileh mark 1 chieh kipe in lang, thudoh 6 akuon’a 10 changeiya na dawnbutna (5) ahizong leh mark 1 chieh kipe kit in.
Nang: Navaal behseh tai. Chate’n nahin ngailu pouvin, nahin nuoise tauve.


Ka Laijon, chate vetkolna lampang’a na dinmun chu lunglhai um nasah nah’em? Khonung’a nampi khuompi’a hung pang ding khoukhah’a pang nahi’n, nangma innsung bouseh phatchuomna ding’a cha le nao khoukhah hilou’a nampi gou ching’a kigeljo ding in iki deisah uve. Nampi in khangdong pha le nu le pa thumang angaicha lheh jieng’e. Nampi siemphatna ding’a pan nasatah’a hinla ding in iki deisah kit kit uve.

India in sum symbol thah neita (LD August 2010)

Rupees akiti leh India te sum min seina in akimang in, rupiya (Hindi, rupiyo (Gujarati), rupayi (Telugu, Kannada le Tulu), rubai (Tamil), rupa (Malayalam), rupaye (Marathi) akiti zong leh India te sum ana hikit hou’e. Hicheng bep hilou in taka, toka zong ahi nalaiyin, lupa zong ahikit’e. Hiche ho zouse chung chuon’a chun koima hedphah behseh zong hilou, atuo’a kituohlou Kukite’n cheng atikit uvin ahi.
Hiti’a sum khat ahivang’a paochuom chuom’a amin chuom chieh nei Indian Rupees chu Man Mohan Singh in Kukite, namkhat ahivang uva phung le chang, ham le pao zeh’a kilungtuoh theiloute toh kibang thim thim asah zong himaithei intin, min kibang khat neidoh sah ding lunggel ngaituona ahin neita’n ahi. Nam chuom chuom tamtah chenn India gamsung’a paokhat’a Indian Rupess minvo ding thil hitheilou ahizeh in gam khangtou hobang’a alim lamzoh’a gopkhom ding in phatsahna ahin neita’n ahi. Hiche thuchu March 5, 2009 in India Government in phuondohna ahin nei tauve.
Thuphuon aum phad in mopuohna neiho’n India gamsung’a cheng ho hieng’ah Indian Rupees symbol ding ipiti i-bawl uva pha ham ti’n thudoh ahin nei paipai tauve. Hiche thudoh dawnbutna ding chun mi 3000 in Indian Rupees symbol ding ana pelud uve. Hiche ho zouse lah’a chun Indian Institute of Technology, Bombay akuon Udaya Kumar symbol chu lhendoh in aum in, kipaman in Rs. 2.5 lakhs pieh ahingal’e. U Kumar in July nisim 16 nikhuo chun IIT (Ghy) ah Assistant Professor tohmun ana luota’n ahi.
U Kumar hin siemdoh symbol chu English alphabet ‘R’ le Devanagri ‘Ra’ kigomkhom ahiye. Achunglam’ah line ni aum in, akah chu a-ong in ahi. Hiche chu color a sutding hileh, saffron, white le green hiding ahi’n, India flag toh a color kibang ding ahizeh in deilhenna ana chang kha khel khel’e. Kolvom lhuoh vang chu asang lheh’e.
Mitin in hibangse’a i-boipi’u Indian Rupees hi Sher Shah Suri (1486-1545) in ana puohdoh ahi akiti’e. Ahinla Sher Shah Suri sum chu apum (coins) bouseh anahi’n, hizong leh tulaiya eiho man sumthu akisei leh Sher Shah Suri kitipa hi haimil thei ding mi ahi diehpoi. Sum note hi Bank of Hindustan (1770-1832), General Bank of Bengal le Bihar (1773-75, Warren Hasting puohdoh), Bengal Bank (1784-91) ho’n ana siemdoh masat’uh ahikit’e.
Rupee kitihi Sanskrit thucheng raupya akuon’a kilahdoh ahi’n, silver tina ahi. Hiche zeh’a chu eiho’n dangka zong iti’u ahiye. Hinla US le European colonies ho’n silver tamtah tah agamsung uva ahin mudoh phad uvin silver sang in gold zoh ahin mang pan tauve. Hiche phad laichun India in silver bouseh ana mang nalaiyin, gampam akuon’a thil achoh phad’u leh adeibang uvin imacha tah ana chodoh zou jipouve. Azehchu silver le gold eiho’n zong iteloudi’u zeh in. Hiche phad laichu the fall of rupee anati hiel uve.
India in chamlhat ahin muzou in achuombeh in sum ahin kisiem in, hiche chu 1950 kum ahitai. 1957 kum in paise 1,2,5,10,25 le 50 ahin siemdoh uvin, amin ding in naye paise (paisa thah) asah uve. Ahan lamzep ho’n ahesuoh kei uvin, eipao in naija iti jiuve. Hiche chung chun Re. 1 zong apum in ana siemdoh tauvin ahi. 1964 kum in sum pum chung’a naye kisun zouse aladoh uvin, 1964 le 1967 kikah sung chun 1,2,5,10 paise ding in aluminium ahin mangkit tauvin ahi. 1988 in paise 10,25 le 50 ading in stainless steel amang uvin, Rs. 1 le 5 pum zong 1992 akuon chun steel ahin mang tauve. Tu’a Rs.5 brass a kisiem hi RBI te siem ahiye. 2005 le 2008 kikah sung in paise 50, Rs. 1,2 le 5 ho zouse steel akuon in ahin siem pai pai tauvin ahi.
Chule a note lampang’ah khatvei kiheilud kit leuhen, i-ginchad’u toh ana kibang kitlou maithei ahiye. 1861 kum in Government of India in akhatveina ding in lekha sum ana mang pan uvin ahi. 1864 kum in Rs. 10, 1872 in Rs. 5, 1899 in Rs. 10,000, 1900 in Rs. 100, 1905 in Rs. 50, 1907 in Rs. 500 chule 1909 in Rs. 1,000 ana siemdoh uve. Chule 1917 kum chun Re.1 le Rs. 21/2 ana siemdoh uvin ahi.
Reserve Bank of India in 1938 kum akuon in 2,5,10,50,100,1000, 5000 le 10000 note ahin siem pan uvin ahi. Government in vang hiche chengse leh Re. 1 note siem azom zing nalaiye. Hiche laiphad’a sum ho’a chu leng limkhat ana umji’ah ahi.
India in chamlhat ahin mutoh kilhon in sum chung’a leng lim umchu ahin ladoh tauve. 1970 kum in Rs. 20 note ahin podoh kit tauve. 1978 kum akuon in sum note jakhat chunglam sese chu ana subei kit tauve. Hinla 1987 kum in Rs. 500 ahin suodoh kit uvin, 2000 kum in Rs. 1000 note ahin suodoh kit uve. Rs. 5000 le Rs. 10000 note vang chu tuni changeiyin anung puohdoh kit tapouve. Ol’a ahin puohdoh kit’u zong kon ija ahed?
September 2009 chun RBI in sum lekha ding’a polymer manding in phatsahna ana nei uvin ahi. Hizongleh moh manpai jieng sang’a vetlhahna nei masat ding atizeh uvin Rs. 10 note billion khat ana siemdoh uvin, hiche hochu ahin vet uva, akidoi leh sum lekha zouse’a ding’a ahin man paipai di’u ahiye. Polymer note chu kum 5 guarantee anei ahi’n, 1998 le 2002 kikah sung’a CCpur Town Bus bahara’a ana kimang Rs. 2 note (Rs. 2 seval’a plastic a kituom tobang) ho tobang chu umlou ding ahitai. Hiche polymer note hi tu le tu’a kimang lekha hosang’a livei lhoujo ding ahi akiti. Koi zouse’n zong amoh siemthu thei tahlou ding, jaali note zong lhom zep ding ti ahikit’e. Tahsan thei ahile hilou vang chu ol’a aphad ahung lhun tieng leh ihin heddoh bepdi’u ahi maiye.
Tu le tu’a i-man’uh, 1996 kum’a hung kipandoh sumhi Mahatma Gandhi Series akiti’e. Sum hohi Currency Note Press, Nashik, Bank Note Press, Dewas, Bharatiya Note Mudra Nigam (P) Limited, Salboni le Mysore mun’a umho’a ki siem ahi’n, Hoshangabad mun’a um Watermark Paper Manufucturing Mill mun’a toh kithuo’a asiemji’u ahiye.
Sum note zouse’n ijad ahi achung’ah pao chuom chuom som le sagi in asun in ahi. Amasang lam’ah English le Hindi in akisun in, anunglam’a veilam ning’ah pao som le nga in akisun kit’e. Kidangtah in eipao ana umpoi. Kilung khattah’a pan i-lah uva, Pathien i-bel tieng’u leh Pathien in phattheina eihin pieh uva, gamtum i-nei khah’u leh hiche tieng chule eipao’a kisun sum ihin man maithei’uh ahiye. ATM zouse’n Rs. 100, 500 le 1000 bouseh ape uvin, chule Rs. 1000 note hi US Dollar le Euro toh kibang thim thim ahiye.
Abul lam’ah lelud kit taleuhen, tu’a India in lhagup zou’a ahin man pan ding sum symbol Udaya Kumar in design abawl hi mobile phone le computer keyboard ho’a hung umding ahiye. Hizong leh phad i-chan aludding vang seithei ahipuon, alhompen’a kumni tobang ludding in asei uve. Pakistan, Nepal, Sri Lanka chule Indonesia gamho’n zong asum’uh Rupees ati’u ahi’n, India in sum symbol achuom’a ahin nei nikhuo tieng leh amaho toh kibang talou sum min nei i-suodi’u ahitai. Hiche hin India zong vannuoi leisiet gam khangtou holah’ah ajao phatai ti aphotchet ding ahi ti’n Finance Minister Pranab Mukherjee in aseidoh’e. Tu le tu’a computer a Indian Rupees symbol thah mang nuom ho’n internet akuon’a download thei hinte. Chuti ahilou vang lah leh company ho’n ahin siemdoh’uh nga char char ding ahi maiye.

Nunlui aw nunlui

Nungah guollhang’a ding’a lungchang puohkehna thei hielkhop’a thuoh hahsa chu nunlui nei hiding in tahsan aum’e. Phad sodtah hung kingai nung’a ipi hamkhat zeh’a ikikhen khah leh iki ngaipi nu/pa chu nunlui tiding ahi maiye. Ahahsat behseh zeh’a chu eimi laa ho’a pahbang chuldi’a ka phallou kiti thucheng tam diehset hichu’o. Pahbang chuldi’a kiphal lou teni ahung kikhen lhon le vang, pahbang’a pahkhom kit ding lunggel ngaituona vang chu umtei vehta na?
Kikhen nung’a na nunlui lhangai zing nalaiya, pahbang’a pahkhom kit ding lunggel neizing nahileh hiche article hi mi zouse lah’a nang’a ding aha hidiehset’e. Phatah in sim le chun hoilai hamkhat beh chu na naphatchuompi tei ding zong tahsan aum’e.
Na nunlui kom’a kithah ngai kit hite gati jieng chu thil phachuom behseh hilou hiel ding ahiye. Vannuoi leisiet ahin lampi tamtah aum in, hinla lampi zouse azotna akibang puon ahi. Imphal akuon’a Moreh chieding’a kiguonu chun Sadar Hills lampi juon tei tei leh itih leh agalhung mong nadem? Lhunglou hiel ding hichu’o na? Moreh i-chie nuom leh Moreh lampi’a i-chielou leh itih laiya bah kilhung ding? Hiche tobang’a chu na nunlui toh pahbang’a pahkhom kit ding lunggel nei nahi leh alampi dih naho angaiye. Hiche lampi dih chu Love Guru in nahin komu guot ahizeh in thildang ngaituo lou in nahin thuhilna hi phatah in ana sim’o.
Na nunlui in nahin dei nahlai mong ding hinam? Hiche thudohna hi na dawnbut thei masatpen angaiye. Imphal akuon’a CCpur juon ding in Keishampat ahopa tei angai tobang’a chu hiche thudohna dawnbutna um masalou hiel’a chu na nunlui lungthim nanungluo zoulou hiel ding ahiye. Khatna’ah: hieng’e, eihin lhangai zing nalaiye. Nina’ah: Eihin lhangai tapoi. Thumna’ah: Kahe thiem theipoi.
Eihin lhangai zing nalaiye
Nahin lhangai zing nahlai ahileh seibe ding dang aum dieh tapoi, chien lang lungsietna khaogui atansa chu gazop thah kit jieng ta’n. Atansa kizop chu vetding in hoi hih zong leh lhou nante.
Eihin lhangai tapoi
Nahin lhangai tahlou ahileh maban ding chu nang khut’a kingam ahitai. Nahin lhangai lou khat kilhangai sah kit tei ding nati’em? Chuti ahi le vang, seibe ding adang imacha aumpoi efforts must be double ahijieng’e. Phad gomkuom namu zouse’a alung nahol’a, nahin lhangai kit teina ding’a pan nalah ding ahi maiye. Numei ho’a ding in vang hiche hi hahsa zep inte. Hinla numei in nunlui kilungsiet sah kitna ding chance pasal sang in ahaojo’e. Kilungsiet hinkho mansung’a lunggel le thanopna ho atamjo ki kihetuo chieh ahita’n, hizeh’a chun khat lung i-hol leh alunglhaina ding bangtah’a hinkhuo man ding chu Love Guru in aha sei thupi pen ahizing in ahi. Kilungsiet kitna ding’a kilungsietna topic puohdoh chu thilpha hipuonte. Phad vang lud zep inte, nikhuo, hapta, lha chule kum changei zong ludthei ahiye. Mi lungnieng’a gunchu chun alungtup amuolsuo ding ahiye.
Ka hethiem theipoi
Na nunlui in nahin lhangai le lhangai lou hedoh thei talou nahi le vang, nalhuoh nakichep sah angaitai. Na nunlui in tulai sms forward kibawlho khatbeh nahin forward khah’em? Miss call nahin pieh khah’em? Ahilou leh phone nahin bawl’a thuchuom chuom’a hung houlim ji’em? Chuti ahile vang, lampi adih lheh jieng’e. Khanglaiho kisuhtuona lah’a nang muna ding’a alawiho toh hung umji’em? Hiche hochun na nunlui in nahin lhangai nalaiye ti avetsah ahiye.
Nangni bouseh naki houlim lhon tieng leh koitoh naki ngaitah’em? ti thucheng nahin doh’a nang in khuchepa/nu, ahilou leh koimatoh ti’a na dawnbut leh ama melsuo chule ahailahdan chu hung kibanglou ding ahiye. Nang nahin lhangai zing nalai ahi’a, midang khat in nahin hel ahilou leh midang khat nahelguot thu nahedsah tieng leh na nunlui chu mitmu jieng ding in kikhel jieng hih zong leh aninglam hoilam khat beh chun nopmo sahna melput ahin neidoh jieng ding ahiye. Hinla koima toh kilungsiet ding ngaituo lou nahi le vang ahinkhuo mandan chu nuom chuom lheh inte. Hiche akuon’a zong chun nunlui toh kilungsiet kitna ding lampi aum le umlou phatah’a naheddoh thei thou ding ahiye.
Phad chiesa thuho naseikhom jilhon’em? Masanglai ti sang’a iki lungsiet laiya.... ti kampao ahung gindoh pou pou leh kilungsiet kitna ding in kot lientah na nunlui in ahong’e ti naheddoh jieng ding ahiye. Iki lungsiet laiya... kiti thucheng chun kilungsiet kit ding nuom nalai ahidan atahlang ahitai. Nang zong chuti ma’a pahbang’a pahkhom kit ding nuom nahi leh ipi nanga nahlai ham? Tu zong chun phon bawl in lang, na suhkhiel ho ngaidam thum in lang, pahbang pahkhom kit taite ti tang’em?
Achung’a iseisa ho’u zouse akuon’a zong na nunluiyin nahin lhangai le ngailou hedoh thei loulai nahi leh achaina keiding in point khat seibe’u hite. Hiche hi tulai pao’a seiding hileh a risky lheh’e. Hizong leh hiche akuon’a hi nunlui ho lunggel kihedoh thei ahiye. Nahin lungsiet zing nahlaiya ahileh midang toh naki show off leh engse jieng ding ahiye. Hiche chu patep ute na? Ahinla nabawl khiel leh ama’n zong nang muding’a nungah/guollhang dang toh vethah tah tah umchan’a nahin lekab khah ding tijad aum lheh’e. Hinla mangang tah’a na chaloh leh hiche chu hung suohdoh man puonte. Na lawi khat le ni toh hiti’a chu na nunlui masang’a ako behseh hilou’a naga kivop khah leh naheddoh jieng thei ding ahiye. Hiche tieng chule na hisab’a green light mu’a nakigel leh bothut policy manchah pai jieng thei hiding ahitai.

Kumli tah hita

Phad le nikhuo chie zing toh kilhon in hedman lou kah in Laijon Digest kumli ana lhing manta’n ahi. Thakhat tah’a LD kumli lhing jieng thei anahi le vang, phad chiesa ho’a gentheina le kipana ana kituoh ho zouse hedkhah lou thilsuoh ana hijieng di’u dan ahitai. Hinla, kumkhat, kumni... ti’a banneicha’a hung kalsuong ahizeh hin lung’a hung kilang zing ding thil tamtah LD in ahin kimaituopi ta’n ahi. Lunglhahdai nikhuo’a thahad eipe’a, kipa nikhuo’a thanopna eina piehbe laijon ho zouse tuni nikhuo hin LD ading in mi mantam nahi chieh uve. Gentheina le kipana i-tuo tou uva, kumli lhinna changei eihin puilhung’uh chung Pathien thangvah lou in umdahen. A minthieng i-choi’an uve.
LD kumli alhin nikhuo hin gentheina le lhasietna thuho minphah in umdahen. I-kipana’u le iki tosot tuona’u zoh hatah in i-tahlang uve. Gentheina le lhasietna hinkhuo jiengseh kituoh hitaleh kumli changei i-hing zou mong nadiuvem? Kahlah’a gentheina le lhasietna hochu eiho’a ding’a thahadna ahijo’n, hizeh chun kipana i-tuo tieng’u leh ikipana’u achungnung diehsetji’e. Tuni nikhuo zong hin LD kipana asang lheh jieng’e. Kumli sung ving veng lekhabu juohna mun ho’a khaidoh’a aum tieng leh laijon ho mit le lungthim’a kipana apieh zing chun LD asuhad cheh’e. Hizeh chun LD akhangtou poi iti thei pouve. Ikipattil uva LD copy jad toh tuni kumli alhin nikhuo’a a copy jad zong tethei ahi tapoi. Hiche hin LD hin a laijon ho lungthim sung’ah mun lientah aneiye ti photchet in aum’e. Ahoipen ahi ti’a laijon ho’n achoh zing’uh hiding in vang tahsan aum dieh poi. LD sang’a hoijo le phajo magazine dang eipao’a kisuodoh umlou ahipoi. Aum’e. Keizong kanuom’e. Hizong leh ahoimo pen zong vang ahidieh poi. Ahoipen le ahoimo pen hihih zong leh ngailudna jal’a i-choh zing’u hi LD ading’a kipana sangpen ahitai. Laijon ho’n LD angailud bang’a LD in zong a laijon ho angailud diehset ahiye. LD i-sim uva kuon in khantouna thei ding thu le laa zilna neilou editorial family ho’n hih sundoh hihbeh zong le’u ngailudna jal’a iki tosot tuona’u chun i-nampi’u step khat’a akhantousah chuom ahi ti heddoh theiyin aum in, kipa diehsetna lungthim sung’ah aum’e. Kumli sung LD na na ngailudna ban’a maban’a zong ana ngailu zing nalai ding in tepna chungnung pen in kahin tiem uve. Let us keep the candle burning.